Xalq rəssamı Nadir Qasımovun yaradıcılığında portret janrı

Xalq rəssamı Nadir Qasımov 1953-cü ildə Leninqradda təhsilini bitirdikdən sonra Bakıya gəlir. Bu zaman müasirlərinin obrazlarının yaradılması onun əsas diqqət mərkəzində olur. Artıq 1953-54-cü illərin beynəlxalq və respublika sərgilərində onun mənzərə əsərləri ilə yanaşı portretləri də uğurla nümayiş etdirilib. Onların sırasında SSRİ Xalq artisti Bülbülün, SSRİ Xalq artisti Mərziyə Davudovanın, qocaman neft ustası Gülbala Əliyevin, Xalq şairi Süleyman Rüstəmin, professor Mirqasımovun, Adil Məmmədovun və digər görkəmli şəxslərin portretləri var.

Rəssam Nadir Qasımovun portretlərində insanın daxili psixologiyasını ustalıqla, dəqiqliklə vermək üçün çox zaman “qəhrəmanı” ilə canlı görüşlər təşkil edib, onunla münasibət yaradırdı. Məsələn, neftçi Gülbala Əliyevin portreti Abşeron neft mədənlərinin mənzərəsi fonunda təsvir edilib. Portret üzərində çalışarkən rəssam tez-tez neft mədənlərinə gedir, ustanın işi ilə tanış olur, onun maraqlı söhbətlərini dinləyirdi. O, neft daşlarında olarkən üç neftçinin obrazını yaradıb: qocaman usta Gülbala Əliyevin, orta nəslin təmsilçisi Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Qurban Abbasovun (Neftçi Qurban) və gənc neftçi Dövlət Mükafatı laureatı İsrafil Məmmədovun.

Göründüyü kimi rəssam eyni məsləyin 3 fərqli nəslinin, yaşın nümayəndəsini təsvir etməklə onların hər birinin həm fərdi, həm də oxşar xüsusiyyətlərini yaradıb.

Portret Azərbaycan rəngkarlığında həmişə əsas yerlərdən birini tutur. Rəngkarlığın peşəkar məktəbi yarandığı vaxtdan portret Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında diqqəti cəlb edir. Təbii ki, portret janrının əsas obyekti insandır, buna görə də onun mənəvi aləmi və cəmiyyətdəki mövqeyinin təsviri sənətin əsas mövzusunu təşkil edir.

Bu mənada rəssamın Xalq artisti Mərziyə Davudovaya həsr etdiyi portret xüsusi əhval-ruhiyyə yaradır. Burada Mərziyyə xanımı sadə, adi görünüşü diqqəti cəlb edir. Onun üz cizgilərinin ifadəliyi, sadə görkəmi portretə ciddi, təvazökar bir sima bəxş edib. Obrazın əllərini bir-birinin üzərində sakit formada çarpazlaması bu təəssüratı daha da artırır.

1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan rəngkarlığında portret konsepsiyası dəyişir: məşhur mədəniyyət xadimlərinin obrazı ümumiləşdirilmiş formada görünür. Rəssamlar bu və ya digər şəxsiyyətin müəyyən xüsusiyyətlərini qabartmağı üstün tuturdular. Təbii ki, bu tendensiya o dövrdə sovet incəsənətində baş verən ümumi dəyişikliklərlə əlaqədar idi.

N. Qasımovun belə portretləri sırasında çox nümunələri misal gətirə bilərik. Məsələn, Xalq artisti Bülbülün portreti, professor Mirqasımovun portreti, şair Süleyman Rüstəmovun portreti, Qurban Abbasovun portreti və s.

Bülbülün portreti çox əzəmətli, vüqarlı təsvir olunub. Şux qara kostyumu, ağ köynəyi, qalstuk, yaxaya taxılmış medallar, əyləşərək ayaqlarını bir-birinin üzərinə keçirməsi bu möhtəşəmliyi artıran nüanslardır. Opera müğənnisi əlində not tutaraq sanki yeni əsər üzərində çalışır. Onu tamaşaçılara necə təqdim edəcəyini götür-qoy edir. Əsərdə möhtəşəmlik və təvazökarlıq elə bil ki, eyni anda birləşib.

