Türkiyə alimləri qədim türk tarixini necə araşdırırlar?

Türkiyənin “Cumhuriyet” qəzetində qədim türk tarixi ilə bağlı bir yazı diqqətimizi cəlb etdi. Burada qeyd edilənlər tarixçilərimiz və tarixlə maraqlananlar üçün də cəlbedici ola bilər. Ona görə də yazıda qeyd edilən məqamları oxucuların diqqətinə çatdırırıq.

Beləliklə, Nurər Uğurlunun “Türk qövmləri” adlı kitabı dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşayan, Orta Avropa və Uzaq Şərqi axınlarıyla böhrana salan, Hindistana bir çox axınlar edən, rusları özünə tabe edən, güclərini Dunaydan Qanqa, Adriatikdən Çin dənizinə və suverenliklərini Pekinə, Dehliyə, Qabilə, İsfahana, Bağdada, Qahirəyə, Şama, Fasa, Tunisə, Əlcəzairə, Balkan yarımadasına qədər yaydıqları bilinən türk qövmlərini əhatə edir. N.Uğurlu “Cumhuriyet” qəzetinə bu barədə müsahibəsində bildirir:

- “Kitab Asiya, Avropa və Afrikada yaşayan, bu gün də dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşamaqda olan çoxlu sayda türk qövmlərinin tarixi keçmişindən bəhs edir. “Qövm” aralarında adət-ənənə, dil və mədəniyyət ortaqlığı olan, kök və ya soy baxımından bir-birinə bağlı insan birliyidir, “budun” və “xalq” olaraq bilinir. “Budun” qədim türklərdə möhkəm bir işbirliyi və siyasi bağlılığı olan boylardan yaranan birlikdir. Kəlmə bir çox mənbələrdə müxtəlif mənalarda işlədilib. İlk olaraq yer aldığı Orxon-Yenisey yazılarında “bodun” formasında yazılıb, yerli, xarici, oturaq və köçəri olan bütün birliklər üçün işlədilib. Burada qövm mənasına gələn “Törük bodun” (Göytürklər), “Tabgaç bodun” (çinlilər) kimi mənalarla yanaşı, oğuz, ediz, karluk, uyğur, qırğız, bayırku, tatar kimi fərqli böyüklükdəki boylardan formalaşan türk topluluqlarını bildirmək üçün də istifadə edilib.

Abidədə əsl xalq kütləsini bildirmək üçün “kara kamag”, “kara bodun” ya da ancaq “bodun” sözlərinin işlədildiyi də bildirilib. Mahmud Kaşğarlı (XI əsr) “Divani-lüğət-it-türk” əsərində “budun” sözünün çiğil ləhcəsindən gəldiğini qeyd edib, bunu “qövm”, “reaya” və “xalq” mənasında açıqlayıb. Qərbli alimlər isə “budun” kəlməsini “people” və “volk” sözləriylə qarşılaşdırıblar. XIV əsrdə Qızıl Orda dövlətində və Xarəzmdə türkcə yazılan bəzi əsərlərdə tez-tez rast gəlinən və “buzun” formasında işlədilən bu söz “teba” və “xalq” mənasında işlədilib. Daha sonrakı yüzilliklərdə yazılan kitablarda bu sözə rast gəlinmir.

Budunlar bir-birlərindən ayrı topluluqlardır. Hər birinin ayrı yurdları və rəhbərləri var idi. Torpaqlarının genişliyinə və saylarına görə başlarında “yabqu”, “şad”, “ilteber” adlandırılan xaqanlar dururdu. Göytürk abidələrində adı çəkilən və əksəriyyəti Göytürk Xaqanlığı içində yerləşən budunlar ildə bir dəfə hədiyyələr yollayaraq xaqana bağlılıqlarını bildirər, müharibə vaxtı da orduya əsgər göndərərdilər. Xaqanlar özlərinə bağlı budunları mərkəzdən göndərilən idarəçilər vasitəsilə nəzarət altında saxlayardılar.

