“Qəhrəmanlarımızın həyatı gənc nəslin mənəvi inkişafında əvəzsiz rol oynayır”

Vüsalə Məmmədova: “Belə təbliğat gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində, Vətən sevgisində, mənəvi inkişafında böyük rol oynayır”

Gənclərin mənəvi inkişafında Vətən uğrunda döyüşən, hətta canından keçən qəhrəmanlarımızın böyük rolu var. Layihə çərçivəsində belə qəhrəmanlardan biri Cavad Həkimlidən söhbət açacağıq. Həmsöhbətimiz onun nəvəsi Azərbaycan Turizm İnstitutunun müəllimi Vüsalə Məmmədovadır.

-Azərbaycanın bugünkü gənc nəslinə örnək ola biləcək bir sıra tarixi qəhrəmanlarımız var ki, onlardan biri də sizin babanız Cavad Həkimlidir. Böyük Vətən müharibəsi illərində faşist Almaniyasına qarşı mübarizədə xüsusi xidmətlər göstərmiş C.Həkimli həm də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, məşhur kəşfiyyatçı Mehdi Hüseynzadənin partizan yoldaşı kimi tanınır. Ona görə də gəlin, öncə babanızın şərəfli həyat yoluna nəzər salaq:

- Mənim babam Cavad Həkimli həqiqətən də gənclərə nümunə ola biləcək bir ömür yolu keçib. Cavad Ataxəlil oğlu Həkimli 1918-ci il dekabr ayının 25-də İrəvan Mahalında-yəni, sovet Ermənistanının Noyemberyan rayonunun Ləmbəli kəndində anadan olub. 1936-cı ildə sovet ordusunda xidmətə başlayıb, 1938-ci ildə Tbilisi Ali Hərbi məktəbini bitirib. Vzvod komandiri, rota komandirinin müavini, batalyon qərargahının rəisi olub. 1941- 42 ci illərdə Krımda gedən döyüşlərdə iştirak edib. 1942-ci ilin mayında ağır yaralanaraq, əsir alınıb. Almaniya, İtaliya və Yuqoslaviyanın hərbi əsirlər düşərgəsində saxlanılıb. 1943-cü ilin əvvəlində bütün Almaniya müharibə rejimində yaşadığı bir vaxtda ölkənin ərazilərində əsirlər üçün xüsusi düşərgələr salınmışdı. Düşərgələrdə aclıq, xəstəlik, infeksiya, ölüm bir-birinə qarışmışdı. İnsan qanından doymaq bilməyən Hitler ordusunun zabitləri, insanlıqdan silinmiş sovet əsirləri ilə sözün həqiqi mənasında vəhşicəsinə davranırdılar. Bütün günü işlədir, istirahət vermir, sonda isə iyrənc yemək yedirdirdilər. Almanlar əsir düşərgəsində saxladıqları sovet döyüşçülərindən legioner ordu yaradaraq, öz qardaşlarına qarşı döyüşdürmək niyyətində idilər. Amma bu niyyət təbii ki, əsirlərin ürəyincə deyildi. Baxmayaraq ki, onlar əsir idilər, lakin açıq şəkildə almanların bu məqsədlərinə etiraz edirdilər.

- Mehdi Hüseynzadə ilə tanışlığı necə olub?

