Teatrın «doğum şəhadətnaməsi» qiymətli eksponat kimi qorunur

Layihə çərçivəsində budəfəki yazımız Səbail rayonunda yerləşən Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyi ilə bağlıdır. Belə ki, Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin 7 zaldan ibarət ekspozisiyası teatr mədəniyyətimizi əks etdirən tarixi xronologiya üzrə qurulub. Burada Azərbaycan peşəkar teatrının yaranma tarixindən - 1873-cü ildən başlayaraq teatrın təşəkkül dövrü, inkişafı, professionallaşması və milliləşməsi prosesi ilə, müxtəlif teatrların yaranması və fəaliyyəti ilə bağlı tam təəssürat yaranır.

İlk zalda nümayiş olunan eksponatlarda milli teatrın yaranma tarixindən, ilk teatr fədailərimizdən, korifey sənətkarlarımızdan söhbət açılır, XIX əsrin sonları - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan pəşəkar teatrının təşəkkül dövründən bəhs olunur. Xalqımızın qədim adət və ənənələrində, məişətində, bayram şənliklərində, inancları ilə bağlı rituallarında aşkarlanmış teatr elementlərini təsvir edən rəsmlər, maarifçilərimizin, teatr fədailərimizin fəaliyyətinə həsr olunmuş guşələr diqqəti çəkən ilk obyektlərdir. Milli dramaturgiyamızın banisi Mirzə Fətəli Axundzadənin «Sərgüzəşti-vəziri-xani Lənkəran» pyesi əsasında hazırlanmış teatr tamaşasının 1873-cü ildən saxlanılmış afişası seyrçilərdə böyük maraq doğurur. Dramaturqun arxivindən tapılan və bu gün muzeydə qorunan afişa ilk tamaşanın, həqiqətən, «Lənkəran xanının vəziri » olduğunu təsdiqləyən sənəd kimi, teatrın «doğum şəhadətnaməsi» kimi olduqca qiymətli eksponatdır. Muzeyimizdəki ən «yaşlı» foto 1888-ci ildə ilk teatr truppasının üzvləri toplaşmış şəkildir. Həbib bəy Mahmudbəyovun truppasının fotoşəkli. O dövrün ziyalıları, teatr həvəskarları, geyim dəbi - nələri görükdürmür bu eksponat. Bu sırada əski əlifba ilə ipək parça üzərinə yazılmış proqramlar, rəngi avazımış köhnə afişalar muzeyə gələn hər bir kəsi həmin dövrün teatr ab - havasına, cazibəsinə salır. İlk komediya aktyorumuz Cahangir Zeynalov muzeydə bir neçə fotoşəkil və proqramlarla təqdim olunur. Aktyorun müşahidələrindən və elmi - nəzəri fikirlərindən ibarət «Teatro dəftərçəsi» adlı kiçik həcmli risaləsi teatr mədəniyyətimiz üçün son dərəcə dəyərli eksponatdır. Maraq doğuran guşələrdən biri də Azərbaycanın ilk peşəkar faciə aktyoru, bir sənətçi kimi mürəkkəb tale yaşamış Hüseyn Ərəblinskiyə məxsusdur. Burada aktyorun bir neçə sənədi, «Ağa Məhəmməd Şah Qacar» tamaşasında Qacar rolunu ifa edərkən geyindiyi libası, tacı və qılıncı nümayiş olunur. Bakıdan öncə, 1904 - cü ildə Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Şuşada Uilyam Şekspirin «Otello» tamaşası oynanılır. Haşım bəy Vəzirovun tərcüməsində və quruluşunda, həm də onun iştirakı ilə oynanılan bu tamaşanın fəxri bileti bu gün Teatr Muzeyinin ekspozisiyasındadır. Maraqlı guşələrdən biri də Azərbaycanın ilk qadın dramaturqu Səkinə xanım Axundzadəyə həsr olunub. O, dərs dediyi qız məktəbinin şagirdləri ilə birlikdə 1904 - cü ildə Nəcəf bəy Vəzirovun «Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük» komediyasını tamaşaya hazırlayır. Səkinə xanınm bu tamaşada oynayan qızların hər birinə gümüşdən nişan hazırlatdırır. Nişanın bir üzünə aktrisa qızın adını və tamaşanın tarixini, o biri üzünə isə «teatr» sözünü və rolun adını həkk etdirir. Həmin nişanlardan biri muzeyə hədiyyə edilib. XX yüzilliyin əvvəllərində qadın rollarında çıxış etmiş kişi aktyorların fotoşəkilləri də müsəlman mədəniyyətinin faktı kimi diqqəti özünə çəkir. Həmin sırada ilk azərbaycanlı qadın aktrisa Göyərçin xanımın fotosunu görüb tanımaq, onunla bağlı maraqlı olan nə varsa, eşidib öyrənmək olar. Qədim eksponatlar arasında bir neçə musiqi aləti də var. Onların içərisində bu gün Azərbaycanda yeganə nümunə kimi Teatr Muzeyində saxlanılan çaqanə da var. Burada XX əsrin əvvəllərində Sidqi Ruhullanın başçılığı ilə Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrinə təşkil olunan qastrol səfərlərinin afişaları da sərgilənir. Görkəmli Azərbaycan maarifçisi və dramaturqu Cəlil Məmmədquluzadənin yazıçı-jurnalist fəaliyyətini və ictimai - siyasi mübarizəsini əks etdirən guşə də çox maraqlıdır.