“Yarımköçəri bir həyat”

-Türklərin ilk vətənləri hara olub?

- Türklər tarixin ən qədim və davamlı qövmlərindən biridir. Dörd min ildən artıq tarixləri ilə türklər Asiya, Avropa və Afrika torpaqlarına yayılmış böyük bir millətdir. İlk məskənləri Orta Asiya yaylasıdır. Türklərin ilk yurdları Şərqdə Kingan dağlarından, qərbdə Xəzər dənizi və İdil (Volqa) çayına, şimalda Sibir ovalarından, cənubda Qaranlıq və Hindiquş dağlarına qədər uzanan çox geniş torpaqlardır. Orta Asiya yaylası şərqdən qərbə geniş çöllərdən ibarətdir.

Şimal və cənub əraziləri isə rəngli torpaqlarla örtülüdür. Xəzər dənizi ilə Aral və Baykal göllərinin şimal hissələri boyunca uzanan məhsuldar torpaqlar Kinqan dağlarına qədər davam edir. Bu torpaqların cənubundakı qumlu çöllər, bəzi yerlərdə səhralara çevrilir. Qumlu çöllər ərazisi Altay dağlarından qərbə və şərqə yayılan məhsuldar torpaqları bir-birinə bağlayır. Tarixçilər ən qədim məskunlaşma ərazisi olaraq bildikləri Orta Asiya torpaqlarını Tanrı dağlarının cənubu və şimalı kimi iki hissəyə ayıraraq araşdırırlar.

Tanrı dağlarının cənubundakı ərazi Şərqi Türküstandır. Şimalında Altay dağları, Cungariya çölləri və İrtış çayı var. Bu torpaqlarda köçəri türk birlikləri yaşayıb. Türklər əvvəllər əkinçiliklə məşğul olsalar da, böyük iqlim dəyişikliklərinin nəticəsində maldarlığa keçiblər. Heyvanlarına otlaq tapmaq məqsədilə daim hərəkət etmək məcburiyyətində qalıblar. Bu vəziyyət türklərin yarımköçəri bir həyata keçməsinə səbəb olub.

-“Türk ana yurdu” ilə bağlı elmi fikirlər nələrdir?

- Türk tarixi üzərində tədqiqat aparan alimlər J. Klaproth və A.Vambery Çin mənbələrinə əsaslanaraq “türk ana yurdu”nu Altay dağlarının ətrafında göstəriblər. Məşhur türkoloq V.Radlov bu ərazinin Altayların şərqində bugünkü Monqolustan olduğunu qəbul edib. G.J.Ramstedt türk və monqol dilləri arasındakı yaxınlığa əsaslanaraq türklərin Monqolustandan əraziyə yayılmış olduqları fikrini irəli sürüb. Orta Asiya türk tarixinin tanınmış mütəxəssisi V.Bartold türklərin ana yurdunu Monqolustan ərazisinə aid edib. Bu fikirlər indi köhnəlib və bu sahənin genişləndirilməsinin vacibliyi fikri təsdiq olunub. Dil üzərində aparılan tədqiqatlar və arxeoloji araşdırmalar türklərin ana yurdunun Altay dağlarının qərbinə doğru uzandığını göstərir. Tanınmış türkoloqlardan Q.Nemeth hesab edir ki, türklərin ana yurdunu Altay dağları ilə Ural dağları arasında, yəni bugünkü Qazaxıstanda axtarmaq doğru olar. Son illərdə Sibirin cənubu və Altay dağları ətrafında aparılan arxeoloji və etnik araşdırmalardan türklərin qədim yurdları ilə bağlı bəzi məlumatlar əldə edilib. Bu məsələ ilə bağlı S.V.Kiselevin nəşr etdirdiyi “Sibirin ən qədim tarixi” (1951) adlı kitabında çox vacib tarixi sənədlər göstərildiyi kimi, Baykal gölünün şimalında, Lena çayının başlanğıcında və Yeddi-su ərazisində ortaya çıxarılan qaya rəsmləri və arxeoloji tapıntılar bu yerlərin çox qədim dövrlərdən qalan etnik xüsusiyyətlərini ortaya çıxarır.

