“Uşaqların mənəvi inkişafı üçün məktəblərdə psixoloqların olması vacibdir”

Fatimə Bayramova: “Yeni texnologiyalardan səmərəsiz

istifadə gənc nəsildə fiziki-psixi cəhətdən neqativ hallara

gətirib çıxarır”

Gələcək nəslin sağlam formalaşması istiqamətində hərtərəfli addımların atılması vacibdir. Uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafında mühüm amillərdən biri məhz onların həyata psixoloji cəhətdən sağlam, hazırlıqlı olmasıdır. Müsahibimiz Bakı Dövlət Universitetinin sosial elmlər və psixologiya fakültəsində magistratura təhsili alan

Fatimə Bayramovadır:

- Gənclər dedikdə, ümumiyyətlə mən onları iki qrupa ayırardım. Vaxtını səmərəli keçirən, öz inkişafı üçün çalışan, özünü daim təkmilləşdirən gənclər və vaxtını boş əyləncələrə sərf edən gənclər. Yəni onların maddi vəziyyəti, həyat şəraiti eyni olsa belə, buna fərqli yanaşırlar. Məsələn, sosial şəbəkələrdən hər gənc səmərəli istifadə etmir. Ümümiyyətlə, istəmirəm deyim bu zəmanənin gəncləri, bir çox yerlərdə qeyd olunur ki, əvvəlki dövrün gəncləri ilə yəni, 1970 -1980 - ci illərin gənclərilə bu dövrün gəncləri arasında intellektual cəhətdən fərq var. Qeyd olunur ki, bu dövrün gəncləri daha intellektualdırlar. Amma mən bununla razılaşmıram. Çünki savad, intellekt hər dövrün gəncində, o dövrə uyğun şəkildə inkişaf edib. Gənclik dövrü ümumiyyətlə, insan həyatının yay fəsli adlanır. Lakin qeyd etdiyim ki, bu dövrün qədrini bilməməklə keçirən gənclərin sayı olduqca çoxdur. Məsələn, “Facebook” sosial şəbəkəsini götürək. Yeniyetməlik dövründə çox insan əyləncə üçün istifadə edir. Lakin gənclik dövründə bu sosial şəbəkəyə olan əyləncəli münasibət bitdiyindən artıq sosial şəbəkəyə bir qədər maraqsız yanaşırlar. Lakin ondan səmərəli istifadə edib, bir çox məlumatlar ala bilərlər. Eyni zamanda Azərbaycan gənclərinin əxlaqi cəhətdən inkişafı mənim fikrimcə, bir çox ölkələrdən irəlidədir. Həmçinin savadlı, peşə sahibi olan gənclərimiz də göz önündədir. Məhz bu cəhəti nəzərə alaraq onları iki qrupa bölürəm.

- Bugünkü gəncləri psixoloji baxımdan necə dəyərləndirirsiniz?

- Gənclik dövrü əvvəlki dövrlərdən nisbətən daha məsuliyyətli bir dövrdür. Onların qayğıları, məqsədləri artır, özlərinə olan əminlik hissi əvvəlki illərdən daha çox özünü büruzə verir. Gənclik dövrü insanın həyata müstəqil şəkildə atılması, həyatlarında həlledici rol oynayan hadisələri realizə edərkən verməli olduqları qərarları azad şəkildə bildirmələri üçün daha məsuliyyətlidir. Özlərinə nə qədər əmin olsalar da bu hal onları stressə, qorxu hissinə, qərarsızlığa gətirib çıxarda bilər. Bu qərarlara təkcə təhsil sferasında həyata keçirməli olduqları qərarlar deyil, eyni zamanda ailə həyatını qurduqları zaman verməli olduqları qərarlar da daxildir. Hər bir insanı gələcək qorxudur. Uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə bu qorxu bir o qədər də özünü göstərmir. Axı valideynlərin qərarı onları sanki qanadları altında saxlayır, özlərini təhlükəsiz hiss edirlər. Lakin gənclik dövründə artıq valideyn qırağa çəkildiyi, övladına “qərar sənindir” dediyi zaman gəncdə qorxu, əminsizlik hissi yarana və nəticədə stressə gətirib çıxarda bilər. Gənclərin əmin olmaları üçün valideynlər qərar qəbulunu onların öhdəsinə versələr də, özlərinin daim onların yanında olduqlarını bildirməlidirlər.

