“Dilimizin inkişafının əsas qarantı dövlətimizdir”

Səlahəddin Xəlilov: “Xarici dillərin getdikcə daha çox öyrənilməsi milli dilin unudulması və ya arxa plana keçməsi hesabına deyil, onunla paralel surətdə həyata keçirilməlidir”

II yazı

Azərbaycan dilinin müasir mərhələdəki inkişaf yolu sahələr üzrə dil üslublarının formalaşmasından, ümumi dilçiliyin fəlsəfi fikir səviyyəsinə qaldırılmasından keçir. Bu barədə bizə fikirlərini bildirən Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilov belə qeyd edir: “Amma ən önəmli olan dilçilərdən və filosoflardan öncə hər bir fəaliyyət sahəsində çalışan mütəxəssislərin milli təfəkkür sahibi olmasıdır. Çünki dilin subyekti millət özüdür.

Hər bir təbii dil birinci növbədə adi danışıq dilindən ibarətdir. Onun ilk mənbələri sırasında ailədəki dil mühitini, şifahi xalq ədəbiyyatını, milli bədii ədəbiyyatı, tərcümə ədəbiyyatını, daha sonra isə tədrisin dilini; müxtəlif fənlər üzrə biliklərin çatdırılmasına xidmət edən ixtisaslaşmış dil üslublarını xüsusi qeyd etmək olar. Sonrakı mərhələdə hər bir şəxs dili öz şəxsi həyatında istifadə etməklə bərabər öz peşə-ixtisas fəaliyyətlərində artıq ixtisaslaşmış bir dil üslubuna yiyələnməklə istifadə edir.

Beləliklə, həyata hazırlanmaq, cəmiyyətin bir üzvünə çevrilmək üçün dilin yaxşı mənimsənilməsi ilkin əsas şərtlərdən biridir. O, insan həyatında iki fərqli statusda iştirak edir. İlk növbədə dil həyatın öz strukturuna daxildir. Yəni həyat dediyimiz fenomen, əgər o, real və canlıdırsa, mütləq hansı isə bir dil sayəsində aktuallaşır və bütövlük kəsb edir. Yəni dil həyatın öz bətnindədir. İkincisi, həyata qədəm qoyan, müəyyən mənada ona müsafir olan hər bir fərd üçün həyat öncədən, əvvəlki nəsillərin səyləri ilə formalaşmış ictimai gerçəklikdir və bu fərd özü ilə bu kənardakı ictimai həyat arasında bir rabitə qurur; nisbətən məhdud ictimai miqyasda, məsələn, ailədə formalaşan bir uşaq daha geniş miqyaslı bir ictimai mühitə daxil olarkən öncədən müəyyən bilik və dil potensialı ilə təchiz edilmiş olur. Sonra məktəb həyatı başlanır. Və məktəb bir növ ailə ilə cəmiyyət arasında körpü rolunu oynayır; yəni uşaqları böyük həyata hazırlayır. Məktəb də öz funksiyasını ilk növbədə dil vasitəsilə həyata keçirir. Lakin tədris proqramında dilçiliyin xüsusi çəkisi çox da yüksək deyil. Buna ehtiyac da yoxdur. Çünki uşaqlar dilə onun qrammatikasını öyrənmədən əvvəl yiyələnmiş olurlar. Ailədə də, uşaq bağçasında və ibtidai məktəbdə də dilin öyrədilməsi bir növ təbii surətdə həyata keçir və burada hansı isə bir dilçinin və ya qrammatika kitablarının iştirakına ehtiyac duyulmur. Ancaq əməli dil, məişət dili mənimsənildikdən, müəyyən bir dil təcrübəsi əldə edildikdən sonra dilçilər də bu prosesə qoşulur və “kortəbii” mənimsənilmiş dilin qaydalarını, strukturunu və bütün bunların elmi əsaslarını öyrətməyə başlayırlar. Dilin qaydalara salınması və ya artıq mənimsənilmiş bir dildə nə isə daxili bir qanunauyğunluq və qaydaların mövcudluğunun aşkara çıxardılması sonrakı prosesdə sadəcə kortəbii surətdə deyil, dərk olunmuş bir hadisə kimi öyrənilir, onun sanki ikinci doğuluşu baş verir.

