Şöhrəti dünyaya yayılan Quba xalçaları

Əlisafa Nuriyev: “Xalçaçılığı yad ünsürlərdən təmizləmək üçün bu sahəyə dövlət dəstəyi lazımdır”

Qubanın xalça sənətkarlığı qədim tarixə malikdir. Quba xalçaları nəinki Azərbaycanda, hətta dünya ölkələrində də şöhrət qazanıb. Belə ki, bu regionun XVIII-XX əsrə aid bəzi Çiçi xalçaları Viktoriya və Albert (London), Metropoliten (Nyu-York) muzeylərində nümayiş olunur.

Azad İstehlakçılar Birliyi “Kəndin davamlı inkişafı: Vətəndaş cəmiyyəti-bələdiyyənin əməkdaşlıq modeli (COSMO)” layihəsi çərçivəsində Quba xalçaları ilə bağlı araşdırma aparıb. AİB-in araşdırmasına görə, Azərbaycanın şimal-şərqində yerləşən Quba xalça mərkəzi üç hissəyə-dağlıq, dağətəyi və ovalıq hissələrə bölünür. Dağlıq hissəyə - Qonaqkənd, Xaşi, Cimi, Afurca, Yerfi, Buduq, Qırız, Cek, Salmasöyüd kəndlərində mərkəzləşmiş məntəqələri aid etmək olar.

Dağətəyi hissədə xalça istehsalı – Əmirxanlı, Əlixanlı, Xəlfələr, Pirəmsan, Bilici, Şahnəzərli, Pirəbədil, Zeyvə, Zöhrami, Sumaqobaq, Xırdagül-çiçi, Sırt-çiçi, Dərə-çiçi kəndlərində, ovalıq hissədə isə Şabran aran zonasında Çay Qaraqaşlı kəndləri mərkəzləşib. Bu məktəbə həmçinin də Dərbənd ərazisində toxunan xalçalar da daxildir.

Quba xalçalarının bəzəyini həndəsi naxışlardan ibarət ornamentlər, stilizə edilmiş nəbati, bəzən isə heyvan motivləri təşkil edir. Bu məktəbin xalçalarında medalyonlu çeşni üslubu da geniş yayılıb. Quba xalçalarının ən parlaq kompozisiyaları "Qədim-Minarə xalçası", "Qımıl xalçası", "Alpan xalçası", "Qollu-çiçi xalçası", "Pirəbədil xalçası", "Hacıqayıb xalçası", "Qırız xalçası", "Cek xalçası" və s.-dir.

Quba kompozisiyasında əsasən orta hissə şaquli istiqamətdə əsas üçbucaq üzrə ardıcıl yerləşən medalyon naxışlar və kətəbədən ibarətdir. Onların ətrafını dağınıq şəkildə çoxlu müxtəlif formalı böyük və balaca elementlər təşkil edir. Bu elementlərə müxtəlif kompozisiyaya malik nəinki Quba, həmçinin Şirvan, Bakı, hətta Qazax xalçalarında da rast gəlmək olar. Belə kompozisiyanın orta hissəsi "açıq yerli" hesab olunur, yəni bağlı olmayan fon. "Quba" xalçalarının haşiyə formalı naxışları müxtəlif zolaqlardan – orta haşiyə, kiçik haşiyə və mədaxildən ibarətdir. Bu haşiyənin əsas bəzəyini təşkil edən elementi xalçaçılar "tonqal" adlandırırlar ki, bu da ocaq deməkdir. Belə fərz etmək olar ki, bu ad bir zamanlar mövcud olan atəşpərəstlik etiqadı ilə bağlıdır. "Quba" xalçalarının orta hissəsinin fonu əksər hallarda, tünd-göy və yaxud tünd-mavi rəngdə olur.

Köhnə-Quba xalça kompozisiyasının isə əsasını qırmızı fona malik orta hissədə şaquli şəkildə yerləşən üç böyük səkkizguşəli medalyon təşkil edir. Bu medalyonların rəngi, forması və ölçüsü eynidir. O həm də ümumi haşiyələrdən birini təşkil edir. Medalyonların ortasında çoxda böyük olmayan naxışlarla (mədaxil və koşacaq) haşiyələnmiş səkkizguşə yerləşir.