Şair Süleyman Rüstəmin portretini də bu qəbil əsərlərdən hesab etmək olar. Şairin təbiətindəki romantikliyi, şairin ruhi psixoloji əhval-ruhiyyəsindən irəli gələrək arxa fonda dəniz təsviri verilib. Öndə isə sənətkarın düşüncəli, əlində siqaret tutan formada xəyala dalmış görkəmi təsvir olunub. Əsərə tamaşa edərkən sanki biz onun həyatı, dünyanı düşünən daxili dünyasını, mənəviyyatını görürük.

N. Qurbanovun bu qəbildən olan digər bir maraqlı portreti Adil Qurbanova həsr etdiyi əsəridir. Burada obraz olduqca xoş əhval-ruhiyyədə, təmiz aurada təsvir olunub. Plaşını çiyninə ataraq dənizin küləkli, xoş havasından obrazın ümumilikdə həyatdan, yaşamaqdan zövq aldığı anları ilə tanış oluruq.

1970-80-ci illərin növbəti mərhələsində bir tərəfdən obrazların ümumiləşməsində, digər tərəfdən isə modellərin seçilməsində daha demokratik yanaşma özünü göstərir. Zaman keçdikcə portretlərin personajları rəssamların yaxın adamları, dostları, qohumları, yaxud sadəcə zahiri görkəmi ilə cəlb edən tanınmayan insanlar olur. Getdikcə portret özünün «portret özünəməxsusluğunu» itirir, yəni konkret «kiçik» insanın mənəvi aləmi, onun psixi vəziyyəti, nəhayət, xarici görünüşü başqa formada görünür.

Bu baxımdan rəssam N. Qasımovun həyat yoldaşına həsr etdiyi portreti xüsusilə diqqəti cəlb edir. Rəssam əsəri xüsusilə məhəbbətlə kətana köçürüb. Biz burada təbii olaraq yaradılmış obrazın nəcib, səmimi cizgilərlə təsvir olunduğunun şahidi oluruq.

Burada rəssam obrazın zahiri görünüşünə, xarakterinə, üz cizgilərinin son dərəcə formal ifadəsinə, rəng və fakturaya daha da diqqət yönəlirdi. Azərbaycan rəngkarlığında uşaq portretləri (bir qayda olaraq rəssamların övladlarının) əsas mövzulardan biridir. Bu əsərlər reallıqdan kənara çıxaraq daha geniş təsvir olunub. Uşaq dünyası - parlaq rənglər, təmizlik, saflıq, sadəlik, təbiilik dünyasıdır. “Teymurun porterti” bu silsilədən olan maraqlı əsərlərdəndir. Uşaq maşınında oturaraq saf baxışlarla baxan obraz uzaq aləminin saflığını bizə təqdim edir. Dümağ rəngli geyim sanki, bu ləklənməmiş saf aləmə bir işarə edərək əsərin təsir qüvvəsini daha da artırır.

Professor Mirqasımovun portreti də diqqətəlayiqdir. Peşə səviyyəsini tərənnüm etdirmək məqsədilə rəssam onu iş başında həkim geyimində əllərinə əlcək geyinərkən əməliyyat otağında təsvir edib. Əsərdə maraqlı bir dinamika var. Arxada təsvir olunmuş obrazlar - tibb bacıları, əməliyyat stoluna uzadılmış xəstə - əsərdəki ruhi vəziyyəti daha dəqiqliklə ifadə edir. Əməliyyata hazırlaşan həkimin görkəmi olduqca sakit və səbirli görünür ki, bu da onun öz peşəsinin professional olduğunu göstərən amil hesab etmək olar.

Ümumiyyətlə, Nadir Qasımovun portretlərindəki xüsusi əhval-ruhiyyə, özünəməxsusluq hər zaman tamaşaçıların diqqət mərkəzində olub.

