Təsəvvüf və postmodernizm

Layihə çərçivəsində müsahibimiz AMEA-nin müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur. O, postmodernizm və təsəvvüflə bağlı fikirlərini bildirdi. “Postmodernizmdə xaric notlar” barəsində fikir yürüdən filosof qeyd edir ki, bu fani dünyanın illüziyasını dəf edərək əbədiyyətə və sonsuzluğa qatılmağın iki fərqli yolu var:

“Birincisi, insan bu sonsuzluq müqabilində özünü bir heç timsalında hiss edir və dünyanın dərk olunmasına, öz şəxsi təcrübəsi və ağlı ilə nəyə isə nail olmağa çalışmaqla yanaşı, özünü fövqəltəbii qüvvələrin, ən yaxşı halda, ilahi inamın ixtiyarına buraxır. Bu halda oriyentasiya üçün həmin fövqəltəbii qüvvələrlə rabitəyə girmək, mistik metodlardan istifadə etmək lazım gəlir. Mifik təfəkkür və dini təsəvvürlər də bu təməl üzərində formalaşır. Din insanı itməyə qoymur. Sonsuzluğun girdabına düşmüş insan harada isə uzaqlarda bir işıq görür və üzünü həmin səmtə çevirir. İkincisi, dini hissdən, dünyanın ümumi ahəngindən, vəhdət ideyasından çıxış etmək və sonsuzluqda sonlunu axtarmaq və sonlunun dərki üçün qeyri-rasional yolla gələn məlumatlara, bilgilərə istinad etmək. Yəni söhbət biliklərin hissi təcrübənin və ya düşüncənin məhsulu olmayıb, birbaşa “ürəyə dammasından” gedir. Bu isə ayrılıqda elm və ya ayrılıqda din olmayıb, yaradıcılığın sevgi və kəşfə əsaslanan üst qatıdır ki, burada inam və idrak birləşir. Elm və din neytral sahədə - fəlsəfə məqamında görüşür. Bu dediklərimiz ruh ilə dünyanın, sonsuzluqla sonlunun, hisslə ağılın, təəssüratla məntiqin münasibətini ifadə edən, bu münasibətin müxtəlif formalarını, variantlarını araşdıran ənənəvi fəlsəfi fikrin kontekstindən kənara çıxmır. Əslində bizim nəyin bahasına olursa-olsun kənara çıxmaq niyyətimiz də yoxdur. Çünki içərisində olduğumuz bu fikir ümmanı özü o dərəcədə geniş və dərindir ki, onun nəliyini, kimliyini duymaq və ya anlamaq, hansı məqamdasa bu duyğunu canlı-canlı yaşamaq özü böyük bir nemətdir”. Təəssüf ki, min illər boyu bəşəriyyətin bütün böyük düha sahiblərinin baş vurduğu bu dəryada nə isə yeni bir inci tapmaq ehtimalı az olmaqla yanaşı, riski və zəhməti də böyükdür: “Dərinə endikcə, yenidən üzə çıxmaq və hətta əgər ən qiymətli bir inci də tapmış olsan, onu sahilə çıxarmaq zor işdir. O inci ilə bərabər dərinliklərdə itib-batmaq “şansı” daha çoxdur. Amma yenilik axtarışında olanlar bunun çox asan yollarını kəşf ediblər. Bu dəryaya heç girmədən, heç özünü yormadan, mütləq hamının danışdığı bir dildə danışmaq məcburiyyətində olmadığını dərk etmək, hamı üçün olan, babalarımızın və onların da babalarının bildiyi vahid bir dünyanın dışına çıxmaq, özün üçün yeni bir dünya uydurmaq və təkcə sənə məxsus olan bu yeni dünyada - öz məxsusi dünyanda atını istədiyin səmtə, həm də dördnala çapmaq... Burada səndən başqası yox, başqalarının qoyduğu və sənin də mənimsəməli və təqib etməli olduğun izlər yox... Hər yan xam. Xam bir dünya. Və burada din və dil məhdudiyyəti də yox! İstədiyin kimi düşün, istədiyin kimi yaz və danış. İstəyirsən, lap elə rus dilində “xam” ol. Amma