Amma təəssüf ki, məktəblərdə xarici dillərin tədrisi zamanı ana dilinin mənimsənilməsindəki təbiilik sanki yaddan çıxır və lap əvvəldən qrammatikaya yer ayrılır. Xüsusən sovet təhsilindən qalmış bu ənənə ona gətirib çıxarır ki, 10 il orta məktəbdə, üç il də universitetdə dil öyrənən gənclərimiz qrammatikanı az-çox mənimsəsələr də, həmin dildə danışa bilmirlər. Biz bu faktı həm də ona görə yada salırıq ki, bu cür tədris üsulu əslində dilin dilçiliklə məhdudlaşdırılması ənənəsinə daha bir misaldır”.

Fəaliyyət sahələri və dil üslubları barədə fikirlərini bildirən filosof qeyd edir: “Dil əməli fəaliyyət prosesində yaranıb və əmək bölgüsü nəticəsində tarixən dilin özündə də daxili bölgü gedib, adi danışıq dili zəminində peşəkar dil üslubları formalaşmağa başlayıb. Bu üslublar, lazım gəldikdə müəyyən ixtisas sahəsinin tam spesifik dili olan simvolika sistemi ilə danışıq dili arasında körpü rolunu oynayır. Məsələn, riyazi simvollarla ifadə olunmuş qanun müvafiq terminlər vasitəsilə danışıq dilində də ifadə oluna bilər. Lakin bu, artıq adi danışıq dili deyil, milli elmi dildir. Onun inkişafı, bir tərəfdən, elmin bölgəsəl inkişaf səviyyəsi, digər tərəfdən də milli danışıq dilinin potensial imkanları ilə müəyyən olunur. Elm inkişaf etdikcə daha çox nisbi müstəqillik qazanan elmi dil, dönüb adi danışıq dili ilə əks əlaqəyə girir, onun daha da zənginləşməsinə səbəb olur. Sözlərin mənaları dəqiqləşir, incə mahiyyət və məzmun fərqləri adi danışıqda da nəzərə alınır.

Milli dili zənginləşdirən, inkişaf etdirən ən mühüm peşəkar dil sahələrindən biri də, heç şübhəsiz, bədii dildir. Sözlər obrazlaşır və bədii obrazlar sözə çevrilərək milli bədii dilin nisbi müstəqilliyini artırır. Bu sahədəki inkişaf da yenə əks əlaqə vasitəsilə adi danışıq dilində iz buraxır. Beləliklə, söz ehtiyatı bədii ifadələr və elmi terminlər hesabına artır, danışıq dilinə yeni üslub çalarları əlavə olunur.

Milli dövlət quruculuğunun çox mühüm şərtlərindən biri milli ədəbi dilin zəminində xüsusi rəsmi dil üslubunun formalaşmasıdır. Burada biz aydınlıq üçün “dövlət dili” anlamının iki fərqli mənasını nəzərə almalıyıq. Hər hansı bir dilin hüquqi aktla “dövlət dili” elan olunması heç də bütün sahələrdə ancaq həmin dildən istifadə olunmasını nəzərdə tutmur. Elmdə, sənətdə, iqtisadiyyatda, ticarətdə, özəl şirkətlərdə insanlar ünsiyyət dili seçməkdə azaddırlar. Və kimi isə icbari yolla bu dildə danışmağa vadar etmək olmaz. Bunun üçün dövlətlə yanaşı, cəmiyyət özü bu dilin fəal daşıyıcısı olmalıdır. Yəni dili bilmədən elmi mühitə daxil olmaq, iş qurmaq, bazarlıq etmək mümkün deyil. Kimsə inzibati yolla deyil, təbii şəkildə, ehtiyacdan dolayı milli dili öyrənmək məcburiyyətində qalacaq. Lakin bizdə real ictimai həyat öz milli müəyyənliyini yetərincə ifadə edə bilirmi? Bax, bu, həllini axtaran ayrıca bir məsələdir”.