- Düşərgədəki əsirlərin içərisində babam bir nəfər azərbaycanlı ilə tanış olur. Bu, digərlərindən xarakterinə, xasiyyətinə, davranışına, hərəkətlərinə, zarafatçıllığına görə xüsusi seçilən və sonradan əfsanələşən qəhrəman Mixaylo-Mehdi Hüseynzadə idi. Onlar bir-birinə “əmioğlu” deyə müraciət etməyə başlayıblar və getdikcə həqiqi dosta çevriliblər. Ürəklərindəkilərini bir-birinə açmağa etibar ediblər və eyni vaxtda ürəklərində qövr edən fikri, ideyanı ortaya qoyublar. Onların hər ikisi alman düşərgəsinə gələn gündən qaçmaq və partizanlara qoşulmaq haqda fikirləşirmiş. Ancaq Almaniyada məqsədlərini reallaşdırmaq qeyri-mümkün idi. Bir tərəfdən də almanların legion ordusu yaratmaq niyyətləri onları narahat edirdi.Vaxtilə bir ordunun tərkibində vuruşduqları qardaşlarına, dostlarına qarşı silah qaldırmaq, onlara ölümdən betər idi. Odur ki, düşərgədəki əsirlər arasında qızğın təbliğat aparıb, legion ordusu tərkibində cəbhəyə getməyə etiraz etməyə çağırırdılar. Mehdinin hörməti digər əsirlərə nisbətən çox idi. Buna da səbəb onun alman, fransız, rus dillərini bilməsi idi. Almanlar ondan lazım gələndə tərcüməçi kimi istifadə edirdilər. O, həm də özünü nisbətən nizam-intizamlı aparırdı. Ona görə ki, məqsədini, niyyətini həyata keçirməsində ondan şübhələnməsinlər. Belə bir vaxtda o, Şepke adlı alman ustası ilə tanış olur. Onun Şepke ilə almanca sərbəst danışması və dərin zəkaya sahib olması ustada ona qarşı rəğbət yaratmışdı. Bunların xeyli vaxt birlikdə işləmələri ortada olan bir çox sirlərin, qaranlıq mətləblərin aradan götürülməsi ilə nəticələndi. Məlum oldu ki, alman Şepke ürəyinin başında kommunist bileti gəzdirirmiş. Bu fürsətdən məharətlə istifadə edən Mehdi, ondan öyrənə bildi ki, Almaniya ərazisində partizan hərəkatı yoxdur. Bu xəbəri C.Həkimliyə və digər həmfikir olduqları azərbaycanlılara çatdıran Mehdi xeyli təəssüflənib. Axı o, belə düşünmürdü. Belə olan halda, onlar elə buradaca həlak ola bilərdilər. Hər zülmün bir sonu var. Bu isbat olunmuş teorem növbəti dəfə Həkimlinin və Mehdinin həyatında özünü göstərir. “Məğlubedilməz alman ordusu” və onun müttəfiqləri 1943-cü ildən etibarən acı məğlubiyyətlərə düçar olurlar. Hitlerin yaxın silahdaşı və əqidədaşı nasist Mussolini ordusu pərən-pərən düşməyə başlayır. Silahlarını atıb qaçan İtaliya əsgərləri Hitleri pis vəziyyətdə qoyur. İtaliyanın nəzarətdən çıxması Hitlerin Balkanlarla vidalaşması demək idi ki, bu da Almaniyanın sərhədlərinin daralması ilə nəticələnə bilərdi. Üstəlik Balkan respublikalarında, İtaliya dağlarında yuva salmış partizanlar Hitler üçün böyük problemə çevrilmişdi. Ən acınacaqlısı isə o ola bilərdi ki, İtaliya əsgərlərinin silahlarını, döyüş texnikalarını səngərlərdə ataraq evlərinə dağılışması, sonda silah-sursat sarıdan korluq çəkən partizanların təpədən- dırnağa qədər silahlanmaları ilə nəticələnirdi. Bu da mövcud problemin bir az da dərinləşməsi demək idi. Məhz bunların qarşısını almaq üçün Hitler İtaliya ərazisinə əsir düşərgələrində saxladığı sovet əsgərlərini yeritməyi lazım bildi. Artıq azərbaycanlı əsirlər arasında gizli təşkilat yaranmışdı. Cavad Həkimli və Mehdi Hüseynzadə təşkilatın rəhbəri idilər. Milli legionların yaradılaraq cəbhəyə göndərilməsi gündəlikdən çıxmamışdı. Gizli təşkilat üzvlərini bir yerə yığan C.Həkimli bu haqda əldə etdiyi məlumat barədə yoldaşlarını xəbərdar etdi.

-Digər partizanlarla necə əlaqə yarada biliblər?