xamlamamaq da olar. Həmin o yeni dünyaya çox böyük sevgi və həssaslıqla da yanaşmaq olar. Öz dünyanı özün qədər sevmək olar. Və bu sevgi erotik yox, ilahi sevgi də ola bilər. Və bu dünya xam yox, bakirə bir dünya da ola bilər”. Cavidin nurani Dərvişi və Nitsşenin pirani Qocası. Cismani aləmin hissi təcrübə ilə öyrənilməsi əsl həqiqətə çatmaq üçün yetərli deyil. Ona görə də həqiqətə çatmaq üçün bir “şübhə prinsipi”, skeptisizm də vacib şərtdir: “Cavid “İştə bir divanədən...” şeirində deyir: “Səhvimizdən ta ki, doğsun şübhələr, Həp seçilsin haqqü-batil, xeyrü-şər”. Şübhə olmasa, bildiklərimizi təkrar yoxlamağa ehtiyac duyulmasa, hər bir bilik dinməz-söyləməz həqiqət kimi qəbul edilsə, onda insanlar öz baxışlarını yeniləşdirə bilməz, inkişaf etməzlər. Bu ideya “Şeyx Sənan” əsərində Dərvişin dili ilə “Babam Heyrət, anamdır Şübhə” kimi səsləndirilir. “Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət!” - deyən Dərviş buna çatmağın yolunu şübhədə görür. Zira, Cavidin Dərvişi bir sufi mütəfəkkirindən daha çox, qəlb üzrə ixtisaslaşmış Qərb divanəsidir - bir Şopenhauer, Nitsşe və ya bir Berqsondur. Amma daha konkret müqayisə göstərir ki, o, məhz bir Nitsşedir. Burada Nitsşenin ideya obrazı onun “Zərdüşt belə demişdir” əsərindəki nurani Qoca obrazı ilə bir araya gətirilir. Caviddə ixtiyar, nurani Dərviş ağaclıqdan Şeyx Sənanın qarşısına çıxır. Nitsşenin nurani Qocası meşədə Zərdüştün qarşısına çıxır və ona insanlardan uzaq olmağı məsləhət görür: “Bəs mən niyə meşəyə çəkilmişəm, niyə özümdə dəfn olunmuşam? Ona görə deyilmi ki, mən insanları qədərindən artıq sevirdim? İndi yalnız Allahı sevirəm. İnsanları sevmirəm daha. İnsan mənim nəzərimdə natamam, yarımçıq məxluqdur”. Maraqlıdır ki, Cavidin Dərvişi də insanlardan qaçır və naqis, yarımçıq insanları sevmir, üstəlik məhz Nitsşenin məlum termini ilə cavab verir: “Əgər fövqəlbəşər olmaq dilərsən, Kənar ol daima cinsi-bəşərdən!..” Önəmli cəhətlərdən biri də budur ki, iki əsər arasındakı paraleldə Şeyx Sənan Zərdüşt qismində çıxış edir. O da həqiqət axtarır, o da ətrafından uzaqlaşmış, əvvəlki mötəbər dini və ictimai mövqeyindən imtina etmiş, dağda-meşədə gəzərkən nurani Qocaya - Dərvişə rast gəlmişdir. Söhbətin mövzusu isə insan və Allah haqqında fərqli fikirlərin qarşılaşdırılmasıdır. Nitsşenin Dərvişinin - nurani Qocanın eşqi ilahi eşqdir. Bu arada o, Füzulinin Məcnununu xatırladır. Yəni bu müqayisədə “Cavid Nitsşedən bəhrələnmişdir” fikri birtərəfli olar, çünki Nitsşe özü də çox şeyi Şərqdən götürüb. Bu mənada ilahi eşq və Məcnun həyatının təsviri çox səciyyəvidir: “İnsanlar arasına getmə, qal meşədə! Ya da yaxşısı budur, heyvanların yanına yollan! Niyə axı mənim kimi olmaq istəmirsən? Ayılarla, quşlarla müsahiblik etməyin nəyi pisdir?” Təkcə Allahı sevən nurani Qoca insanlardan qaçıb təbiətlə təmasa girir. İnsanlar ilahi ruhu, Allahı yetərincə sevib-yaşada bilməmişdilər. Qoca ona görə insanları sevmirdi. Təbiət isə Allahın yaratdığı kimi qalır, öz ilk vəziyyətini, təbiiliyini, bakirliyini saxlayır. Nitsşedə insan nəinki ətrafdakı