Elnarə Misirli

rəssam

Xalq rəssamı Nadir Qasımov 1953-cü ildə Leninqradda təhsilini bitirdikdən sonra Bakıya gəlir. Bu zaman müasirlərinin obrazlarının yaradılması onun əsas diqqət mərkəzində olur. Artıq 1953-54-cü illərin beynəlxalq və respublika sərgilərində onun mənzərə əsərləri ilə yanaşı portretləri də uğurla nümayiş etdirilib. Onların sırasında SSRİ Xalq artisti Bülbülün, SSRİ Xalq artisti Mərziyə Davudovanın, qocaman neft ustası Gülbala Əliyevin, Xalq şairi Süleyman Rüstəmin, professor Mirqasımovun, Adil Məmmədovun və digər görkəmli şəxslərin portretləri var.

Rəssam Nadir Qasımovun portretlərində insanın daxili psixologiyasını ustalıqla, dəqiqliklə vermək üçün çox zaman “qəhrəmanı” ilə canlı görüşlər təşkil edib, onunla münasibət yaradırdı. Məsələn, neftçi Gülbala Əliyevin portreti Abşeron neft mədənlərinin mənzərəsi fonunda təsvir edilib. Portret üzərində çalışarkən rəssam tez-tez neft mədənlərinə gedir, ustanın işi ilə tanış olur, onun maraqlı söhbətlərini dinləyirdi. O, neft daşlarında olarkən üç neftçinin obrazını yaradıb: qocaman usta Gülbala Əliyevin, orta nəslin təmsilçisi Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Qurban Abbasovun (Neftçi Qurban) və gənc neftçi Dövlət Mükafatı laureatı İsrafil Məmmədovun.

Göründüyü kimi rəssam eyni məsləyin 3 fərqli nəslinin, yaşın nümayəndəsini təsvir etməklə onların hər birinin həm fərdi, həm də oxşar xüsusiyyətlərini yaradıb.

Portret Azərbaycan rəngkarlığında həmişə əsas yerlərdən birini tutur. Rəngkarlığın peşəkar məktəbi yarandığı vaxtdan portret Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında diqqəti cəlb edir. Təbii ki, portret janrının əsas obyekti insandır, buna görə də onun mənəvi aləmi və cəmiyyətdəki mövqeyinin təsviri sənətin əsas mövzusunu təşkil edir.

Bu mənada rəssamın Xalq artisti Mərziyə Davudovaya həsr etdiyi portret xüsusi əhval-ruhiyyə yaradır. Burada Mərziyyə xanımı sadə, adi görünüşü diqqəti cəlb edir. Onun üz cizgilərinin ifadəliyi, sadə görkəmi portretə ciddi, təvazökar bir sima bəxş edib. Obrazın əllərini bir-birinin üzərində sakit formada çarpazlaması bu təəssüratı daha da artırır.

1960-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan rəngkarlığında portret konsepsiyası dəyişir: məşhur mədəniyyət xadimlərinin obrazı ümumiləşdirilmiş formada görünür. Rəssamlar bu və ya digər şəxsiyyətin müəyyən xüsusiyyətlərini qabartmağı üstün tuturdular. Təbii ki, bu tendensiya o dövrdə sovet incəsənətində baş verən ümumi dəyişikliklərlə əlaqədar idi.

N. Qasımovun belə portretləri sırasında çox nümunələri misal gətirə bilərik. Məsələn, Xalq artisti Bülbülün portreti, professor Mirqasımovun portreti, şair Süleyman Rüstəmovun portreti, Qurban Abbasovun portreti və s.

Bülbülün portreti çox əzəmətli, vüqarlı təsvir olunub. Şux qara kostyumu, ağ köynəyi, qalstuk, yaxaya taxılmış medallar, əyləşərək ayaqlarını bir-birinin üzərinə keçirməsi bu möhtəşəmliyi artıran nüanslardır. Opera müğənnisi əlində not tutaraq sanki yeni əsər üzərində çalışır. Onu tamaşaçılara necə təqdim edəcəyini götür-qoy edir. Əsərdə möhtəşəmlik və təvazökarlıq elə bil ki, eyni anda birləşib.