- Bir səhər onları heç nə demədən Ober-Leşen stansiyasından vaqonlara doldurdular. Əsirlərin gözləri Mehdi və Həkimlidə idi, ancaq bu iki azərbaycanlı zabit onlara dikilmiş gözlərə cavab verməkdə aciz qalmışdılar. İçərisində qərib azəri əsirlərini aparan qatar nəhayət ki, naməlum bir stansiyada dayandı. Əsirlər üçün naməlum olan stansiya qədim İtaliyanın Udine şəhəri idi. Əsirləri şimaldan Avstriya, şimal-qərbdən Yuqoslaviya dağları ilə əhatələnmiş Remanzakko düşərgəsinə gətirdilər. Alman libasında olan əsirlərə elə Remanzakko əhalisi də nifrətlə yanaşırdı. Əhalinin münasibətini yaxşı bilən almanlar əsirlərə kənd əhalisi ilə təmasda olmağı qadağan etmişdilər. Vaxt getdikcə yerli əhali öyrəndi ki, bunlar alman əsgərləri deyil, sovet əsirləridir. Ondan sonra səmimi münasibət göstərməyə başladılar. Amma əsirlərdən ibarət polkun komandiri olan Polle, onları yığıb kənd əhalisinin vəhşiliyi barədə, partizanlarla əlbir olmaları haqqında təbliğat aparırdı. Partizanların vəhşilikləri haqqında olmazın yalanlar uydururdu. Pollenin “partizanlardan qorunun” deməsi, əsirlərdə həyata olan ümidlərini yaşatmağa sövq etdi. Onlar bildilər ki, buralarda partizanlar var, deməli qurtulmaq, üstlərindəki ləkəni yumaq üçün əla imkan yaranıb. O gündən əsirlər yerli əhaliylə təmas qurmağa, imkan düşdükcə partizanlar haqqında ətraflı məlumat əldə etməyə çalışırdılar. Onlara yavaş-yavaş agah olurdu ki, Remanzakkonun insanları partizanlara xüsusi hörmət bəsləyirlər. Hətta əhali arasında partizanlarla əlbir olanlar da az deyildi. Kənd camaatı əsirlərə bir o qədər ürəklə yanaşa bilmirdilər. Odur ki, əsirlərlə partizanların əlaqəsinin qurulmasına qədər alman zabitləri vəhşiliklərini davam etdirdilər. Artıq göstərilən sitəm dözülməz həddə çatmışdı. Onlara insan kimi baxılmırdı. Almanlar əsirləri ayrı-ayrı sahələrə bölmüşdülər. Ağazadə adlı bir əsirin çalışdığı səhiyyə məntəqəsindəki italiyalı Biyanko ilə tanışlığı səbəbindən, partizanların bəxti gətirdi. Burada Həkimlinin “əmioğlusu” Mehdinin rolu öz işini gördü. Qızla bir-birlərini başa düşməyən Ağazadə Mehdini köməyə çağırır. Tamam başqa istiqamətdə işləyən Mehdi dostunun ismarıcına cavab olaraq səhiyyə məntəqəsinə gəlir. Məsələdən agah olduqdan sonra az-az danışdığı italiyanca qızı başa sala bildi. Qızdan Cüzeppe adlı italyanın evində görüşməyə razılıq alaraq ayrıldı. Bazar günü saat 12.00 radələrində 45-50 yaş arasında olan Cüzeppe kişinin evinin zirzəmisində kiçik bir ziyafət düzənlənmişdi. Ev yiyəsi Cüzeppe, qonaqlar isə M.Hüseynzadə və C.Həkimli idi ki, onlara da qulluğu Biyanko edirdi. Bir neçə bakal italiya şərabından içdikdən sonra ev yiyəsi partizanlarla onlar arasında əlaqə yaratmağa söz verdi. Cüzeppenin razılığından dünyalar qədər sevinən bu iki azərbaycanlı kollektiv şəkildə qaçmaq niyyətində olduqlarını bildirdilər. Bu fikir isə Cüzeppenin ürəyini qəhərləndirdi. Cüzeppe almanların şübhələnməmələri üçün Həkimligilə daha bura gəlməməyi tapşırdı. Harada görüşmələri barədə də onlara tapşırıq verdi. 1944-cü ilin 20 yanvarı idi. C.Həkimliyə partizanların və mərkəzi təşkilatın qərargahı tərəfindən ciddi tapşırıq verilmişdi. O,fürsət axtarırdı, lakin real imkan ələ düşmürdü. Ober-leytenant Şpetin yanında xidmətçi kimi çalışan Cavad Həkimli onun yataq otağını yuyub, təmizləyib. Otaqdakı stolun siyirməsini çəkib, ələk-vələk edib, ancaq ona lazım olan sənədi tapa bilməyib. Şpetin kabinetinə yaxınlaşıb qapını döyüb, icazə alıb içəri keçib. Ober-leytenanta hər şeyin hazır olduğunu söyləyib. Şpet diqqətlə onu süzərək, rus dilini bilib-bilməməsini soruşub. Müsbət cavab alan alman zabiti ona mühüm bir sənədin üzünü rusca köçürməyi əmr edib, otaqdan çıxıb. Zabitin dalınca ayağa qalxıb, asılqandan asılmış planşetini götürüb açıb. Axtardığı sxemin orada olduğunu görüb. Planşetin ağzını bağlayıb, əvvəlki yerindən asıb. Bayıra çıxaraq ətrafa göz gəzdirib. Heç kəs yox idi. İçəri girməkdə ikən, ober -leytenant Rabeni görür. Otağına girir, qabağına ağ kağız qoyub Şpetin əmrini yerinə yetirməyə başlayır. Elə bu zaman Raben otağa girir, Şpetin harada olmasını soruşur. Onun bayıra çıxdığını bildirir. Raben otağı tərk edir. Həkimli Rabenin dalınca ayağa qalxır, tez planşeti götürür, sxemi çıxarıb qalkanın üzərinə qoyur. Qorxa-qorxa bir hissəsini köçürür. Yenidən sxemi planşetin içərisinə qoyur. Bir də bayıra çıxır. Ona tapşırılan işin öhdəsindən layiqincə gəlsə də, sona çatdırana qədər min dəfə ölüb-dirilir. Üzünü köçürdüyü sxemi partizanlara çatdıran C.Həkimli etibar qazanmağa nail olur və bununla da özündən başqa 58 nəfər azərbaycanlı əsirin və partizanların sırasına qatılmalarını təmin edir. Müharibə qurtarana qədər partizan hərəkatında əzablı və şərəfli ömür yaşadı. Neçə-neçə gizlin tapşırıqların yerinə yetirilməsində iştirak etdi. Mehdi Hüseynzadə ilə alman zabitlərinə zülm, zillət yaşatmaları da həmin gündən başladı.