təbiiliyə tapınır, o həm də öz içindəki təbiiliyi, ilkinliyi, instinkti üstün tutur. Ruhsuz, duyğusuz, zahirdə xaç gəzdirib guya Allaha dua edən, içərisində isə Allahı, ilahi eşqi öldürmüş olan insanlar mağmındırlar. Onlar həm də qatildirlər; həmin o ilahi duyğunun - Tanrının qatilləri. Nitsşe və onun Zərdüştü isə bu qatil mağmınlara nifrət etməklə yanaşı, əsl insanı - fövqəlinsanı tərənnüm edir”. Filosof qeyd edir ki, Cavidin Şeyx Sənanı da dinə ancaq formal şəkildə yiyələnmiş, onun ancaq zahiri tərəflərini mənimsəmiş, ilahi eşq duyğusundan isə məhrum olan əshabələrindən imtina edir, ayrılır, təklənir və həqiqi dini hissin zahiri əlamətlərdən nə qədər yüksəkdə durduğunu dərk edir: “Özü dərk edir, amma ətrafdakılara anlatmaq zordur. Bundan sonra yenə də “Şeyx Sənan” dastanının və Əttarın bəlli poemasının hekayəti köməyə gəlir. Çünki sevdiyinin müqabilində nələrdən keçmək olar, nələrdən yox - dilemması bu ideyanı əyani şəkildə tərənnüm etmək üçün gözəl kontekstdir. Mövhumatdan, mərasimlərdən, simvolikalardan, zahiri əlamətlərdən ayrılıb saflaşdıqca və mahiyyətə yaxınlaşdıqca dinlər arasındakı fərqlər də, çəpərlər də götürülür, ancaq vəhdət ideyası, tək Allah və ilahi eşq qalır. Bu məqamda Cavidin yolu Nitsşedən ayrılır və yenidən Əttarla qoşalaşır”. Qərbdə intellektual toxluq və mənəvi aclıq dövrü Maraqlıdır ki, İblisin də, Mefistofelin də məntiqi şübhə və inamsızlıq üzərində qurulub: “XIX əsr Qərb mütəfəkkirlərinin çoxu Götenin təsiri altında Mefistofelin suallarına cavab axtarışına çıxmış və bu yol onları ya uzaq Hindistana - buddizm qaynaqlarına, ya qədim Azərbaycana - Zərdüştilik təliminin əsas ideyalarına, ya da orta əsr islam məfkurəsinin mühüm istiqamətlərindən biri olan təsəvvüf ideyalarına gətirib çıxarmışdır. Beləcə, Hegel Mövlanaya gəlib çıxır, Şopenhauer və sonralar Yunq və Fromm buddizmə, Nitsşe Zərdüştə üz tutur. Bütövlükdə XIX əsr Qərb düşüncəsi və mənəviyyatı üzünü Şərqə çevirir, texnokratiyadan və ssientist rasionalistlərdən xilas yolunu Şərqdə axtarır. Hətta Mirzə Şəfi qəzəllərinin bütün Avropanı gəzməsi də təkcə onun poeziyasının gözəlliyi ilə deyil, o dövrdə Qərbin mistik dünyagörüşünə ehtiyacı, intellektual toxluğu və mənəvi aclığı ilə bağlı idi. Avropa Yeni dövr insanının normativlərini artıq müəyyənləşdirmiş, ağıl, bilik, elm öz sözünü kifayət qədər demişdi və qarşıda bu normativləri keçmək, yeni azadlıq dalğasına qatılmaq perspektivi dururdu. Müəllimlik, mühəndislik, alimlik problemləri həll olunmuş, dahilik, divanəlik, aşiqlik problemi isə açıq qalmışdı. Allahdan ayrılaraq, onun təbəəliyindən çıxaraq dünyanın mərkəzinə və bütün proseslərin subyektinə çevrildikdən sonra, özünü təbiətə qarşı qoyaraq ondan nə almaq mümkündürsə aldıqdan sonra- bütün bunların müqabilində insanın özündən də ayrıldığı, içində bir boşluq yarandığı üzə çıxdı. Şopenhaueri də, Nitsşeni də, sonrakı dövrdə postmodernistləri də narahat edən məhz fövqəldünya, fövqəlinsan, normallıqdan kənar həyat idi. Lakin hələ insanın normaları aşması, yeni bir aləmə, yeni bir yola qədəm qoyması qorxulu