Firuz Mustafa: “Ədəbiyyat Sizif əməyidir”

“Bədii əsərdə adı qum zərrəsinin arxasında da insan obrazı görürəm”

Müsahibimiz yazıçı, filosof Firuz Mustafadır

-Azərbaycan dəyərlərini necə ifadə edərdiniz?

-Dəyərlər həmişə yenidən dəyərləndirilir. Bu, tarix boyu belə olub. Yəqin ki, gələcəkdə də belə olacaq. Milli dəyərləri iki böyük qrupa ayırmaq olar: maddi və mənəvi. Bunlar bir-biri ilə sıx əlaqədə olan fenomenlərdir. Adətən, toplumun əsas aparıcı, passionar qismi “başqaları” ilə müqayisədə “özününküləri” daha üstün hesab edir. Bütün dünyada belədir, yəni hər bir millət, xalq, etnos öz dəyərlərini təkrarsız hadisə kimi dəyərləndirir. Bu da təbiidir. Hər kəsin şüurunun alt qatı öz dəyərlərinin qaynaqlarından bəhrələnir. Bu dəyərlər ümumbəşəri mədəniyyətin tərkib hissəsidir və onu gələcək nəsillər də qoruyub hifz etməlidir. Söz yox ki, bu qiymətləndirmədə istisnalar da var. Belə ki, “özününküləri” dəyər kimi görməyənlərə, başqa sözlə “nihilistlərə” də təsadüf olunur.

-Azərbaycan cəmiyyətinin dəyərlərimiz və ənənələrimizlə bağlı yeni dövrdə maarifləndirilməsi işi getməlidirmi?

- Bu cür maarifləndirməyə həmişə ehtiyac var. Amma biz, bizim olmayanları da öyrənib dərk etməliyik. Yalnız öz qınına çəkilib qalmaqla, ətrafda baş verənləri və yarananları qəbul etməməklə biz özümüzü “blokadaya” alar, çıxmaza gətirib çıxara bilərik. Bayaq dedim: “özününkülərə” daha çox üstünlük vermək bəlkə də əksəriyyətə xas cəhətdir. Amma təkcə bununla kifayətlənmə, bundan hayıl-mayıl olma, son nəticədə ortada olanın belə, nə vaxtsa “qurumasına”, məhvinə gətirib çıxara bilər. Əldə olan qorunmalı, eyni zamanda get-gedə zənginləşməlidir. Bu zənginləşmə hansı hesaba başa gəlir? Cavab sadədir: bəşəri olanlardan bacarıqla istifadə etmək lazımdır. Yəni dediyim odur ki, ənənə lazımlıdır, gərəklidir. Amma təkcə ənənələrlə yaşamaq, onlara qapanıb qalmaq hər bir etnosu, xalqı və konkret şəxsi iflasa aparıb çıxarar. Bax belə deyək: bizdə tarixən simfonik musiqi, roman janrında əsər, teatr, kino olmayıb. İndi təsəvvür edin ki, biz zamanında bunlardan imtina etmişik. İndiki gündə vəziyyətin necə faciəvi olacağını təsəvvürə gətirmək çətin olmaz... Lap sadə bir misal da çəkim. Qloballaşmada bu gün mobil telefonun, televiziyaların rolu inkaredilməzdir. Biz bəyəm bunlardan imtina etsək, qloballaşmadan “intiqam alacağıq”? Qətiyyən. Əksinə, zamandan geri qalacağıq. Amma bu o demək deyil ki, bütün mənəvi olanları “qloballaşma yelinin” ağzına ataq. Yox. Biz özümüzün olanları hifz etməliyik.

-Azərbaycan gənclərinin qloballaşmada milli məfkurədən uzaqlaşmaması üçün hansı tədbirlər və layihələrə ehtiyac var?

