Qərbə nümunə olan dövlətçilik mədəniyyəti

Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti və tarixinin öyrənilməsi, bunun dünyada təbliği, eləcə də vətəndaşlarımız tərəfindən bu tarixin unudulmaması çox önəmlidir. Hazırkı Azərbaycan Respublikası bütün göstəricilərinə görə 23 üç ay fəaliyyət göstərən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Bütün fəaliyyət və siyasətində, təsisat quruluşunda hazırkı dövlətimiz bunu nümayiş etdirir və vaxtilə cümhuriyyətin reallaşdıra bilmədiyi bütün dövlətçilik və demokratik təsisatlara hazırda nail olunub. Bununla belə, cümhuriyyət yarandığı dövrdə hazırkı bir çox qabaqcıl Avropa dövlətlərinin o vaxt nail ola bilmədiyi göstəricilərə imza atmışdı. Bu isə xalqımızın çox qabaqcıl dövlətçilik mədəniyyətinə nail olduğunu bir daha sübut edir. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bizə və dünyaya nə verdi və zaman məhdudluğu baxımından nələri verə bilmədi? Layihə çərçivəsində bu mövzu ilə bağlı olaraq suallarımızı lakonik və konkret bir şəkildə Bakı Dövlət Universitetinin Mənbəşünaslıq, tarixşünaslıq və metodika kafedrasının müdiri, professor Anar İsgəndərov cavablandırır: “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün Şərqə, eləcə də bir çox Qərb dövlətlərinə yeni dövrün dövlətçilik mədəniyyəti baxımından nümunə olub. Bunun üçün uzağa getməyək. Sadəcə, cümhuriyyət dövründə olan dövlət quruculuğu proseslərini qısaca sadalamaqla, cümhuriyyətin dünyaya örnək olan, modern, dünyəvi, demokratik mədəniyyətə malik bir dövlət olduğunu görmək olar.

Məlumdur ki, 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Milli Şurası Tiflisdə Həsən bəy Ağayevin sədrliyi ilə ilk iclasını keçirdi və 6 maddədən ibarət “İstiqlal bəyannaməsi” qəbul etdi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti coğrafi məfhum olan “Azərbaycan “ sözünü siyasi məfhuma çevirdi. Bu vaxta qədər müxtəlif adlar adı altında təsbit olunan bu ərazi siyasi leksikonda Azərbaycan dövləti adlanmağa başladı. 1918-ci il iyunun 4-də Osmanlı dövləti ilə Batum müqaviləsi imzalandı. 1918-ci il iyunun 21-də Azərbaycan hökuməti Azərbaycanın ilk dövlət rəmzlərini təsis edərək qəbul etdi. Dövlətçilik mədəniyyətininm nümayişi baxımından bunun ciddi önəmi vardı. İyunun 21-də qırmızı parça üzərində ağ aypara və ağ səkkizguşəli ulduz təsvir olunan bayraq qəbul edildi. Noyabrın 9-da hazırkı üçrəngli bayrağımız qəbul edildi. 1918-ci il iyunun 24-də Milli hökumət Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin Qazax şəhərinə köçürülməsi haqqında qərar qəbul etdi. Təhsil mədəniyyətinin yüksəlməsində bunun böyük önəmi vardı. Seminariya digər sahələrlə yanaşı, mədəniyyət sahəsində də milli kadrların formalaşmasında mühüm rol oynadı. 1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan Milli Ordusu yaradıldı. 1918-ci il iyunun 27-dən –iyulun 1-dək Qaraməryəm yaxınlığında Qafqaz İslam Ordusu Şamaxını Bakı Soveti qüvvələrindən azad etdi. 1918-ci il iyulun 30-da Milli hökumətin qərarı ilə Yelizavetpol şəhəri Gəncə, Qaryagin Cəbrayıl adlandırıldı. Bununla isə əzəli ərazilərimizin tarixi adları qaytarıldı. 1918-ci il iyulun 31-də Şaumyan başda olmaqla Bakı Soveti qüvvələri istefa verdi. 1918-ci il sentyabrın 15-də Nuru paşanın rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu Bakı şəhərini Sentrrokaspi qüvvələrindən azad etdi. 1918-ci il sentyabrın 17-də Fətəli xan Xoyskinin rəhbərlik etdiyi Milli hökumət Bakı şəhərinə daxil oldu. Bakı Azərbaycanın paytaxtına çevrildi”. Qeyd edək ki, bundan sonra cümhuriyyətdə ciddi dövlət quruculuğu prosesi başladı. Yüksək dövlətçilik mədəniyyətindən xəbər verən digər təsisatlar formalaşdı: “1918-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycan Xəzinə Palatası təşkil edildi. 