Qubadakı xalça növlərindən biri də "Alpan" xalçalarıdır. Adını Susayçay çayının yaxınlığında yerləşən Alpan kəndindən götürən bu xalçanın kompozisiyası Susay və Sabat kəndlərində yayılıb. XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq isə o, həmçinin Qusar rayonunun xalçaçılıq məntəqələrində geniş yayılmağa başlayır. Mütəxəssislər bu xalçanı "Quba", "Dağıstan" da adlandırırlar. Bu naxışların böyük hissəsi üslublaşdırılmış həndəsi və bitki motivləri ilə səciyyələnir. Quba xalçalarında medalyonların formaları digər bölgələrin xalçalarına nisbətən daha mürəkkəbdir. Bu xalça kompozisiyasının əsasını medalyon naxışlar və onun ətrafında diaqonal xətt üzrə "xərçəng" elementi təşkil edir. Alpan kəndinin xalça ustaları orta ölçülü oymaları "çarhovuz", yəni hovuz, onun üzərində yerləşən kiçik elementləri isə "ördək" adlandırırlar.

“Azərxalça” Quba xalçaçılarına metodik yardım göstərəcək

Qubanın xalçatoxuma məntəqələrində "Xırdagülçiçi" xalçası da istehsal olunur. Xalçanın orta sahəsi xırda elementlərdən təşkil olunduğu üçün bu xalçanın adını yerli xalçaçılar "Xırdagülçiçi" qoyublar (xırdagül tərcümədə xırda çiçəklər adlanır). Orta sahənin ümumi kompozisiyasını şaquli və üfüqi üçlük boyunca qısa məsafədə yerləşən raportlar təşkil edir. Bu raportlar özündə bir neçə doldurucu, əlaqələndirici və köməkçi elementləri birləşdirir. Xalq arasında "Başmaq" adlanan, həqiqətdə isə üslublaşdırılmış yarpaq elementi kompozisiyanın əsas elementini təşkil edir. Qalan elementlər isə hər biri özlüyündə raportun başlanğıc və ya mərkəzi funksiyasını yerinə yetirir.

Quba qrupuna daxil olan məşhur "Qaraqaşlı" xalçası Dəvəçi rayonunun Hacı-Qaraqaşlı, Çay-Qaraqaşlı, Susanlı-Qaraqaşlı kəndlərində istehsal olunur. Bu adla da o tanınır. Orta sahədə şaquli üçbucaq boyu kiçik medalyonlar yerləşib. Ustad mütəxəssislər və xalça ustaları bu medalyonların musiqi alətlərinin təsviri olduğunu hesab edirlər. Medalyonlar arasında müxtəlif növlü elementlərə rast gəlmək olar. Xalq arasında onları "quşbaşı" adlandırırlar. "Qaraqaşlı" xalçanın orta sahəsi adətən tünd-göy və ya tünd-qırmızı rəngdə olur. Nadir hallarda tünd-mavi və ya ağ fona malik xalçalara rast gəlmək olar. Həndəsi və bitki motivləri ilə səciyyələnən ornamentlərin böyük əksəriyyəti üslublaşdırılıb, əla növ sıxlığı və zərifliyi ilə seçilir.

Qubanın məşhur "Zeyva" xalçası isə öz adını Qubanın cənub-şərqində yerləşən Zeyva kəndindən götürüb. Xarici mənbələrdə o, "Şirvan" adı ilə qeyd olunur. Xalq arasında bu xalça "Qədim Zeyva" kimi tanınır. Xalçanın orta sahəsinin kompozisiyası əsas etibarilə mərkəzi üçbucaqda növbəli yerləşən bir neçə geldən ibarət olur. Forma və mənşəyinə görə, Zeyva xalçasının əsas elementini təşkil edən bu medalyonları tərtib olunduqları punktir xətlərinə görə, orta əsrlərə aid etmək olar. Müxtəlif növlərdə yaradılmış belə gellərə təkcə Qafqaz xalqlarının dekorativ incəsənətində deyil, həmçinin Pribaltikada da rast gəlmək olar. Bura xalçaçılıq və toxuma üçün daha xarakterikdir. Bu gellərin ətrafında "səkkizbucaqlı", "qarmaqlı", "alma" adlanan müxtəlif doldurucu elementlər assimetrik şəkildə səpələnib. Adətən orta sahənin rəngi tünd-qırmızı, tünd-göy, açıq-qəhvəyi rəngdə olur.