Professor qeyd edir ki, Heydər Əliyev Azərbaycan dilini bizim ən böyük milli sərvətimiz hesab edirdi. Təsadüfi deyil ki, əsrlərin sınağından çıxmış, böyük təzyiqlərə və məhrumiyyətlərə baxmayaraq, qorunub saxlanmış və milli mənsubiyyətimizin ən böyük rəmzi və dəlil-sübutu kimi Azərbaycan xalqının bir millət kimi formalaşmasında müstəsna rol oynamış Azərbaycan dili öz həqiqi qiymətini ancaq müstəqillik dövründə ala bilib. Lakin müstəqillik illərində də Azərbaycan dilini yeni sınaqlar gözləyir. Çünki məhz bu dövrdə imperiya buxovlarından azad olmuş Azərbaycanın qapıları bütün dünyaya açılır və gənc bir dövlət möhtəşəm qloballaşma dalğaları ilə üz-üzə gəlir. Ona görə də yeni bir missiya: dilin keşiyində durmaq, onu xarici təsirlərdən və “yad nəzərlər”dən qorumaq vəzifəsi gündəmə gəlir.

Ən mühüm şərt budur ki, ölkəmizin beynəlxalq münasibətlər şəbəkəsində mövqeyinin möhkəmlənməsi naminə xarici dillərin getdikcə daha çox öyrənilməsi milli dilin unudulması və ya arxa plana keçməsi hesabına deyil, onunla paralel surətdə həyata keçirilsin. Başqa dillər bizdən asılı olmadan, o dillərin öz sahibləri tərəfindən inkişaf etdirilir. Biz onlardan hazır şəkildə istifadə edirik. Öz dilimizi inkişaf etdirmək vəzifəsi isə bizim üzərimizə düşür. Burada həm də belə bir məqam nəzərə alınmalıdır ki, başqa dillərin imkanlarından istifadə dərəcəsi də bizim ilkin bilik və təfəkkür səviyyəmizlə məhdudlaşır. Bu baxımdan, təfəkkürün öz ölçülərini, hüdudlarını müəyyən edən milli dilin zənginliyi və üslub rəngarəngliyi bizim xarici, dillərdəki fikirlər sərvətindən bəhrələnmək imkanlarımızında əsas meyarlarından biridir.

Dilin dövlət idarəçiliyi funksiyası ilə bağlı danışan filosof deyir ki, hər hansı bir xalqın müstəqil dövlətə malik olması və onun dilinin “dövlət dili” elan olunması özü-özlüyündə bu dilin kamillik dərəcəsinə dəlalət etmir: “Bu halda söhbət ancaq dilin kamilləşməsi üçün açılan imkanlardan, yaradılan şəraitdən gedə bilər. Dilin real inkişaf səviyyəsi aşağıdırsa, millət bu və ya digər fəaliyyət sahələrində ya başqa dillərdən istifadə etmək məcburiyyətində qalır, ya da öz dili öz inkişafı üçün buxova çevrilir. Tarixdən yaxşı məlumdur ki, bir sıra ölkələr bu və ya digər fəaliyyət sahəsində daha çox inkişaf etmiş və daha əlverişli olan vahid dildən istifadəyə üstünlük veriblər. Elə ölkələr məlumdur ki, müəyyən tarixi dövrlərdə onların ərazisində dövlət dili bir, elmi dil başqa, poeziya, sənət dili isə başqa bir dil olub. Orta əsrlərdə bir çox ölkələrdə fars dili poeziya dili kimi, ərəb dili elm dili kimi qəbul olunub. Qərb intibahından sonra demək olar ki, bütün Avropa ölkələrində latın dili elm dili kimi istifadə edilib. Müasir dövrdə bu funksiyanı ingilis dili öz üzərinə götürüb. Bir çox ölkələr öz dillərini adi danışıq vasitəsi kimi saxlamaqla, təkcə elm sahəsində deyil, dövlət dili kimi də ingilis dilindən istifadə edirlər. Dövlətçiliyin inkişaf səviyyəsi ilə mədəniyyətin bu və ya digər sahəsinin inkişaf səviyyəsi uzlaşmadıqda belə hallar labüddür.

