“Rəsmi dövlət dilinin, diplomatik dilin özünəməxsus incəlikləri var” 

 

Layihə çərçivəsində müsahibimiz Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur. Səlahəddin müəllim dövlət və dil, dilçilik məsələləri ilə bağlı bizə fikirlərini bildirdi.

 

I yazı

 

Professorun düşüncəsinə görə, bir hadisələr dünyası, bir biliklər dünyası, bir də söz dünyası var. Əsas vəzifələrdən biri bu dünyalar arasında qarşılıqlı anlaşma, adekvat münasibət qurmaqdır. Söz, anlayış, logos adi danışıq dilinin əsasını təşkil edir. Məhz buna görədir ki, bir çox filosofların fikrinə görə, adi danışıq dili həqiqi varlığın özüdür. Yəni hadisələr dünyası da, ideyalar dünyası da məhz adi danışıq dili sayəsində həyatiləşir, insaniləşir və bizim üçün dünyaya çevrilir: “Bir ünsiyyət vasitəsi olmaqla bərabər, dil həm də biliklərin saxlanması, ötürülməsi və mənimsənilməsinə xidmət edir. Dili bilməyən adam həmin dildə saxlanmış bilik və dəyərlər sistemini də mənimsəyə bilməz. Dilin daşıyıcısı yalnız bu dili bilən, bu dildə danışan konkret insanlar deyil, onların toplusu da deyil, bütövlükdə millət,cəmiyyətdir; kütlə yox, strukturlaşmış sosial sistemdir. Və bu cəmiyyətdə dil özü də bir sosial institut kimi formalaşır və onun mövcudluğunun da konkret insanlardan asılı olmayan obyektiv real formaları (qrammatika, lüğətlər, kitablar, disklər və s.), maddiləşmiş sosial hafizə yaranır. Xalqın bütün nümayəndələri sadəcə bu dildə danışdığı halda, onu tam şəkildə, bütöv bir fenomen kimi tədqiq edən, qoruyan, ümumi cəhətlərini, qanunauyğunluqlarını, invariantlarını, habelə başqa dillərə nəzərən xüsusiyyətlərini öyrənən ixtisaslaşmış adamlar - dilçilər yetişir”.

Dilçilər çox vaxt sözlərin mənasından sərf-nəzər olunaraq ancaq formanı, strukturu öyrənməyə çalışırlar: “Nəyin deyilməsi yox, necə deyilməsi, hansı qaydaya əməl edilməsi önə çəkilir. Doğrudan da, onların əsas işi məhz formaların, qəliblərin öyrənilməsidir”.

Sözlər dünyası hadisələr dünyasından və ideyalar dünyasından nə ilə fərqlənir? Sözlər dünyasının təşkilatlanma prinsipi, struk turu (qrammatika) dünyanın öz quruluşu ilə nə dərəcədə həmahəngdir? Professor bildirir: “Bu baxımdan, quruluş, struktur önə keçir, mahiyyət göstəricisi olur. Lakin dilin gücü təkcə onun strukturunda, formasında, quruluşunun mükəmməl olmasında deyil. Dilin gücü onun leksik zənginliyində, sözlərin çoxluğu və ya azlığında da deyil. Dilin gücü daha çox dərəcədə sözlərin məna yükündə, onların sərhədlərinin aydınlığında, demarkasiya prinsipinin təmin olunmasındadır.

Frensis Bekon müxtəlif filosofların bu məsələdə baxışlarını müqayisə edərək yazırdı ki, antik dövrün materialistləri «zəkanı şeylərin təbiətindən asılı hesab edirdisə, Platon dünyanı fikrə, Aristotel isə fikri sözə tabe edirdi». V.Humboldta görə, dil ruhun fəaliyyətidir; dilin öz strukturunda dünyaya müəyyən bir baxış yerləşib. Struktur və məzmun arasında daxili rabitə, bir əks əlaqə münasibəti vardır.

Ana dili digər dillərdən onunla fərqlənir ki, ilk dəfə dil öyrənərkən uşaq həm də yaşamağı, həyatı, dünyanı öyrənir. Yəni ana dili dünyaya pəncərədir”.

Azərbaycan dili zəngin dildir və ölkəmizdə bəlağətlə danışan gözəl natiqlər çoxdur. Bədii qiraət ustaları, toylarda, məclislərdə, mərasimlərdə çıxış edənlər çoxdur: “Lakin rəsmi dövlət dilinin, diplomatik dilin, iqtisadi, hüquqi razılaşmaların, müqavilələrin özünəməxsus dil incəlikləri var... Hər sözə xüsusi diqqət verilməsi, hər sözün hətta yaxın mənalı sözlər içərisindən daha dəqiq seçilib tapılması, incə mətləblərin maksimal bir dəqiqliklə çatdırılması üçün dilin bütün imkanlarının səfərbər edilməsini çoxları ancaq daha mükəmməl dil axtarışı kimi, natiqlik məharətinin nümayiş etdirilməsi kimi izah edirlər. Lakin bu belə deyil. Dilin kamilliyi məqsəd deyil, məqsədə çatmaq üçün vasitədir. İncə mətləblər ancaq mükəmməl dillə çatdırıla bilər”.