1918-ci il noyabrın 1-də Hərbi Nazirlik yaradıldı. 1918-ci ilin noyabrında Azərbaycan Məhkəmə Palatası təşkil edildi. 1918-ci il noyabrın 17-də general Tomson başda olmaqla ingilis qüvvələri Bakıya daxil oldu. Bakıda ingilis general-qubernatorluğu yaradıldı”. 1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Parlamenti təsis edildi. Çəlumdur ki, bununla Şərqə parlament mədəniyyəti, həmçinin ilk dəfə qadınlara seçki hüququ verən müasir seçki mədəniyyəti gətirildi: “Azərbaycan Parlamentində türk-müsəlman əhalisinə - 80, ermənilərə 21, ruslara 10, almanlara 1, yəhudilərə 1, gürcülərə 1, polyaklara 1 yer ayrıldı. Parlamentin demokrtatik tərkibi hətta bu gün Avropa Şurasını da təəccübləndirə bilər. Azərbaycan parlamentinin 17 ay ərzində 145 iclası keçiriib. Parlamentin müzakirəsinə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılıb, onlardan 230-u qəbul olunub. Parlamentdə 11 fraksiya fəaliyyət göstərirdi, parlamentdə 11 komissiya təşkil olunmuşdu. Azərbaycanda hakimiyyət bölgüsü aparıldı – qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyəti”.1918-ci ilin dekabrında milli valyuta olan Bakı bonu tədavülə buraxıldı: “1918-ci il dekabrın 28-də isə parlamentdə Ə.Topçubaşovun başçılığı ilə Paris sülh konfransına xüsusi nümayəndə heyətinin göndərilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Həmin tarixdə general Tomson F.Xoyskinin başçılıq etdiyi hökuməti tanıdığını elan etdi. 1919-cu ildə Qarabağda erməni separatçılarının qanunsuz hərəkətlərinə son qoymaq üçün Qarabağ general-qubernatorluğu yaradıldı. Fevralda Xosrov bəy Sultanov qubernator təyin olundu. 1919-cu ildə Naxçıvana olan hücumların qarşısını almaq üçün Naxçıvan general-qubernatorluğu yaradıldı”. Azərbaycanda media təsisatlarının formalaşması və rəsmi informasiya yayımı mədəniyyətinin formalaşması baxımından da cümhuriyyət böyük rol oynayıb: “1919-cu il martın 3-də Azərbaycan Teleqraf Agentliyi yaradıldı. 1919-cu il martın 21-də Əlifba İslahat Komissiyası yaradıldı. Məqsəd latın əlifbasına keçmək idi ki, bu da dünyanın qabaqcıl qisminin mədəniyyətinə inteqrasiya etməkdə, dünya mədəniyyəti, elmi ilə tanış olmaqda böyük rol oynayacaqdı. 1919-cu ilin martından Novruz bayramı dövlət səviyyəsində qeyd olundu – bu isə milli mədəniyyət və ənənələrimizə sadiqliyin göstəricilərindən biri idi. Həmçinin 1919 və 1920-ci illərdə 31 mart dövlət səviyyəsində milli qırğın günü kimi qeyd olundu”. Həmçinin dövlət təsisatlarından biri kimi 1919-cu ilin Milli Təhlükəsizlik xidməti yaradılıb. 1919-cu il iyunun 28-də Böyük Britaniya hökuməti ingilis ordusunun Qafqazdan çıxarılacağı haqqında Paris sülh konfransına rəsmi məlumat verib: “1919-cu il iyulun 21-də parlament Azərbaycan Respublikasının Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında əsasnaməni təsdiq etdi. Əsasnaməyə görə, seçkilərdə qadın və kişi bərabərliyi təsbit olundu. 1919-cu il avqustun 11-də Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında qanun qəbul edildi. Yəni bütün millətlərin nümayəndələri qanun qarşısında bərabər elan olundu. 