Professor Sayalı Sadıqova: “Mətbuatda, televiziya verilişlərində bəzən anlaşılmaz terminlər işlədilir”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz AMEA RH yanında Terminologiya Komissiyasının sədr müavini, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Terminologiya şöbəsinin müdiri, professor Sayalı Sadıqovadır:

“Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında" ölkə başçısının 2012-ci il 23 may tarixli sərəncamına uyğun olaraq "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyası haqqında Əsasnamə" və həmin tarixli 312 nömrəli sərəncamla "Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti yanında Terminologiya Komissiyasının tərkibi təsdiq edilib. AMEA RH yanında Terminologiya Komissiyasının fəaliyyəti məhz bu vəzifələr nəzərə alınmaqla qurulub. Dilimizin qorunması, saflığının təmin olunması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində qarşıda duran problemlərin həllində Terminologiya Komissiyası mühüm missiya daşıyır. Bu nəzərə alınaraq 2012-ci ildə Terminologiya Komissiyasında “İzahlı inşaat terminləri lüğəti” (tərtibçi: Təranə Xəlilova): “İngiliscə-rusca-azərbaycanca inşaat terminləri lüğəti” (tərtibçilər: Ş.Həsənov, İ.Bəhərçinov, N.Qaraisayev, Ş.Xəlilli); “Kütləvi informasiya vasitələrində işlənən terminlər lüğəti” (tərtibçi: Afaq İsmayılova), “İngiliscə-azərbaycanca texniki terminlər lüğəti” (tərtibçilər: A.Abbasov N.Həsənov, Ş.Atayeva); “İngiliscə-Azərbaycanca ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti” (tərtibçilər: A.Abbasov, M.Ağayeva); “Loqistika terminləri lüğəti” (tərtibçilər: A.Qurbanov); “Korroziya terminlərinin izahlı lüğəti” (tərtibçilər: t.e.f.d. T.Əhmədov, Q.Abbasovun); “Avtomobil nəqliyyatı terminləri lüğəti” (rusca-azərbaycanca, tərtibçilər: dos. S.K.Gözəlov, dos. R.T.Məmmədov, dos. B.F.Namazov); “İngiliscə-rusca kimya və neft istehsalı terminləri lüğəti” (tərtibçilər: A.Abbasov, N.Əliyeva) müzakirə olunub. Təkmilləşdirildikdən sonra bu lüğətlərin komissiyanın qərarı ilə nəşrinə icazə verilib.

- Müxtəlif peşə sahələrində terminlərin toplanması, tətbiqi istiqamətində hansı tədbirlər həyata keçirilir?

- Azərbaycan dilində işlənən, o cümlədən yeni yaranan terminlərin toplanması, aprobasiyası və tətbiqinin sürətləndirilməsi, o cümlədən dildəki elmi anlayışların vahid sistem əsasında təkmilləşdirilməsi dövrün tələbidir. Xüsusilə, ölkə iqtisadiyyatında aparılan iqtisadi islahatlar inşaat fəaliyyətinin inkişaf xüsusiyyətlərinə və terminoloji bazasına təsirini göstərir, onun fasiləsiz dəyişməsini tələb edir. Bu baxımdan ingiliscə-rusca-azərbaycanca “İnşaat terminləri lüğəti” diqqəti cəlb edir. Müasir dövrdə inşaat işləri sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq vüsət alıb və informasiya mübadiləsi aparılarkən yeni terminlərin istifadə edilməsinə xüsusi diqqətlə yanaşmaq tələb olunur. Hazırkı dövrdə Azərbaycanda xarici investisiya hesabına icra olunan inşaat işlərinin miqyasının artması nəticəsində bu işlərdə əsasən ingilis terminlərindən istifadəni nəzərə alaraq, ingiliscə-rusca-azərbaycanca inşaat terminləri lüğətinin tərtib və nəşr edilməsi zəruri hesab edilir. Mövcud lüğətə rus dilindən terminlərin daxil edilməsinə isə əksər texniki ədəbiyyatların rus dilində olması, layihələrdə texniki terminlərin bu dildə çap edilməsi və aparıcı mütəxəssislərin əksəriyyətinin rus dilində təhsil alması ilə bağlıdır. Bu lüğət işlənərkən ingiliscə-rusca inşaat terminləri lüğətlərindən də istifadə edilib. Lüğətdə ingiliscə 7369 termin və onların rusca-azərbaycanca ekvivalentləri verilib.