Türklərin ilk yurdları tarixi mənbələrə görə, Altay dağları ərazisindədir. Tanrı dağları ilə Altay dağları arasında yaşayan türklər “Altay qövmləri”ndən hesab edilir.

- Orta Asiya torpaqlarında yaşayan türklər niyə köç etmək məcburiyyətində qalıblar və hansı ərazilərə köç ediblər?

- Orta Asiya torpaqlarında yaşayan türklər coğrafi dəyişiklik, sosial həyatın ağırlaşması səbəbilə yerləşdikləri əraziləri tərk edərək başqa ölkələrə köç etmək məcburiyyətində qalıblar. Türklər yayıldıqları bu yeni torpaqlarda bir çox müstəqil türk dövləti qurublar. Türklərin ilk axınlarının nə zaman başladığı dəqiq bilinmir. Amma ilk böyük axının b.e. ə. I minilliyin əvvəllərində olduğu güman edilir. Bu böyük köçlə türklər Xəzər dənizinin cənubundan keçərək İran yaylası üzərindən (bir hissəsi İranda qalıb) Mesopotamiyaya gəliblər, buradan Suriya, Misir, Anadolu və Egey dənizi adalarına yayılıblar. Buralar da tarixin müxtəlif dövrlərində Böyük Səlcuq, Türkiyə Səlcuqlu, Osmanlı İmperiyası və Türkiyə Cümhuriyyəti kimi bir çox müstəqil türk dövləti qurublar. IV yüzilliyin sonlarına doğru Xəzər dənizinin şimalından keçən türklər Şimal-Şərqi Asiyadan Şərqi Avropaya doğru köç ediblər. Zamanla cənub-şərqə doğru hərəkət edən türklər Orta Avropa, Balkan yarımadası və Dunay çayı vadilərinə yerləşiblər. Bu torpaqlarda da tarixin müxtəlif dövrlərində bir çox müstəqil türk dövləti qurulub. Türklərin eradan əvvəl şərqə başlayan axınları uzun illər aralıqlı davam edib. Çinin bugünkü Şensi və Kansu bölgələrində yerləşən türklər buralara öz mədəniyyət və sivilizasiyalarını da gətiriblər və Çin hakimiyyətini uzun zaman öz əllərində saxlayıblar.

Çin dövlətini quran Sanq (Shanq) xanədanlığı türk soyundan gələn Covlar (Chow) tərəfindən devrilib (e.ə. 1050-247). Zaman keçdikcə çox güclənən Covlar Çin siyasi birliyini qurublar. Bu xanədanlıq tərəfindən yaradılan siyasi birlik Çin tarixinin başlanğıcı sayılıb. Şimala yayılan türklər də Sibirin məhsuldar otlaqlarına yerləşiblər. Amma burada yaşayan yakut və çuvaş türklərinin bu torpaqlara nə zaman gəldikləri dəqiq bilinmir. Türklərin Orta Asiya torpaqlarından axınları tarixin ilk çağlarından başlayıb, orta dövrün sonlarına qədər davam edib. Bəzi türklər ana yurddan köç etməyiblər, Seyhun, Ceyhun, İli, İrtış, Tarım və Çu ərazilərində yaşayıblar. Bu torpaqlarda zaman keçdikcə bir çox böyük dövlətlər qurublar, mədəniyyət və sivilizasiya sahəsində əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf ediblər.

“Türk boylarının böyük bir hissəsi Orta Asiyada qaldı”

-Türklər coğrafi ərazi, tarixi inkişaf, ləhcə və şivə xüsusiyyətləri baxımından hansı boylara (qəbilələrə) ayrılır?