1919-cu il avqustun 24-də Naxçıvanda ABŞ general qubernatorluğunun yaradılması barədə polkovnik V.Haskelin bəyanatı elan edildi və amerikalı polkovnik Edmund Delli bu zonaya qubernator təyin olundu. Lakin Azərbaycan hökumətinin ciddi müqaviməti və Naxçıvan əhalisinin kəskin etirazı nəticəsində amerikalılar öz niyyətlərini reallaşdıra bilmədilər”.Azərbaycanda dünyəvi təhsil mədəniyyətinin yüksəldilməsi üçün digər tədbirlər də keçirilib: “1919-cu il avqustun 20-dən sentyabrın 2-nə kimi Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayı keçirildi. Həmin il 1919-cu il avqustun 22-də Dağlıq Qarabağ erməniləri Azərbaycan hökuməti qarşısında 26 bənddən ibarət öhdəlik götürdülər. 1919-cu il avqustun 23-də qaçqın və köçkünlərlə bağlı komissiya yaradıldı. Hökumət qaçqın düşən əhali ilə bağlı parlament və hökumət səviyyəsində 10 qərar və qanun qəbul etdi. 1919-cu il avqustun 25-də ingilis qüvvələri Bakını tərk etdilər. 1919-cu il avqustda Xəzər Hərbi Dəniz Donanması yaradıldı. 1919-cu iol sentyabrın 1-də parlament 100 nəfər azərbaycanlı tələbənin xaricə göndərilıməsi haqqında qanun qəbul etdi. Həmin tarixdə parlament Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında qanun qəbul etdi. Bu isə təhsil mədəniyyətinin çox parlaq bir nümunəsi idi. Bununla Azərbaycan xalqı və dövləti nümayiş etdirdi ki, Avropa ali məktəbləri səviyyəsində universitetlər açmaq və orada yüksək ali təhsil vermək mədəniyyətinə malikdir”. 1919-cu ilin oktyabrında isə demokratiya, söz azadlığının təmini üçün mətbuatda senzura ləğv olunub. Həmçinin 1919-cu ildə sivil dünyanın əsas mədəniyyət atributlarından olan “İstiqlal” muzeyi açılıb. Bütün bu dövlətçilik tədbirlərinin həyata keçirilməsi və dövlətçilik mədəniyyətinin yüksək səviyyədə nümayişi cümhuriyyətin beynəlxalq arenada müsbət imicini formalaşdırıb. Professor qeyd edir ki, 1920-ci il yanvarın 11-də Versalda Azərbaycanın Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən de-fakto tanındı: “920-ci il martın 20-də sovet Rusiyası ilə ticarət müqaviləsi imzalandı. Amma Rusiya bu müqaviləyə əməl etmədi. 1920-ci il martın 20-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İran tərəfindən de-fakto və de-yure tanındı. İranla bağlanmış müqavilələrə əsasən bu ölkədə səfirlik və müxtəlif əsas şəhərlərində konsulluqlarımız açıldı. 1920-ci ilin əvvəllərində ordumuzun sayı 40 minə çatırdı”. Bundan başqa sivil, yüksək şəhər mədəniyyətinə nail olmaq və müasir dövlət qurulması üçün bir sıra infrastruktur layihələri həyata keçirilmişdi.Bəs Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti nələri həyata keçirə bilmədi? Professor bildirir: “Bakı neftini dünya bazarına tam gücü ilə çıxara bilmədi – 2005-ci ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan beynəlxalq neft kəməri bunu reallaşdırdı. Azərbaycanda ali hərbi məktəb aça bilmədi – müstəqilliyin yenidən bərpasından sonra çoxlu məktəblər açıldı. Ermənistan və sovet Rusiyasının günahı üzündən onlarla qonşuluq münasibəti qura bilmədi. Azərbaycan Konstitusiyasını qəbul edə biımədi – 1995-ci ilin 12 noyabrında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul edildi. Parlament seçkilərini keçirə bilmədi – 1995-ci ilin noyabrında ilk parlament seçkiləri keçirildi. Ərəb qrafikasından latın qrafikalı əlifbaya keçidi təmin edə bilmədi – 1991-ci ildə latın qrafikalı əlifbaya keçildi. Aqrar məsələni, yəni torpaq məsələsini həll edə bilmədi – 1996-cı ildə aqrar məsələ həll olundu. Qaqfaz İslam Ordusunun şərəfinə abidə qoya bilmədi – 2000-ci ildə Şəhidlər xiyabanında bu əzəmətli abidənin açılışı oldu”.

İlkin AĞAYEV

Palitra.- 2012.- 27 yanvar.- S. 6.