- Bu gün gənclərimizin fiziki, mənəvi inkişafı üçün vacib olan amillər hansılardır?

- Müasir gənclərimizin fiziki cəhətdən inkişafına təsir edən amillərə idman, təmiz hava, gəzinti kimi amillər daxildir. Təəssüflər olsun ki, gənclərdə idmana münasibətdə bir qədər tənbəllik özünü göstərir. Son zamanlar müşahidə etmişəm ki, 50 yaşdan yuxarı insanlar öz sağlamlıqlarının qeydinə gənclərdən daha çox riayət edirlər. Əlbəttə, sağlamlıq olduğu zaman insan onun qədrini bilmir. Gənclər arasında idmanla daim öz sağlamlıqlarına nəzarət edənlər əlbəttə var. Mənim müşahidəmə əsasən deyə bilərəm ki, gənclərin əksəriyyətinin görmə qabiliyyəti zəifləyib. Buna təsir edən amillər təbii ki, yeni texnologiyalardır. Bu texnologiyalardan səmərəsiz istifadə onlardan asılılığa gətirib çıxarır. Nəticədə, həm fiziki, həm də psixi cəhətdən neqativ hallara gətirib çıxardır. Mənəvi inkişaf üçün savadı artıran kitablar, sərgilər, festivallar, təbiətlə tanışlıq və ən əsas gənclərin mənəviyyatının inkişafında mənim fikrimcə, İslam dininin mühüm rolu var. Bu amillərin təsiri ilə mənəvi, əxlaqi, etik dəyərlər formalaşır, təkmilləşir.

- Bir çox ölkələrdə psixologiya elminə gənclərin marağı çoxdur. Bizdə bu sahədə vəziyyəti necə qiymətləndirirsiniz?

-Çox gözəl qiymətləndirirəm. Mən dəfələrlə şahidi olmuşam ki, gənclərə psixoloq olduğunu dediyin zaman, onlar sanki, dərhal ünsiyyət qurmaq istəyirlər, problemlərini bölüşmək istəyirlər. Gənclərin əksəriyyəti bu sahəni maraqlı sahə kimi qiymətləndirirlər. Lakin ilkin gənclik dövründə psixologiya anlayışından xəbərsiz olan gənclər də var və bu danılmaz haldır. Bu dövrə aid elə gənclər də var ki, universitetə daxil olduqdan sonra psixologiyanın nə olduğunu anlayırlar. Ümumiyyətlə, cəmiyyət içərisində belə bir fikir var ki, psixoloq ekstrasensdir, hətta “mən psixoloqa inanmıram” deyən insanlar da var. Təəssüf olsun ki, bu cür vəziyyətlər də mövcuddur. Çox sevindirici haldır ki, bu vəziyyət gənclər arasında dominant mövqedə deyil. Gənclərlə psixologiya elmi haqqında danışdığım zaman diqqətlə dinləyirlər. Hətta psixologiya sahəsində oxumayan tələbələr belə, bu sahəyə can atırlar. Bu da ondan irəli gəlir ki, psixologiya insanı öyrənir və hər bir insana da onun haqqında olan məlumatlar maraqlıdır.

- Məktəblərdə psixoloqlara ehtiyac duyulur. Sizcə, bu sahədə psixoloqların sayının artırılması məktəblərdə şagirdlərin mənəvi inkişafında hansı rol oynaya bilər?