bir addım idi. İşıqlanmamış bu yolun qaranlıq döngələrində hərə özünə uyğun bir bələdçi seçirdi. Və bütün hallarda bu bələdçi Şərq idi. Şərqə üz tutmayanlar isə bəzi nabələd postmodernistlər kimi divanəlik məqamından dəlilik həddinə enərək, qaranlığın girdabında əzab çəkirlər. Daha dərin fəlsəfi əsas tapan postmodernistlər isə bilərəkdən və bilməyərəkdən şərqləşirlər. Rasionalizmi aşıb keçənlər alçalanda instinkt aləminə, yüksələndə - vəcd və şövq aləminə varid olurlar. A.Şopenhauer yazır: “Dahilik ancaq xalis idrak subyekti, dünyanın aydın gözü olmaqla, şəxsi marağın, şəxsi istəyin, şəxsi məqsədin tamamən unudulması və buna görə də müvəqqəti olaraq öz şəxsiyyətindən imtina edilməsidir”. Burada sanki bir sufi mütəfəkkirinin fikirləri ifadə olunmuşdur. Bunun üçün son fikri “insanın “bəsirət gözü” açıldıqda o, dünyanın görən gözünə çevrilir” kimi ifadə etmək yetərlidir. Əslində bu, olsa-olsa, tərcümə məsələsidir: sadəcə sözün sözə yox, həm də üslubun üsluba tərcüməsidir! Yaxud Nitsşe. Azərbaycanda ən çox “Tanrı ölmüşdür” fikri ilə tanınan və bir ateist kimi qələmə verilən Nitsşe olsa-olsa, xristianlığın sevgi və mərhəmət ideyasının zamanın reallığında necə məhv edilməsinə, necə öldürülməsinə qarşı etiraz səsini ucaldırdı. Nitsşenin təqsiri bu qətlin müəllifini düzgün ünvanda axtarmamasında idi. Problemi sosial-siyasi müstəviyə keçirə bilməyən, zamanın iblisləşməsinin əsl səbəblərini tapa bilməyən Nitsşe günahı alman xarakterində və xristian riyakarlığında görürdü. Bəli, o, qatilin son ünvanı olaraq kilsəni göstərirdi. Məhz riyakarlıq şəxsiyyətin ikiləşməsinə səbəb olur. Yalançı sevgi haqqında moizələr gerçək nifrətə gətirib çıxarır. Orta əsrlərin kilsə həyatında ilahi ruhun, yüksək duyğuların çatışmazlığı insanların bir-birini şübhə altına almasına, öz bətnlərində demonik qüvvələr axtarışına rəvac verirdi. Hara baxsan, cadugərlik, iblislik, şeytanlıq görünürdü və bu ab-hava insanların qəlbində ali duyğulara yer qoymurdu. M.Fukonun “Anormallar” əsərində inkvizisiya salnamələrinə istinadla yazdığına görə, o dövrdə insan ruhu saysız-hesabsız cinlər, şeytanlar və iblislər tərəfindən işğal olunurmuş. O, XV əsrin müəllifi Şprenqerin 300 min şeytan növü saydığını qeyd edir. Əlbəttə, Fuko özü Nitsşe kimi fövqəlinsanı deyil, məhz tör-töküntüləri, normallıqdan aşağıda duranları araşdırdığından, insanın ağlın nəzarətindən çıxmasının müxtəlif formaları və tarixdən buna “dəstək” olan misalları məmnuniyyətlə, geninə-boluna şərh və hətta tərənnüm edir. Müasir dəhşət filmləri, vampirlər, cadugərlər, ruhların şər qüvvələr tərəfindən işğalı və s. məhz Fuko kimilərin “yüngül əli” sayəsində xəstə təxəyyüllərdən virtual dünyaya və oradan da gerçək həyata nüfuz edir. Amma əsl postmodernist sənət və ədəbiyyat ənənəvilikdən və normativlərdən kənara çıxmağın insanın xəstə deyil, sağlam təxəyyülü sayəsində də mümkün olduğunu sübut edir. Bəli, asfalt yoldan kənara çıxıb bataqlığa da düşmək olar, çəmənliyə, bulaq başına da dönmək olar”.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2013.-1 iyun.-S.11.