Cəfər Cabbarlı və Hüseyn Cavid haqqında qiymətli sənədlər

Milli Dram Teatrının yaradıcılıq yolundan bəhs edən 2-ci zalda teatr tariximizdə misilsiz xidmətləri olan və böyük sənətkarlıq nümunələri yaratmış dramaturq, rejissor və aktyorlarımıza aid sənədlər, fotoşəkillər, kostyumlar, xatirə əşyaları, müxtəlif obrazlara çəkilmiş geyim eskizləri, şəkillər və tamaşaların müxtəlif pərdələri üçün qurulmuş səhnələrin maketləri sərgilənir. Zalda səhnə sənətimizin yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə çatmasında əvəzsiz xidmətləri olan Cəfər Cabbarlı və Hüseyn Cavid haqqında bir sıra sənədlər, bu dramaturqların yetişdirdiyi aktyor nəslinin yaradıcılığını əks etdirən fotoşəkillər, yağlı boya ilə işlənmiş portretlər nümayiş olunur. Milli Dram Teatrının tarixinə həsr olunmuş guşələrdə istedadlı rejissorlar İsmayıl Hidayətzadə, Adil İskəndərov, Mehdi Məmmədov, Tofiq Kazımov yaradıcılığına dair materiallar seyrçilərə teatrın ənənələrindən və rejissorluq məktəbindən söz açmağa geniş imkan yaradır. Qüdrətli səhnə ustalarımızın milli və xarici əsərlərdə yaratdığı rollar qalereyası da sərgilənən fotolarda öz əksini tapır.

«Leyli və Məcnun» operasının premyera afişası

Şərqdə və Avropada çox məşhur olan Azərbaycan musiqisi, opera və balet sənəti haqqında materiallar 3-cü zalda əks olunub. Bu zalda tamaşaçılara təqdim olunan «Leyli və Məcnun» operasının premyera afişası da qədim və nadir sənədlərdən biridir. 1908-ci ildə oynanılmış «Leyli və Məcnun» operasına aid proqram muzeyin fəxr etdiyi eksponatlardandır. Məcnun rolunun ilk ifaçısı Hüseynqulu Sarabskinin, Leylinin ilk ifaçılarından olan Həqiqət Rzayevanın, opera və vokal sənətimizin ilk professional ifaçıları sayılan Şövkət Məmmədovanın və Bülbülün yaradıcılığından söhbət açan foto- şəkillər, kostyum və rekvizitlər ən unikal muzey əşyaları kimi xüsusi maraq doğurur. Burada böyük bəstəkar Müslüm Maqomayevin, opera bəstələmiş ilk qadın bəstəkarımız Şəfiqə Axundovanın, gözəl opera müğənnimiz Fatma Muxtarovanın, bənzərsiz səsləri ilə dünyanı fəth edən Rəşid Behbudovun, Müslüm Maqomayevin yaradıcılığından da geniş söhbət açılır. Milli balet sənətimizin yaranma tarixi, yüksəlişi və dünya musiqi ədəbiyyatına daxil olan inciləri barədə də ekspozisiyada dolğun məlumat almaq mümkündür. Balet guşəsində Əfrasiyab Bədəlbəylinin 1940 - cı ildə yazılmış və səhnəyə qoyulmuş «Qız qalası » - ilk milli balet tamaşası haqqında ətraflı bilgi verilir. Dünya şöhrətli bəstəkarlar Qara Qarayevin «Yeddi gözəl», «İldırımlı yollarla», Fikrət Əmirovun «Min bir gecə», Arif Məlikovun «Məhəbbət əfsanəsi» baletlərindən müxtəlif fraqmentləri əks etdirən şəkillər, dekorasiya və geyim eskizləri də son dərəcə maraqla qarşılanır.

İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının tarixini əks etdirən eksponatlar

Operetta janrında ilk tamaşanın proqramı, Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının, Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının, Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrının yaranma tarixi və yaradıcılığı ilə bağlı sənədlər 4-cü zalda toplanıb. Milli peşəkar teatrın ayrılmaz hissəsinə çevrilən Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrına aid afişalar, fotoşəkillər, maketlər, eskizlər, kostyum və kuklalar 5-ci zalda nümayiş olunur. Zaqafqaziyanın zəngin ənənəli ilk peşəkar Tiflis- Azərbaycan Teatrının, İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının, bölgə teatrlarının, o cümlədən ötən əsrin 90-cı illərində yaranmış bir sıra yeni teatrların tarixini əks etdirən eksponatlar 6-cı zalda sərgilənir.

Muzeyin sonuncu, 7-ci zalı sərgi zalı kimi fəaliyyət göstərir və vaxtaşırı burada şəxsi kolleksiyalar və fond materialları əsasında müxtəlif mövzularda sərgilər nümayiş olunur. Muzeydə müntəzəm olaraq teatr tariximizlə, korifey sənətkarlarımızın həyat və yaradıcılıqları ilə bağlı yubiley sərgiləri hazırlanır, xatirə gecələri, tədbirlər keçirilir, mühazirələr oxunur. İl ərzində mütəmadi olaraq ayrı - ayrı vətəndaşlara, müxtəlif idarə və təşkilatlara, təhsil və mədəniyyət ocaqlarına, mətbuat orqanlarına, televiziya kanallarına fond materialları ilə metodiki köməklik göstərilir. Respublikamızda fəaliyyət göstərən bir sıra muzeylərin açılmasına Teatr Muzeyi fond materialları ilə yaxından köməklik edib.

Anar MIRIYEV

Palitra.-2013.-2 aprel.-S.11.