Professor qeyd edir: “Nəzəri olaraq hamının bildiyi, amma əməli həyatda nə üçünsə tez-tez yaddan çıxan bir həqiqətdən söz açmaq istəyirəm. Dil bütün xalqa məxsusdur və dilin subyekti, hərəkətverici qüvvəsi də dilçilər yox, bütün sahələrdə çalışan insanlardır. Bu müqəddəs işdə hərənin öz funksiyası, öz missiyası var.

Dil milli varlığın ən mühüm göstəricilərindən biridir. Təbii ki, biz bir millət olaraq öz ana dilimizin inkişafında maraqlıyıq. Amma öncə qarşıda duran vəzifənin miqyasını və əsas istiqamətlərini düzgün təsəvvür etmək lazımdır. Dil nə isə dilçilərə aid olan, dilçiliyin miqyası ilə ölçülən bir şey deyil.

Dilçiliyin inkişafı dilin inkişafının mühüm şərtlərindən və istiqamətlərindən ancaq biridir. Biz bunu ona görə xüsusi vurğulayırıq ki, çağdaş ictimai şüurda bu miqyas fərqi çox vaxt nəzərdən qaçırılır. Təkcə bunu xatırlatmaq kifayətdir ki, Azərbaycan dili ilə bağlı söz düşəndə, onun mahiyyətini, məzmununu, əhəmiyyətini, inkişaf perspektivlərini müzakirə edəndə, bir qayda olaraq dilçilərə müraciət edilir. Kütləvi informasiya vasitələrinin, jurnalistlərin məsələni məhz bu miqyasda gündəmə gətirməsi bir daha göstərir ki, dilimiz bir ictimai gerçəklik, milli atribut kimi çox məhdud və bəsit çərçivədə təsəvvür olunur. Jurnalistlər bir yana dursun, elm adamları da bu məsələyə münasibətdə eyni səhvə tez-tez yol verirlər. Məsələn, izahlı lüğətlərin yazılması əslində bir dilçilik məsələsi olmayıb, geniş dünyagörüşü tələb edir və bir çox elm sahələri üzrə mütəxəssislərin səylərinin birləşməsinə ehtiyac yaranır.

Belə bir faktı da xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, müasir dilçiliyin baniləri V.Humboldt və Noam Çomski siyasətçi və filosof, Freqe, Vitqenşteyn və Rassel riyaziyyatçı və filosof olmuş və dilin yeni nəzəriyyələrini yaratmaqla linqvist kimi də xidmət göstəriblər. Rus dilinin klassik izahlı lüğətinin müəllifi olan Vladimir Dal da bir dilçi deyil, ensiklopedik biliklərə malik görkəmli təbiətşünas alim olub. Yalnız lüğət yazıldıqdan sonra o həm də bir leksikoqraf kimi məşhurlaşıb. Müasir dövrdə də bu cür məsuliyyətli məsələlər kollegial surətdə, müxtəlif elm sahələrini təmsil edən görkəmli alimlərin birgə iştirakı ilə həll olunur. Amma bizdə nə üçünsə bu məsul vəzifə hələ də ancaq dilçilərə aid imiş kimi başa düşülür. Nəticədə müxtəlif ixtisas sahələrinə aid anlayışlar, elmi və fəlsəfi terminlər çox bəsit və bəzən yanlış izah olunur. Eləcə də terminologiya məsələləri. Elmlər Akademiyasının strukturunda ayrıca bir Dilçilik İnstitutunun olmasındadırmı, ya nədəndirsə, dillə bağlı məsələlərdə hamı yaxasını qırağa çəkib üzünü dilçilərə tutur. Hətta Terminologiya Komitəsi də rəsmən, formal surətdə ümumakademiya miqyasında yaradılmasına baxmayaraq, reallıqda Dilçilik İnstitutunun şöbələrindən biri kimi fəaliyyət göstərir. Maraqlıdır ki, bəzən hətta kimya, biologiya və s. təbiət elmlərinə dair terminologiya lüğətləri də dilçilər tərəfindən hazırlanır və bu sahədə dissertasiya işlərini də filoloqlar yazırlar.

Nə yaxşı ki, bu məsələnin böyük əhəmiyyətini nəzərə alan dövlət başçısı bu Komissiyanın statusunu dəyişmək və Nazirlər Kabineti nəzdində daha böyük səlahiyyətləri və fəaliyyət miqyası olan yeni Terminologiya Komissiyası yaratmaq haqqında sərəncam verib. Ümid edirik ki, bu böyük və məsuliyyətli məsələ yenə dilçiliyin hüdudları ilə məhdudlaşdırılmayacaq”.

