“Əsərlərimizin xarici teatrlarda səhnələşdirilməsi üçün təbliğat lazımdır”

Mərahim Fərzəlibəyov: “Akademik Milli Dram Teatrında keçirilən islahatlar rejissor potensialının üzə çıxmasında mühüm rol oynayıb”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz görkəmli incəsənət xadimi, xalq artisti Mərahim Fərzəlibəyovdur:

-Səhnəyə orta məktəb illərindən maraq göstərmişəm. Xalq teatrında hazırlanan tamaşalarda epizodik rollar oynamışam. Ali təhsilimi Sankt-Peterburqda Dövlət Teatr-Musiqi Kinematoqrafiya İnstitutunun Rejissorluq fakültəsində almışam. Diplom işi kimi Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrının rus bölməsində dramaturq Maykl Stüartın bəstəkar Cerri Germanın “Hello Doli” müzikl-operettasını tamaşaya hazırladım. İnstitutda təhsilimi başa vurandan sonra təyinatla Qroznı şəhərindəki Mixail Lermontov adına Dövlət Rus Dram Teatrında iki il quruluşçu rejissor işlədim. Sonra Sumqayıt Dövlət Dram Teatrında baş rejissor, 1981-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrında rejissor, 2006-cı ildən isə teatrda baş rejissor kimi çalışmışam. 2010-cu ildə öz xahişimlə teatrın baş rejissoru vəzifəsindən azad edilmişəm. Akademik Dram Teatrına tez-tez gəlib-gedirəm. Burada otağım var. Yeni tamaşa üzərində iş gedir. Tamaşaçıların da bildiyi kimi, iki ay bundan öncə Həsən Həsənovun “Qürbətdən gələn məktublar” əsərini səhnəyə qoydum. Bu əsər Mirzə Fətəli və onun oğlu Rəşid bəy haqdadır. Mirzə Fətəli haqda nə qədər çox məlumatımız olsa da, oğlu Rəşid bəy, qızı Nisə xanım barədə az şey bilirik. Onu da qeyd edim ki, Rəşid bəyin ictimaiyyətə tanıdılmasında Həsən Həsənovun çox böyük rolu və zəhməti olub. O, Tiflis arxivlərində işləyib, Rəşid bəyin atası ilə məktublaşmalarını üzə çıxarıb. 1970-ci illərdə Həsən müəllim həmin məktublaşmalarla bağlı esse yazmışdı. Həmin essenin əsasında mən televiziyada “Keçən əsrdən məktublar” adlı tamaşa hazırlamışdım. İllərdən sonra Həsən müəllim həmin esseni dram şəklində işləyib teatra təqdim etdi və əsər “Brüsseldən məktublar” adı ilə tamaşaya qoyuldu. Teatr ikinci dəfə əsərə quruluş verəndə məni dəvət etdilər, mən də böyük həvəslə razılaşdım.

-Sizin verdiyiniz yeni quruluş ilk tamaşadan nə ilə fərqləndi?

- Biz bu dəfə Rəşid bəyin şəxsi həyatı, onun sevdiyi Firəngiz və Fransuaza arasında olan məhəbbətini ön plana çəkdik. Ona görə əsərdə müəyyən ixtisarlar apardıq. Rəşid bəy Azərbaycanın xaricdə təhsil alan ilk mühəndisi olub. Mirzə Fətəli Axundovun əsərlərinin xarici dilə tərcümə olunmasında çox böyük xidmət göstərib. Bir sözlə, atasının əsərlərinin Avropada yayılması baxımından çox işlər görüb. Lakin Avropa həmin illərdə milli əsərlərə o qədər də isti münasibət göstərmirdi. Bütün cəhdlərə baxmayaraq, əsərlərin Brüsseldə tamaşaya qoyulması Rəşid bəyin ürəyində arzu olaraq qaldı. Yalnız uzun illərdən sonra Axundovun əsərləri Rusiyada, Yaxın Şərqdə səhnəyə çıxdı.

- Bizim əsərlərin xaricdə tamaşaya qoyulmasını bir rejissor kimi necə xarakterizə edirsiniz?