- Qloballaşma labüd bir prosesdir. Mən bu mövzunun tədqiqi ilə çoxdan məşğulam. Xaricdə və ölkəmizdə nəşr olunmuş məqalələrim var. “Qloballaşma və mədəniyyət” adlı monoqrafiyamda bu problemin mahiyyətini açıb göstərməyə çalışıram. Buna görə də elə fikrimə illüstrasiya kimi həmin kitabdan iqtibas verməklə başlamaq istəyirəm: “Qloballaşan dünyada insanın özü və insan həyatı ilə bağlı olan bütün nəsnələr, dəyərlər və münasibətlər də anbaan dəyişir. Qloballaşmanın ağır dalğaları çox şeyin üstündən ötüb keçir, nəticədə insan fəaliyyətinin yekunu kimi meydana çıxan bir sıra maddi və mənəvi mədəniyyət elementləri (və bir çox hallarda təkcə «elementlər» deyil, özüllər də) əriyib gedir, sonsuzluğa və ya heçliyə qovuşur. Amma qloballaşma təkcə «köhnənin» üstündən xətt çəkmir; o,özü ilə “yenilik” və yeniliklər gətirir. Elm və texnikanın sürətli inkişafı fonunda sosial tərəqqi çox ləng gedir. Obrazlı desək, bir tərəf kosmik sürətlə, digər tərəfsə tısbağa yerişi ilə irəliləyir. Sanki zamanın (və məkanın) ənənəvi ölçüləri dəyişib: indi daha çox “kiçilən” məkan və “sıxılan” zaman haqqında söhbət gedə bilər. Müasir kommunikasiya şəbəkələri bir tərəfdən planetlər, dövlətlər, millətlər, regionlar və insanlar arasında əlaqələri sürətləndirir, digər tərəfdənsə bu saydığımız komponentlər arasında “özgələşmə” gedir. Əlaqələrin intensiv inkişafı nəticəsində “birləşən” insanlar bir çox hallarda həm də ətraf aləmdən təcrid olunur, cəmiyyətə (və həm də özünə) yadlaşır, nəticədə “ayrılan” insanlara çevrilir... Qloballaşma bəşəriyyətin seçdiyi bir yoldur. Bu, heç də ən uğurlu yol deyil. Bu, yönü və istiqaməti tam müəyyən edilməmiş, stixiya ilə müşayiət olunan əzablı bir yoldur. Amma hələlik onun daha optimal alternativi yoxdur. Yadımıza demokratiya haqqında deyilən fikirlər düşür: “Demokratiya ən əlverişli yol deyil; amma bəşəriyyət hələlik ondan yaxşısını kəşf etməyib”. Dünya qloballaşır. Qloballaşan dünyanın özü “kiçilir”, problemləri böyüyür”. Bu yazılanlara əlavə kimi onu deyə bilərəm ki, qloballaşmaya sinə gərmək yox, onunla “dil tapmaq”, onun bir çox tələblərinə uyğunlaşmaq lazımdır. Onsuz da bu labüd bir prosesdir.

-Gənclərin milli mənlik şüurunun və dövlətçilik təfəkkürünün gücləndirilməsi üçün hansı işlər həyata keçirilməlidir?

- Gənclərimiz daha çox oxumalı, daha çox öyrənməlidir. Təəssüf ki, gənclərin dövlətçilik təfəkkürünün formalaşdırılması istiqamətində aparılan işlər, eləcə də gənclərin özlərinin bu sahədə təşəbbüsü istənilən səviyyədə deyil. Bütün bunların həyata keçirilməsi üçün açıq polemikalara, ciddi elmi disputlara ehtiyac duyulur. Şou konsertlərdən başı açılmayan efirlər bu sahəyə də “gözucu” baxsalar, pis olmazdı.

-Bu baxımdan tədris prosesində hansı islahatlara ehtiyac var? Elmi baxımdan bu mövzuda tədqiqatlar aktuallıq kəsb edirmi? Məsələn, fəlsəfi, sosioloji və sair aspektlərdən.

-Tariximiz, mədəniyyətimiz, milli dəyərlərimiz daha geniş və sistemli şəkildə öyrənilməlidir. Bu sahədə müəyyən işlər gedir. Amma dediyim kimi, biz dünyanın bir hissəsiyik və dünyada olanlardan öyrənməli, nəticə çıxarmalıyıq. Əksər xalqların təcrübəsi bizə örnək ola bilər. Məsələn, elə qonşu, qardaş Türkiyə. Necə deyərlər, bəzən velosiped ixtirasına o qədər də ehtiyac duyulmur.

-Azərbaycan ədəbiyyatının indiki durumu ilə bağlı fikirləriniz necədir?