- Məktəbdə bir sözlə psixoloq gərəklidir. Məktəb dövründə uşaqlar sürətlə inkişaf edir. Onların psixikasına nəzarət etmək vacibdir. Mənim fikrimcə, hər bir uşağın özünün kitabçası olmalıdır. Bu kitabçanı bağçada psixoloq tərtib etməli, həmin kitabçaya uşağın keçirdiyi xəstəliklər, sarsıntılar, travmalar, uşaqlığının necə keçdiyini, onun xarakterini, temperamentini, qabiliyyətini (xüsusi istedadını) qeyd etməlidir. Bu kitabça sonradan məktəb psixoloquna təqdim olunmalıdır. Məktəb dövründə olan xüsusiyyətlər eyni ilə bağça dövründə olduğu kimi kitabçada qeyd olunmalıdır. Bu, uşağın psixi inkişafına nəzarət etməyə mühüm təsir göstərir. Məsələn, yeniyetmə dövründə xoşagəlməz hadisələrlə qarşılaşdıqda onun səbəblərini uşaqlıq dövründə axtarmaqla tapmaq mümkündür. Yəni tək bu amili nəzərdə tutub səbəb axtarışını nəzərdə tutmuram, sadəcə, problemin həllində mühüm rol oynaya bilər. Bildiyimiz kimi, yaş dövrünün dörd böhranı mövcuddur. 3 yaş, uşağın məktəbə daxil olduğu zaman (6-7yaş), ibtidai sinifi bitirib natamam orta təhsilə başlanan dövr və əlbəttə ki, yeniyetməlik dövrü. Məktəb dövrünə nəzər salsaq, uşaq məktəbə gəldiyi gün özünü tənha hiss edir, başqa mühitlə rastlaşır, oyun fəaliyyətindən təlim fəaliyyətinə keçir. Bu dövrdə kəskin böhranlara rast gəlməmək üçün, məktəbəqədər dövrdə valideynlərə tövsiyə olunmalıdır ki, onlar məktəbə başlamazdan əvvəl uşaqları məktəblə tanış etsinlər. Əgər özündən böyük bacı və qardaşları varsa, bir dərs onlarla sinifdə iştirak etsinlər, məktəbin həyəti ilə tanış etsinlər və s. Məktəbdə fəaliyyət göstərən psixoloq, müşahidə etsə ki, uşaq məktəblə tanış deyil, müəllimə tövsiyə edə bilər ki, 1 - 2 gün valideyn dərslərdə iştirak etsin. Uşaq öz yaşıdlarını sinifdə valideynsiz, müstəqil şəkildə iştirak etdiyini görərsə, özündə əminlik və təhlükəsizlik hissi formalaşar, qorxusu azalar. Uşağın inkişafının, onun psixi proseslərinin normal inkişaf etməsi üçün psixoloq daim nəzarətdə saxlayır. Onun yaşıdlarından geri qalmasını, ləngiməsini müşahidə etdiyi zaman, dərhal uşaqla iş aparır, müəyyən metodikalardan istifadə etməklə, onu həmyaşıdlarının səviyyəsinə qaldırır. Həmçinin psixoloq müşahidə etsə ki, uşaqda xüsusi istedad var, bu istedadı itirməmək üçün, uşaqla fərdi məşğul olmalıdır. Ümumiyyətlə, psixoloqların məktəblərdə uşaqlarla ünsiyyət qurması vacib amildir. Çünki təkcə özü ilə deyil ailəsi ilə olan problemləri də öyrənməlidir. Yeniyetməlik dövrü çətin dövr olduğu üçün bu dövrdə psixoloqun iştirakı əvəzsizdir. Xüsusilə Azərbaycan ailələrində övlad valideynlərinə ürəyində olan sirləri açmağa çəkinir. Uşağa başa saldıqda ki, həmin sirləri psixoloq qoruyacaq onda psixoloqa qarşı inam hissi formalaşar, ona öz ürəyini açar. Yeniyetməlik dövründə anatomik - fizioloji və psixoloji inkişaf getdiyindən bu dövrdə bir çox çətin hallar yaranır. Onlar özlərində olan bu dəyişiklikləri anlamırlar. Nəticədə aqressiya yarana bilər. Bu dövrdə uşağın fəaliyyətinə, həyatına çox da qarışmaq olmaz. Yəni, nəzarət etmək mütləq lazımdır, nəzarətsiz buraxmaq olmaz, lakin uşağa bildirməmək lazımdır ki, valideyn, müəllim ona nəzarət edir. Çünki bu dövrdə daha çox yeniyetmələr müstəqil həyata can atmağa, özlərini sübut etməyə çalışırlar. Onlara mane olub, qarşı gəlmək onları həyatdan küsdürə bilər. Məhz bu dövrü müvəffəqiyyətlə başa vurmaq üçün psixoloq, müəllim və valideynin rolu mühümdür.

Nigar Abdullayeva

Palitra.-2014.-16 aprel.-S.11.