Respublikamızın ictimai həyatının bütün sahələrində olduğu kimi elmin inkişafı istiqamətində köklü dəyişikliklər baş verib. Uzun illər ərzində elmin bir çox sahələrinin sistemli şəkildə araşdırılması respublikamızda elmin inkişafına təkan verib. Bu inkişafla bağlı mütəxəssislər və elmi-tədqiqatla məşğul olan tədqiqatçıların araşdırmaları dil bazasının genişlənməsinə, yeni terminlərin, anlayışların yaranmasına səbəb oldu. Məhz buna görə də, elmin bütün sahələrində çalışan tədqiqatçıların normativ sənədlərin tərtibi zamanı qarşılaşdıqları çətinlikləri aradan qaldırmaq, zəruri ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə elmi fəaliyyətdə istifadə olunan, elmi bazanı (termin, məfhum anlayışları əhatə edən) özündə əks etdirə bilən lüğətlərin ana dilində işlənib hazırlanması zərurəti yaranıb. Bu nəzərə alınaraq təqdim olunan “Korroziya terminlərinin izahlı lüğəti”ndə korroziyada istifadə olunan terminlər toplanıb və onların ana dilində izahı verilib. Son dövrlərdə korroziya prosesinə qarşı mühafizə tədbirlərinin səmərəliliyinin artırılması, bu sahədə elmi və eksperimental tədqiqatların, praktiki təcrübələrin, eləcə də daha rasional mühafizə üsullarının və metodlarının işlənməsi ilə bağlı çoxlu elmi əsərlər və ədəbiyyatlar çap olunub ki, bunların da əksəriyyəti rus və ingilis dillərindədir. Korroziya sahəsində çalışan mütəxəssislər, təhsil alanlar və korroziyanı öyrənənlər üçün nəzərdə tutulmuş bu lüğətə 2260 termin və termin-söz birləşmələri daxil edilib.

Son illər aviasiya sahəsində sürətlə gedən inkişaf, elmin yeni sahələrinin, istiqamətlərinin yaranması, müxtəlif sahələrinin bir-birinə qovuşması yeni müasir terminlərin və anlayışların yaranmasına səbəb olur. Bu baxımdan logistika elmin son nailiyyətlərindəndir. Bununla bağlı yeni nəzəriyyə və texnologiyaların əldə olunmuş inkişafı, tətbiq sahələrinin, həmçinin cəmiyyətdə istifadə dairəsinin genişliyi onun terminologiyasının tənzimlənməsini zəruri edir. Cəmiyyətimizin bütün sahələrini getdikcə daha çox əhatə edən daşınma axınlarının inkişafı nəticəsində yeni texnologiyalara ciddi maraq yaranıb. Bununla da logistika elminin yüksək sürətlə inkişaf etməsi bu sahədə işlənən və yeni meydana çıxan terminlərin sayının da çox sürətlə artmasına səbəb olub. Belə bir şəraitdə nəinki bu sahədə terminoloji lüğətlərin yaradılmasına, həm də onlardan səmərəli istifadə etməyin öyrədilməsinə böyük zərurət yaranıb. Xüsusən, bu ixtisasla bağlı (ədəbiyyatlarda həmin sahədəki vəziyyəti əks etdirən) yeni terminlər və sözlər dinamik inkişafdadır.

Bundan başqa nəqliyyat sisteminin, xüsusilə də avtomobil nəqliyyatının sürətli inkişafı Azərbaycan dilində avtomobil nəqliyyatına aid elmi-texniki cəhətdən əsaslandırılmış vahid terminologiyanın işlənib hazırlanmasına böyük ehtiyac yaradıb. Təqdim olunan “Avtomobil nəqliyyatı terminləri lüğəti” müstəqillik dövründə bu sahədə müəyyən qayda və sistemlilik yaradılması yolunda ilk təşəbbüsdür. Lüğətdə avtomobil nəqliyyatında işlənən 9 minə yaxın söz və söz birləşməsi təqdim olunub. Terminlərin tərtibi zamanı müxtəlif mənbələrdən, o cümlədən Azərbaycan dilində nəşr olunmuş dərslik, dərs vəsaitləri, normativ-texniki sənədlər və həmçinin müxtəlif dillərdə tərtib olunmuş lüğətlərdən, texniki ədəbiyyatlardan istifadə edilib.

Terminologiya Komissiyasında müzakirə olunan «Qısa ədəbiyyat terminləri lüğəti» son dövrlərdə nəşr olunan ədəbiyyatşünaslıq dərsliklərində işlənən mindən çox termini özündə cəmləşdirir. Lüğətdə hər bir terminin tərcüməsi, onun qısa izahı, ardınca isə müxtəlif ingilis dilli ədəbiyyatlardan seçilmiş xüsusi materiallarla tamamlanır. Lüğətin tərtibi və sistemləşdirilməsi zamanı latın qrafikasından istifadə edilir və terminlərin bir çoxu başqa dillərdən alındığından onların tələffüzü oxucu üçün çətinlik törədir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün hər bir terminin düzgün tələffüzü transkripsiyada verilir.