Xəbər verdiyimiz kimi, Qubanın Əlik, Çiçi və Söhüb bələdiyyələri “Azərxalça” Elmi-Yaradıcılıq İstehsalat Birliyi ilə müqavilə imzalayıblar. Müqaviləyə görə, bələdiyyə ərazilərində yaşayan sakinlər tərəfindən toxunan müxtəlif növ xalçaların yerli və beynəlxalq sərgilərdə nümayiş olunması, habelə onların satışı “Azərxalça” tərəfindən həyata keçiriləcək. Bundan əlavə birlik əməkdaşları mütəmadi olaraq bələdiyyələrdə olmaqla sakinlərə bu istiqamətdə öz metodik tövsiyələrini də verəcəklər. Gələcəkdə digər bələdiyyələrin də bu müqaviləyə qoşulacağı deyilir. “Azərxalça”nın baş direktoru Əlisafa Nuriyev “Palitra”ya bildirdi ki, bu müqaviləni bağlamaqda məqsədləri faydalı əməyin səmərəli istifadə olunmasıdır: “Bildiyimiz kimi, Quba ənənəvi xalçaçılıq regionudur. Ta qədimdən Qubada əksər evlərdə xalçaçılıq sənəti nəsildən-nəsilə ötürülür. Yəni bu adamlar sənətkardırlar. Təbii ki, orada professional şəkildə fəaliyyət göstərəcək xalçaçılar var. Onların əməyindən səmərəli şəkildə istifadə edilməsi məqsədilə bələdiyyələrin təklifini qəbul etdik”. Onun sözlərinə görə, əvvəlcə orda texnoloji vəziyyəti öyrənəcəklər: “Ondan sonra toxucuların fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınacaq. Onlara uyğun da iş sifariş olunacaq”.

“Xalçaçılıq bizim milli-mənəvi dəyərimizdir”

Xalçaların xaricə çıxarılmasına gəlincə, Ə.Nuriyev bunun çox qəliz bir məsələ olduğunu vurğuladı: “Çünki xaricdə bu dəqiqə ənənəvi xalçalara o qədər də meyil yoxdur. Çində, Pakistanda saxta şəkildə toxunmuş hər hansı ucuz xalça daha asan satılır, nəinki ənənəvi formalaşmış regionun xalçaları. Ona görə xalçaların xaricə çıxarılması kütləvilikdən kənarlaşır. Yalnız Azərbaycan xalçası haqqında geniş məlumatı olan ayrı-ayrı adamlara fərdi şəkildə nəsə satmaq mümkündür”.

O, nəzərə çatdırdı ki, xalqın sənətini xalq qorumalıdır: “2011-ci ildə millət vəkili Mehriban xanım Əliyevanın dəstəyi ilə Azərbaycan xalçaları YUNESKO-nun prezentativ siyahısına daxil edilib. Bu özü böyük bir nailiyyətdir. Dünyada analoqu olmayan beynəlxalq şəkildə statusu olan Azərbaycanın Xalçaçılıq muzeyi açılacaq. Əvvəllər də Azərbaycan Xalça muzeyi var idi. İndi isə bu geniş miqyasda təbliğat apara biləcək şəkilə salınır”.

Onun fikincə, xalçaçılığı yad ünsürlərdən təmizləmək üçün bu sahəyə dövlət dəstəyi lazımdır: “Ümumiyyətlə, hər hansı bir sənətin yaşaması, qorunması və inkişafı üçün mütləq dövlət dəstəyi olmalıdır. Baxmayaraq ki, Azərbaycan xalçaçılığının inkişafı üçün belə bir qanun mövcuddur, amma onun işləmə mexanizmi də hazırlansaydı, daha yaxşı olardı”.

İl ərzində bir neçə beynəlxalq tədbirdə iştirak etdiklərini deyən baş direktor hamı ilə əməkdaşlığa hazır olduqlarını bildirdi: “Birlik 1927-ci ildən fəaliyyət göstərir. Bu təşkilat əvvəlcə ənənəvi xalçaçılıq regionlarında artellər şəklində yaradılıb. Sonrdan bu sənəti yayıb yaşadıb. Bizim üçün fərqi yoxdur, hüquqi şəxs, fiziki şəxs və ya QHT olsun. Xalçaçılıq bizim milli-mənəvi dəyərimizdir. Ümumilikdə Azərbaycan xalçasının ad-sanını, şöhrətini yaymaq üçün hər hansı bir tədbirə qoşulmağa hazırıq. “Azərxalça”nın yeni strukturların, yeni iş yerlərinin yaradılmasında böyük təcrübəsi var. Əgər hər hansı kənddə iş yeri açıb 3-5 nəfərə xalçaçılıq sənətini öyrədiriksə, həmin regionda bu sənət yayılır. Nəinki yayılır, onların dolanışıq mənbəyinə də çevrilir. Bu özü xalçaçılıq sənətinin yaşadılması ilə bərabər, xalqın rifahına da dəstəkdir”.

Fuad Hüseynzadə

Palitra.-2013.-22 fevral.-S.11.