- Türklər coğrafi ərazi, tarixi inkişaf, ləhcə və şivə xüsusiyyətləri baxımından müxtəlif boylara ayrılır. M.Kaşğari “Divani-lüğət-it-türk” adlı kitabında XI əsrdəki türk qövmlərindən bəhs edərkən oğuz, qıpçaq, uyğur, karluk, qırğız, yağma, çiğil, bulqar, başqırd və s. türk boylarıyla bağlı məlumat verir. Bu boylardan ən böyüyü oğuzlarla qıpçaqlar idi. XI əsrin ikinci yarısından sonra oğuzlar Sırdərya (Seyhun) hövzəsindən Ön Asiya və Anadoluya, qıpçaqlar da İrtış hövzəsindən Xəzər dənizi və Qara dənizin şimalındakı ovalara kütlələr formasında köç ediblər. Bulqarların bir qolu VI yüzillikdə bugünkü Bolqarıstan torpaqlarına enmişdi. Müxtəlif istiqamətlərə edilən köçlərə baxmayaraq türk boylarının böyük bir bölümü Orta Asiyada qaldı. Bu tarixi hadisə bugünkü türk birliklərinin və ərazilərinin birləşməsində bünövrə rolunu oynayacaq quruluşu formalaşdırmaq baxımından əhəmiyyətlidir.

Oğuz boyu qərb türkləri adı ilə tanınan böyük qrupun təməli olarkən coğrafi baxımdan Orta Asiyadakı türk kütləsiylə yaxın əlaqəsi kəsildi.

Qıpçaqlar özlərindən əvvəl Qara dənizin şimalından Dunay çayının dənizə töküldüyü yerə qədər uzanan ərazidə yerləşmiş olan digər türk qövmlərini də içlərinə alaraq böyük bir birlik yaratdılar. Bununla da qıpçaqlar bu gün Şərqi Avropa türkləri olaraq bilinən qrupun bünövrəsini qoydular.

Üçüncü qrup isə cağatay və özbək xalqlarının birləşməsindən yaranan Şərq türkləri və Türküstan türkləridir. Bu kütləni Orta Asiyada qalan digər türk boyları yaratdı. Türküstana sonradan qayıdan qıpçaq qrupları da bu quruluşa girdi.

Dördüncü qrupu formalaşdıran türklər Sibir, Altay və Akaban türkləridir. Qərbi Sibir və Altay ərazisindəki boyların əksəriyyəti qıpçaq və qırğız mənşəli türklərdir. Ancaq Sibirin şərqində Kamçatka və Saxalin dənizinə qədər uzanan ərazidə yaşayan yakutlar ümumi türkcədən fərqli bir dildə danışmaqda və öz adət-ənənələrinə görə saka türklərindən gəlməkdədirlər.

-Türk qövmlərində ictimai təşkilatlanma necədir?

-Türklərdə ailələrin, soyların bir araya gəlməsi ilə boylar (qəbilələr) yaranıb.

Boylar birliyinə “bodun” adı verilib. Bodunların birləşməsiylə yaranan dövlətə “el” deyilib. Ellərin başında “xan” dururdu. Bunların bir araya gəlməsiylə “xanlıq”, “xaqanlıq” (dövlət) yaranırdı. Qədim türk dilində xalq kəlməsinin qarşılığı “kün”dür.

Dövlətin başında “xaqan” dururdu. O, ordulara sərkərdəlik edər, dövlət işlərinin müzakirəsi üçün toplanan qurultaya rəhbərlik edərdi. Tarixi sənədlər türk xaqanlarına idarəetmə haqqının və səlahiyyətinin Gök Tanrı tərəfindən bağışlandığını (verildiyini) yazmaqdadır. Orxon-Yenisey abidələrində Bilgə Xaqan adına ucaldılan abidədə “Tanrı bağışladığı üçün kut oldum, xaqan oldum” deyilməkdədir.