- Bizim əsərlərin xarici teatrlarda səhnəyə qoyulması prosesi ləng gedir. Amma sevindirici haldır ki, Elçinin əsərləri Polşada, Çexiyada, Fransada, İngiltərədə, Rusiyada tamaşaya qoyulur. Bu, onu sübut edir ki, bizdə sırf dramaturgiya ilə məşğul olan yazıçı Elçindir. Biz bir rejissor kimi ona çox minnətdarıq ki, müasir həyatımızdan gözəl əsərlər yazır və hər il teatra yeni əsərini təqdim edir. Əlbəttə, biz çox istərdik ki, başqa yazıçıların da əsərləri xarici teatrlarda səhnələşdirilsin, amma bunun üçün böyük təbliğat lazımdır. İlk öncə əsərlər tərcümə olunmalı və həmin ölkələrdə tanınmalıdır. Elçin müəllimin əsərləri adlarını çəkdiyim ölkələrdə populyar idi.

- Müasir dramaturqların azlığının səbəbini necə izah edərdiniz?

- Dram əsəri yazmaq çox çətin məsələdir. Bunun üçün ilk növbədə teatrı yaxşı bilmək lazımdır. Müasir dramaturqlarımız var, o siyahıda Əli Əmirli, Elçin Hüseynbəyli, Həsən Həsənov, Firuz Mustafanın adlarını çəkə bilərəm. Bu, sevindirici haldır, amma mənə elə gəlir, müasir mövzuda yenə də əsərlər yazılmalıdr. Çox istərdim ki, tanınmış yazıçılar da müasir mövzuda əsərlər yazsın.

Yaxşı əsər yazan hər bir yazıçı-dramaturqun əsərini tamaşaya hazırlamaq istərdim. Mən ad çəkmək istəmirəm. Mənim üçün hər yaxşı əsər teatrda tamaşaya qoyulmağa layiqdir.

-Yeni islahatlardan sonra siz daha bu teatrda baş rejissor olmamanızla bağlı nə deyərdiniz?

- Akademik Milli Dram Teatrında keçirilən islahatlardan sonra rejissorlar ancaq dəvət əsasında tamaşa hazırlaya bilərlər. Mən vaxtilə teatrda baş rejissor işləyən rejissoram, indi dəvət əsasında burda tamaşa hazırlayıram. Düşünürəm ki, bu, çox gözəl islahatdır. Bununla teatra yeni gənc rejissorları dəvət etmək şansı artdı. Əgər əvvəlki kimi yeddi rejissor teatrda ştatda olsaydı, nadir hallarda başqa rejissorlar burada tamaşa hazırlaya bilərdilər. Artıq həmin rejissorlar yeddi müstəqil rejissor olublar və Milli Teatrla yanaşı digər teatrlarda da tamaşalar hazırlayırlar. Burdan ayrılıb, işsiz qalan rejissor yoxdur. Bu islahat Azərbaycanda rejissor potensialının üzə çıxmasında mühüm işlər görüb. Hazırda teatrın direktoru İsrafil İsrafilovun apardığı demokratik siyasət gələcəkdə rejissorların yetişməsinə kömək edə bilər. Burda rejissorlar istədikləri əsərləri hazırlaya, istədikləri aktyorları dəvət edə bilirlər. Demokratik ab-hava var. O ki qaldı teatrın baş rejissoru olmasına, mənə elə gəlir, bu da teatrın içində yetişəcək. İstedadlı rejissorlar üçün həmişə tamaşa, istedadlı aktyorlar üçün həmişə rol olub. Əgər bir rejissor Milli Teatrda yaxşı əsərlər hazırlayırsa, teatr onu yenə dəvət edəcək.

-Hansı teatrlardan dəvət alırsınız?

- Akademik Dram Teatrından tez-tez dəvətlər aldığıma görə başqa teatrlara getmirəm. Lakin bu yaxınlarda Sumqayıt Teatrında İlyas Əfəndiyevin “Sən həmişə mənimləsən” əsərini tamaşaya qoydum. Vaxtımın olmadığına görə rayon teatrlarına gedə bilmirəm. Amma deyim ki, rayon teatrlarında çox gözəl kollektivlər var. Nə yaxşı ki, onlar ildə bir neçə dəfə Bakıda öz tamaşalarını nümayiş etdirirlər və biz onlarla tanış oluruq. Bir də Musiqi Komediya Teatrımız Musiqili Teatr oldu, orada da bir əsər hazırlamaq fikrim var.