Böyük dil o dil sayılır ki, onun qoynunda bütün peşəkar fəaliyyət sahələri sərbəst inkişaf edə bilsin. Bizim dilimiz əsrlərin sınağından çıxaraq bir sıra istiqamətlərdə peşəkar dil üslublarını ehtiva edə bilib. Ədəbi dilimizin böyük daxili potensialı və zəngin söz ehtiyatı, habelə tarixin ayrı-ayrı dövrlərindəki dövlətçilik ənənəmiz bu gün bizim heç bir başqa dilə müraciət etmədən bütün fəaliyyət sahələrini əhatə edən mükəmməl milli dil səviyyəsinə qalxmağımıza imkan verir. Əsas vəzifə bu imkanın vaxtında reallaşdırılmasıdır”.

İctimai həyatın bütün sahələrinin; iqtisadi, siyasi, hüquqi, mədəni-mənəvi problemlərin dövlətçilik mövqeyindən vahid konseptual şərhinin verilməsi, bütün bu sahələrdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin strateji fəaliyyət proqramlarının bəyan edilməsi milli dilin sahələr üzrə üslublarının formalaşmasını tələb edir: “Diplomatiya sahəsində beynəlxalq maraqlar sistemindəki labirintlərdən ustalıqla, ehmalca keçmək, milli mənafeyin konturlarını incə ştrixlərlə cızmaq hər sözün yüz ölçülüb, bir biçilməsini tələb edir. Dövlətin, millətin mənafeyini, marağını, onunla bir müstəvidə olan başqa maraqlara toxunmadan ifadə edə bilmək iynə gözündən sap keçirmək qədər çətindir. Burada fikirlərin incə-mürəkkəb quruluşu sözün, cümlənin də incə-mürəkkəb quruluşunu tələb edir. Hər hansı yonulmamış fikir, qaba söz, çoxmənalı ifadə sonradan qarşısı alınması çox çətin olan problemlər törədə bilər.

Bəli, müstəqillik əldə edilməsi ilə Azərbaycan dilinin həqiqətən dövlət dili kimi, diplomatik dil kimi işlədilməsinə, dəftərxana üslubunun inkişafına hüquqi və siyasi real zəmin yarandı. Lakin dilimiz keçid dövründə bir bədii dil olaraq nə qədər zəngin idisə, bir elmi dil, fəlsəfi dil, siyasət dili olaraq, ən başlıcası isə dövlətçilik dili kimi bir o qədər məhdud idi. Qarşıda böyük bir vəzifə durur. Dövlətçiliyin inkişafı ilə yanaşı, dövlət dilini də inkişaf etdirmək. Lakin bu işin öhdəsindən kim gəlməlidir? Bu vəzifəni kim icra etməlidir: dilçilərmi? Xeyr. Söhbət dilin inkişafının başqa aspektindən gedir.

Necə ki, dövlət dilini inkişaf etdirmək üçün dövlətçilik təfəkkürü lazım idi, eləcə də elmi dili inkişaf etdirmək üçün elm adamlarının və digər sahə dillərini inkişaf etdirmək üçün də müvafiq sahələrdə çalışan adamlardan milli təfəkkür tələb olunur. Lakin milli təfəkkür necə formalaşır, necə inkişaf edir və bunun üçün hansı addımlar atılmalı, nə kimi işlər görülməlidir? Bu məsələlər müasir dövrdə milli fəlsəfi fikrimizin ən aktual problemləri sırasındadır”.

Filosof qeyd edir ki, millət öz poeziyası, ədəbiyyatı, hətta elmi ilə nə qədər qabağa getsə də, onun dövlətçilik təcrübəsi yoxdursa, deməli, milli dövlət dili də hələ formalaşmayıb. Yaxşı bələdçilər, yolaçanlar olmazsa, dövlətçiliyin və milli dövlət dilinin formalaşması prosesi də uzun çəkə bilər. Bu gün dilimizin inkişafının əsas qarantı dövlətimizdir. Digər tərəfdən, dilimiz də öz növbəsində,dövlət müstəqilliyimizin mühüm qarantlarından biridir.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2013.-19 mart.-S.11.