Türklərdə xaqanın haqları və səlahiyyətləri sonsuz deyildi. Xaqan dövlətin başı sayılırdı. Boy bəyləri və xanlar öz torpaqlarında istədikləri kimi hərəkət edirdilər. Bir növ müstəqillikləri vardı. Dövlət işlərinin müzakirəsində ən böyük köməkçilər olaraq qurultay iclaslarında iştirak edirdilər. Qurultay ildə iki dəfə toplanırdı. Bu iclaslarda dövlətin müharibə, sülh və ticarət kimi vacib işləri müzakirə edilir, ölkənin düzgün və ədalətli idarəsi üçün qanunlar yaradılırdı. Türklərdə dövlətin və ölkənin idarəsi bu qanunlarla birlikdə, həm də adət-ənənələrə görə aparılırdı.

Xaqanın “xatun” adı verilən xanımı dövlət işlərinin aparılmasında xaqana kömək edirdi. Eyni zamanda türklərdə xaqana dövlət və ölkə işlərinin aparılmasında kömək etmək məqsədilə böyük “məmurluqlar” da qurulub. Bu məmurlara ümumi olaraq “bəy” adı verilirdi. Bunlardan başqa, türk dövlətlərində “yabqu”, “şad”, “tarxan”, “tudun” və “tamqacı” adı verilən rütbə, vəzifə və məmurluqlar da vardı. Xaqan öldüyü zaman qurultay toplanır, xaqanın oğullarından birini xaqan seçərdi. Xaqanlığa çox vaxt xaqanın böyük oğlu gətirilirdi. Xaqanlığı bildirmək üçün xaqanın çadırının qabağına “doqquz tuğ” qoyulurdu.

-Kitabda hansı türk qövmlərindən bəhs olunub?

- Kitabda əvvəl olduğu kimi, bu gün də dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşayan türk qövmlərindən bəhs olunub. Bu qövmlərin insanlıq tarixinə təsirləri davamlı və uzunmüddətli olub. Bu səbəblə insanlıq tarixi türklərə böyük yer ayrılmadan izah edilə bilməz. Çünki türklərin Orta Avropanı və Uzaq Şərqi axınları ilə böhrana saldıqları, Hindistana bir çox axın etdikləri, ruslara boyun əydirdikləri, güclərini Dunaydan Qanqa, Adriatikdən Çin dənizinə və suverenliklərini Pekinə, Dehliyə, Qabilə, İsfahana, Bağdada, Qahirəyə, Şama, Fasa, Tunusa, Cəzayirə, Balkan yarımadasına qədər yaydıqları bilinir. Bu məsələ ilə bağlı bunlar deyilir: “Türklərlə bağlı qəbul ediləcək yeganə tərif linqvistik olandır. Türk türkcə danışandır. Başqa bir tərif yetərsiz qalar”.

-Dövrümüzdəki türk birlikləri hansılardır?

- Günümüzdə türk birlikləri belə sıralanır: Volqa-Ural ərazisi - tatarlar, krım tatarları, başqırdlar, çuvaşlar, krımçaklar; Orta Asiya ərazisi- qaraqalpaqlar, uyğurlar; Sibir ərazisi- yakutlar, dolqanlar, tuvalar, xakaslar, altaylar, şorlar, tofalar; Qafqaz ərazisi- bolqarlar, kumıklar,qaraçaylar, noqaylar, avarlar, ləzgilər, darginlər, laklar, tabasaranlar, rutullar, tasahurlar, aqullar, çeçenlər, inquşlar, adıgeylər, abxazlar, çərkəzlər, abazalar, osetinlər, axıskalar, kabardinlər; Qərb ərazisi- qaqauzlar, karaimlər.

Günay Rüstəmova

Palitra.-2013.-15 yanvar.-S.8.