- Bu suala birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Çünki indi ədəbiyyatın vəzifəsi və missiyası əvvəlkindən fərqlidir. Söhbət keçmiş sovetlər birliyinə daxil olan ölkələrin ədəbiyyatından gedir. Əvvəllər ədəbiyyat daha çox siyasiləşdirilmiş və ideologiyalaşdırılmışdı. Əksər yazıçılar kompartiyanın mübəlliği, vəkili qismində çıxış edirdilər. Əlbəttə, bunu bütün yaradıcı adamlara aid etmək olmaz. Amma çoxluq bu prinsipə tabe olurdu. Sovet dövləti və onun ideologiyası çökdü. Vəziyyət çoxmu dəyişdi? Ümumiyyətlə dəyişdimi? Məncə yox. Daha doğrusu, dəyişdi, amma bu dəyişiklikdən hələlik ədəbiyyatın xeyrinə bir şey hiss olunmur. Ədəbiyyata bugünkü münasibət də doğru deyildir. Əgər əvvəllər bədii əsərlər ideologiyanın əlavəsinə çevrilmişdisə, indi az qala məişət hadisəsi kimi dəyərləndirilir. Ən acınacaqlısı da budur ki, hətta, ədəbiyyatşünasların özləri belə, bir çox hallarda bədii əsərləri “vaxt öldürmək”, “asudə vaxtı maraqlı keçirmək üçün vasitə” kimi qiymətləndirirlər. Bu da bədii sözə “mütəxəssis yanaşması”dır. Mən belə hesab edirəm ki, bu qətiyyən düzgün yanaşma deyildir. Klassik, ənənəvi tərif bu gün də öz qüvvəsini itirməyib. Yəni “ədəbiyyat dünyanın obrazlı dərki, obrazlı inikasıdır”. Düzdür, bu gün bədii ədəbiyyata yüzlərlə “tərif” deyilir, amma onların hamısı yarımçıqdır, birtərəflidir. Ədəbiyyat həyatın güzgüsüdür. Yazıçı nədən yazırsa yazsın, onun əsərinin obyekti və subyekti mütləq insan olmalıdır. Əgər kimsə dağdan yazırsa bunu dağ üçün yazmır ki. Eləcə qarışqadan, çaydan yazanlar... Bunların hamısı insan üçündür. Əgər o dağın, o qarışqanın, o dənizin belə, arxasında insan, insan taleyi dayanmırsa, onda yazmağa ehtiyac yoxdur. Məsələn, indiyəcən teatrlarda otuzdan çox pyesim tamaşaya qoyulub. Bir neçə roman və povestim çap olunub. O əsərlərin bir çoxu pritça xarakterlidir. Hətta, alleqorik səciyyəli obrazlarım da var. Amma mən bədii əsərdə adi qum zərrəsinin arxasında da insan obrazı görürəm.

-Gənc yazarların yaradıcılığı ilə maraqlanırsınızmı. Onların yazılarını, əsərlərini oxuyursunuzmu?

- Yazarlar gənc də ola bilər, yaşlı da. Amma bədii məhsulun, ortada olan ədəbi əsərin gənci və ya qocası olmur. Əlbəttə, mən ədəbiyyata yeni gələn gənclərin yaradıcılığını müntəzəm izləyirəm. Kənan Hacı, Sayman Aruz, Qismət, Zümrüd Yağmur, Aysel Əlizadə, Natiq Məmmədli, Aqşin Yenisey, Günel Mövlud, Qan Turalı, Şərif Ağayar, Mövlud Mövlud, Arzu Hüseyn, Emin Piri, Kəramət Böyükçöl, Ayxan Ayvaz... və bir çox başqalarının yaradıcılığı mənə yaxşı tanışdır. Yəni siyahını bir az da uzatmaq olar. Onların bəziləri haqda ayrıca məqalə də yazmışam.

-Yaradıcı gənclərə nələri təklif edərdiniz?

- Nəyisə təklif etməyə çətinlik çəkirəm. Amma bilirəm ki, bu gənclər arasında bizim gələcək ədəbiyyatımızın, daha doğrusu, ədəbiyyatımızın gələcəyinin təəssübünü çəkənlər, onu inkişaf etdirənlər olacaq. Həyatda qəhrəmanlığı bircə anda etmək mümkündür. Hansısa döyüşə atılmaq, hansısa cəbhə tapşırığını yerinə yetirmək, kimisə xilas etmək və ya hansısa mühüm əhəmiyyətli obyekti qoruyub təhlükədən sovuşdurmaq... Təbii ki, bunlar qəhrəmanlıqdır, amma bu, bəzən bir anda başa gələn qəhrəmanlıqdır. Məsələn, Qafur Məmmədovun ya Aleksandr Matrosovun özlərini irəli verib komandirlərinə atılan mərmiyə sinələrini sipər etmələri böyük qəhrəmanlıqdır. Axı insan öz həyatından keçir hansısa ideya və ya dost yolunda... Amma ədəbiyyatda ön sıraya çıxmaq üçün illər, bəzənsə onillər lazım olur. Mən deyərdim ki, sözün müəyyən mənasında, ədəbiyyat Sizif əməyidir. Amma bu, müqəddəs bir işdir.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2013.-17 dekabr.-S.11.