- Cavad Həkimli fəaliyyətinə görə, hansı mükafatlara layiq görülüb və onunla bağlı məlumatlara hansı mənbələrdə rast gəlmək olar?

- Yuqoslaviyanın ən yüksək dövlət mükafatına- “ Nadir igidliyə görə”ordeninə və yüksək dövlət mükafatına layiq görülüb. Rus-alman müharibəsinin iştirakçısı, İtaliya və Yuqoslaviyadakı partizan hərəkatının komandiri, əfsanəvi partizan Mehdi Hüseynzadənin yaxın silahdaşı olub, adı Azərbaycan Ensiklopediyasına düşüb, fəaliyyəti barədə Avropa və keçmiş ittifaqın nəşriyyatlarında nəşr olunmuş 62 mənbədə məlumat verilib, Yuqoslaviyanın orden və medalları ilə təltif olunub. Yeddi xarici dildə sərbəst danışa bilirdi ki, bunlar alman, italyan, yuqoslav, ərəb, gürcü, rus, erməni dilləri idi. “İntiqam” adlı romanın müəllifidir, orada Mehdi Hüseynzadə və digər döyüş yoldaşları ilə keçdiyi müharibə dövrünü olduğu kimi yazıya alıb. Müharibə dövründə keçdiyi çətinliklər onun Vətənə olan sevgisindən, azərbaycanlı döyüş yoldaşlarını xilas etmək istəyindən irəli gəlirdi. Bütün bunlar bu gün gənclərimizə qəhrəmanlığı, Vətənə sevgiyi aşılamaqla onların mənəvi inkişafında əvəzsiz rol oynayır. Belə qəhrəmanları cənc nəslə tanıtmaq üçün təbliğ etməliyik. Çünki belə təbliğat gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsində, mənəvi inkişafında böyük rol oynayır.

Nigar Abdullayeva

Palitra.-2014.-4 iyul.-S.