Milli elmi dilin formalaşması və ədəbi dilin beynəlmiləl terminlər və elmi üslub hesabına zənginləşməsi prosesinə nəzarət etmək üçün təkcə müşavirələr, terminologiya komitələrinin iclasları kifayət deyil. Bunun üçün həmin dildə elmi və fəlsəfi əsərlər yaradılmalıdır. Dilin gözəlliyi onun səslənmə xüsusiyyətləri və bədii ifadə imkanları ilə müəyyən olunduğu kimi, dilin tutumu da onun ifadə edə bildiyi fikrin dərinliyi və dəqiqliyi ilə müəyyən olunur.

Lakin bununla belə, elmi-fəlsəfi dil bədii dildən fərqli olaraq milli çərçivələr daxilində deyil, daha çox ümumbəşəri elmi-fəlsəfi fikir prosesinin təsiri altında formalaşır. Fundamental elmi əsərlər təkcə müəllifin mənsub olduğu millətin yox, bütün bəşəriyyətin intellektual sərvətinə çevrilir. Burada aparıcı olan ümumbəşəri elmi təfəkkürdür ki, o da ilk dəfə bu elmi yaradan xalqın dilində ifadə olunur, həmin dilin qəlibinə salınır. Başqa xalqlar isə orijinalda deyilmiş fikirləri ilkin dil qəlibindən çıxardaraq öz dil qəliblərinə salmaq və müstəqil yaradıcılıqla yox, tərcümə ilə bağlı «baş sındırmaq» məcburiyyətində qalırlar.

Hegel deyir: “Öz dilində elmin bütün xəzinəsini ifadə etməyi bacarmayan xalq savadlı hesab oluna bilməz. Başqa dildə çatdırılan biliklər öz dilimizdə nüfuz edə biləcəyimiz incəliklərdən məhrumdur. Onlar bizdən arakəsmə ilə ayrılaraq bizim ruhumuzla qaynayıb-qarışa bilmirlər!” Ancaq tərcümələr sayəsində inkişaf etmək istəyən dillər kənar təsirlərə məruz qalır, təbii inkişaf meyillərindən, öz immanent xüsusiyyətlərindən uzaqlaşmış olur və nəticədə dildə özgələşmə prosesi gedir. Lakin əgər ancaq sözlər yox, həm də elmi mətnin ümumi ruhu milli dilə çevrilirsə və milli dilin potensialı buna imkan verirsə, ancaq bu zaman dil özgələşmədən xilas ola bilər və milli elmi dil üslubu formalaşmış olar. Bunun üçün isə əsas yük, ağırlıq mərkəzi dilin üzərinə yox, elmi-fəlsəfi fikir prosesinin üzərinə düşməlidir.

Azərbaycanda nəinki dilçilər, heç fəlsəfəçilər də ümumi dilçilik, dilin fəlsəfəsi sahəsində müasir tələblər səviyyəsində elmi-tədqiqat aparmadığından, dilşünaslarımız bu sahədə dərslik yazarkən ancaq rus mənbələrinə istinad etmək məcburiyyətində qalırlar. Lakin Rusiyada da dilşünaslıq əsasən öz məcrasında inkişaf etdiyindən müasir fəlsəfi tədqiqatlarla əlaqə yaradılmayıb. Düzdür, «ümumi dilçilik» məsələləri, «dilin mahiyyəti», «dil və nitq», «dil və təfəkkür» kimi problemlər əsasən fəlsəfi ədəbiyyata istinadla işıqandırılır, lakin burada başlıca olaraq klassik fəlsəfi irs nəzərə alınır. Halbuki, XX əsrin ikinci yarısında dilin fəlsəfi məsələləri bilavasitə fəlsəfənin aparıcı tədqiqat istiqamətlərindən birinə çevrilmiş və bu təməldə tənqidi rasionalizm, analitik fəlsəfə, linqvistik analiz, strukturalizm, poststrukturalizm, hermenevtika və s. təlimlər inkişaf tapıb. Lakin filosoflar bu problemlə dilçilik kontekstində deyil, məhz fəlsəfənin əsas məsələsi kimi məşğul olduqlarından, görünür, dilçilərin bu prosesə müdaxiləsi o qədər də asan deyil. Hər halda dilşünaslığın rus dilli mənbələrində bu baryer hələ keçilmədiyindən, Azərbaycan dilşünaslarından bunu gözləmək sadəlövhlük olardı.

Azərbaycanda fəlsəfi fikrin də səviyyəsi ən azı yarım əsr geri qaldığından fəlsəfi fikirlə dilşünaslıq arasında müəyyən bir paritet əmələ gəlib. Həm də etiraf etmək lazımdır ki, bu paritet hərdən bir pozulursa, onu yenə də fəlsəfəçilər yox, dilçilər pozur. Amma yeganə çıxış yolu bu iki elmi fəaliyyət istiqamətinin sıx surətdə əlaqələndirilməsi, birgə axtarışlar aparılmasıdır.

 

 

İlkin AĞAYEV

 

Palitra.-2013.-14 mart.-S.11.