- KİV-də terminlərin düzgün tətbiqi ilə bağlı komissiya tərəfindən hansı lüğətdən istifadə uyğun hesab edilir?

- Terminologiya Komissiyasının fəaliyyətinin mühüm bir sahəsini terminlərin kütləvi informasiya vasitələrində, nəşriyyatlarda, idarə və müəssisələrdə, məktəblərdə düzgün tətbiqinə nəzarəti təşkil etməkdir. Komissiyada məktubla müraciət olunan bir sıra mübahisəli sayılan, müxtəlif variantlarda işlədilən terminlərin optimal variantı seçilib müzakirə yolu ilə dəqiqləşdirilib. Afaq İsmayılovanın “Kütləvi informasiya vasitələrində işlənən terminlər lüğəti” də ilk dəfə çap olunub və burada həmin sahəni əhatə edən söz-termin və söz birləşmələri əks olunub. Dövri mətbuatın hazırda kütləvi surətdə çoxalıb yayıldığı bir vaxtda bu lüğətə olan ehtiyac daha da artıb. Lüğətdə 6 minə qədər termin və ifadə verilib, onların da hər birinin tərcüməsinə diqqətlə yanaşılıb. Lüğətdə yalnız nominativ halda verilmiş baş söz və terminlərin transkripsiyası göstərilib.

- Hazırda komissiyanın qarşısında duran hansı həlli vacib məsələlər var?

- Terminologiya Komissiyasının qərarı ilə “Terminologiya məsələləri” toplusu da 2012-ci ildə yenidən nəşr olunub. “Terminologiya məsələləri” toplusunda Terminologiya Komissiyasının qəbul etdiyi terminlər və terminologiyanın nəzəri məsələləri öz linqvistik təhlilini tapıb.

Mən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının katibliyindən daxil olmuş məlumata əsasən, Türk dillərinin vahid terminologiyasının yaradılması sahəsində Ekspertlər Komitəsinin İstanbul şəhərində 16 noyabr 2012-ci il tarixində ilk iclasında iştirak etdim. Ortak Terminoloji Kurulun üzvü seçilmişəm. Bu toplantıda türk dillərinin ortaq əlifbası qəbul edilib və ortaq terminologiyanın yaradılması prinsipləri müəyyənləşdirilib.

Ötən müddət ərzində komissiyanın üzvləri ayrı-ayrı lüğətlərin müzakirəsində fəal iştirak ediblər. Xüsusilə, “Fizika, riyaziyyat, mexanika və texnika elmləri” bölməsinin sədri, akademik A.Hacıyevin rəhbərliyi ilə bir sıra terminoloji lüğətlər müzakirə olunub və nəşr edilib. Hazırda Komissiyada “Rusca-ingiliscə kimya terminləri lüğəti”nin təkmilləşdirilməsi üzərində iş gedir.

Azərbaycan elminin dünya elminə inteqrasiyasının sürətlənməsi, Azərbaycan dilinin terminoloji arealının müasir metodlarla zənginləşməsi, “elektron hökumət” erasına hazırlığın güclənməsi mərhələsində dilimizdə işlənən, eləcə də yeni yaranan terminlərin toplanması, aprobasiyası və tətbiqinin sürətləndirilməsi, onları sistemləşdirən terminoloji lüğətlərin elektron variantlarının yerləşdirilməsi üçün Terminologiya Komissiyasının “WEB portalı” yaradılıb. AMEA RH qərarı ilə Terminologiya Komissiyası ilə AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu tərəfindən veb-portalın yaradılmasında əsas məqsəd mövcud lüğətləri vahid mərkəzə toplamaq, elmin və texnikanın müxtəlif sahələrində çalışanlara gündəlik işlərində rastlaşdıqları terminlərin izahını, müxtəlif dillərdə qarşılığını tapmağa, həmçinin termin yaradıcılığına cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini, o cümlədən xaricdə yaşayan soydaşlarımızı cəlb etməkdir.

Bununla belə, Terminologiya Komissiyasının işində bəzi nöqsanlar da var. Komissiya hələ bəzi zəruri sahələrə aid terminoloji lüğətlərin (kimya, riyaziyyat), xüsusən də tədrislə bağlı terminoloji lüğətlərin yaradılmasına nail ola bilməyib. Mətbuatda, radio və televiziya verilişlərində, ali və orta məktəb dərsliklərində termin müxtəlifliyinə yol verilir, bəzən də müxtəlif dillərdən düşünülmədən alınmış anlaşılmaz terminlər işlənilir. Gələcəkdə komissiya bu nöqsanların aradan qaldırılmasına çalışacaq.

Nigar ABDULLAYEVA

Palitra.-2013.-24 yanvar.-S.11.