Şair Süleyman Rüstəmin portretini də bu qəbil əsərlərdən hesab etmək olar. Şairin təbiətindəki romantikliyi, şairin ruhi psixoloji əhval-ruhiyyəsindən irəli gələrək arxa fonda dəniz təsviri verilib. Öndə isə sənətkarın düşüncəli, əlində siqaret tutan formada xəyala dalmış görkəmi təsvir olunub. Əsərə tamaşa edərkən sanki biz onun həyatı, dünyanı düşünən daxili dünyasını, mənəviyyatını görürük.

N. Qurbanovun bu qəbildən olan digər bir maraqlı portreti Adil Qurbanova həsr etdiyi əsəridir. Burada obraz olduqca xoş əhval-ruhiyyədə, təmiz aurada təsvir olunub. Plaşını çiyninə ataraq dənizin küləkli, xoş havasından obrazın ümumilikdə həyatdan, yaşamaqdan zövq aldığı anları ilə tanış oluruq.

1970-80-ci illərin növbəti mərhələsində bir tərəfdən obrazların ümumiləşməsində, digər tərəfdən isə modellərin seçilməsində daha demokratik yanaşma özünü göstərir. Zaman keçdikcə portretlərin personajları rəssamların yaxın adamları, dostları, qohumları, yaxud sadəcə zahiri görkəmi ilə cəlb edən tanınmayan insanlar olur. Getdikcə portret özünün «portret özünəməxsusluğunu» itirir, yəni konkret «kiçik» insanın mənəvi aləmi, onun psixi vəziyyəti, nəhayət, xarici görünüşü başqa formada görünür.

Bu baxımdan rəssam N. Qasımovun həyat yoldaşına həsr etdiyi portreti xüsusilə diqqəti cəlb edir. Rəssam əsəri xüsusilə məhəbbətlə kətana köçürüb. Biz burada təbii olaraq yaradılmış obrazın nəcib, səmimi cizgilərlə təsvir olunduğunun şahidi oluruq.

Burada rəssam obrazın zahiri görünüşünə, xarakterinə, üz cizgilərinin son dərəcə formal ifadəsinə, rəng və fakturaya daha da diqqət yönəlirdi. Azərbaycan rəngkarlığında uşaq portretləri (bir qayda olaraq rəssamların övladlarının) əsas mövzulardan biridir. Bu əsərlər reallıqdan kənara çıxaraq daha geniş təsvir olunub. Uşaq dünyası - parlaq rənglər, təmizlik, saflıq, sadəlik, təbiilik dünyasıdır. “Teymurun porterti” bu silsilədən olan maraqlı əsərlərdəndir. Uşaq maşınında oturaraq saf baxışlarla baxan obraz uzaq aləminin saflığını bizə təqdim edir. Dümağ rəngli geyim sanki, bu ləklənməmiş saf aləmə bir işarə edərək əsərin təsir qüvvəsini daha da artırır.

Professor Mirqasımovun portreti də diqqətəlayiqdir. Peşə səviyyəsini tərənnüm etdirmək məqsədilə rəssam onu iş başında həkim geyimində əllərinə əlcək geyinərkən əməliyyat otağında təsvir edib. Əsərdə maraqlı bir dinamika var. Arxada təsvir olunmuş obrazlar - tibb bacıları, əməliyyat stoluna uzadılmış xəstə - əsərdəki ruhi vəziyyəti daha dəqiqliklə ifadə edir. Əməliyyata hazırlaşan həkimin görkəmi olduqca sakit və səbirli görünür ki, bu da onun öz peşəsinin professional olduğunu göstərən amil hesab etmək olar.

Ümumiyyətlə, Nadir Qasımovun portretlərindəki xüsusi əhval-ruhiyyə, özünəməxsusluq hər zaman tamaşaçıların diqqət mərkəzində olub.

Elnarə Misirli

rəssam

Palitra.-2014.-22 oktyabr.-S.13.