1975-cı ildə ilk diplom işimdə “Hello Doli” müzikl-operettasını hazırlamışam. 35 il bundan əvvəlki tamaşamdan sonra mən bir də bu janra müraciət etməmişəm. O nostalji hisslər hələ də içimdə yaşayır. Teatrın adı dəyişiləndən sonra belə qərara gəldim ki, həmin teatr üçün Eldar Mansurovla birgə “Neft və milyonlar səltənətində” əsərini hazırlayaq. Layihəni müdiriyyətə təqdim etdik və razılıq alındı. Dram janrında Nəcəf bəy Vəzirovdan, Haqverdiyevdən əsərlər hazırlamaq istəyirəm. Bir də ən böyük arzum səhnədə Bakıxanovu görməkdir və istəyirəm ki, onun barəsində pyesi də Elçin yazsın.

-Teatrlarımız təmir olunur, onlara qayğı artır, bəs tamaşaçı marağını necə dəyərləndirirsiniz?

- Düşünürəm ki, hər tamaşanın yaxşı cəhəti olur, hər bir tamaşadan öyrənmək mümkündür. Teatrda pis əsər yoxdur, məsələ həmin əsəri necə anlaya bilməkdədir. Mən üzümü ailələrə tuturam və deyirəm: teatra getməyə vərdiş etmək lazımdır.

Mənim vaxtımın azlığından nəvələrimi nadir hallarda nəinki teatra, heç gəzməyə belə apara bilmirəm. Boş vaxtımda mütaliə edirəm. Nəvələrimi teatra valideynləri, bibiləri aparır. Onlar Kukla Teatrına, xüsusilə Gənc Tamaşaçılar və Rus Dram Teatrına gedirlər. Bilirsiniz, hər bir ailə ayda bir dəfə istədikləri teatra istədikləri tamaşaya baxmağa getsələr, tamaşaçı qıtlığı olmaz.

- Akademik Dram Teatrında yeni islahatdan sonra bəzi aktyorların uzaqlaşdığı bildirilir, buna münasibətiniz necədir?

- Yeni rəhbərlik gələndən sonra teatrdan bir aktyor da getməyib. Yeni islahatlarla əlaqədar olaraq yeddi rejissor ixtisara salınıb və əksinə teatrlara onlarca aktyor, rejissor dəvət olunub. Amma daha dəqiq eşitdiyimə görə, yalnız bir aktyor-İlyas Əhmədov gedib. O da daha yaxşı məvacibli iş tapıb.

-Bəzən rejissorlar ancaq tanıdığı, bildiyi, bələd olduğu aktyorlarla işləməyi xoşlayır. Amma bu zaman teatrda digər aktyorlara rol verilməsi prosesi çətinləşir. Bu prosesi necə qiymətləndirirsiniz?

- Mən düşünürəm ki, hər bir rejissorun həmfikir aktyorları olur. O da illərlə yetişir və rejissor teatrın içində özünün kiçik bir teatrını yaradır. Bu hər bir dövrdə olub. Bizim hamımızın sevdiyi rejissor Tofiq Kazımov uzun illər bu teatra rəhbərlik edib. Onun da xüsusi aktyor qrupu var idi ki, daha çox onlara fikir verirdi. Tofiq Kazımovun həmfikiri ola bilməyən aktyorlar teatrın başqa rejissorlarının əsərlərində oynayırdılar. Əgər Tofiq Kazımov digər rejissorların tamaşalarında ona maraqlı gələn aktyorla qarşılaşırdısa, mütləq onu digər tamaşasında istifadə edirdi. Teatr zavod, fabrik deyil ki, bütün aktyorlara plan əsasında rol verilsin. Bəli, bu baxımdan mən demişəm ki, rejissorun həmfikir aktyorları olmalıdır. Bu prinsip kinoda daha çox istifadə olunur. Bilirsiniz ki, Rasim Ocaqov Fəxrəddin Manafovu bir-iki filmi çıxmaq şərtilə bütün filmlərində oynadırdı. Bəstəkarı da həmişə Emin Sabitoğlu olurdu.

Nigar Abdullayeva

Palitra.- 2013.- 30 may.- S.11.