Yasla toyun firqi itir

Yas mərasimlərinin hazırkı formada keçirilməsi ictimaiyyətdə ciddi narazılıqlar doğurmaqdadır. Bir mənəviyyat məsələsi olan hüzn adətləri çağdaş dövrdə xeyli dərəcədə deformasiyaya uğrayıb. İstər keçirilmə tərzi, istərsə də maddiyyat baxımından yas yiyələri xeyli əziyyət çəkməli olurlar. Çünki yaslar kimlərinsə maraqlarına uyğun olaraq o qədər dəbdəbə və böyük xərclə keçirilməkdədir ki, yas sahibi yasın bir gününün yola verilməsi üçün kifayət qədər böyük xərcə, çox vaxt isə külli miqdarda borca düşməli olur. Bu sahədə dəfn və digər yas ayinlərinə görə xidmət haqlarının çox yüksək olmasından tutmuş, ifrat dəbdəbəli, israfçı yas süfrələrinə qədər çox ciddi problemlər var. Bir sıra məscidlərdə dəfn mərasimlərinin keçirilməsi üçün “yüksək” standartlar yaradılıb. Orada ölü yumaq üçün xidmət haqlarından(məsələn, 50 manat-İ.A.) tutmuş, adambaşı stula görə qiymətlər(12-15 manat-İ.A.) müəyyənləşdirilib. Həmçinin yas mərasiminin keçirilməsi üçün dəvət olunan ruhanilər ölü yiyələrindən konkret, yüksək məbləğlər tələb edirlər ki, bu da vəziyyəti xeyli ağırlaşdırır və yas mərasimindən varlanmaq istəyən qrupların biznes manevrlərini xeyli dərəcədə artırmış olur.

“Şər Xeyirlə qardaşdır” deyiminin bu məqamda özünəməxsus yozumu ola bilər: Həqiqətən də bu cür dəbdəbə və bütün göstəriciləri ilə yas mərasimi toy şənliyini xatırladır - israfçı süfrəsi, yası yola vermək üçün xeyli pul istəyən mikrofonlu mollası, adambaşına stula və digər xidmətlərə görə xeyli pul ödəmə və sair... Bakıdakı qəbiristanlıqlarda ölü dəfn etmək üçün isə sözün həqiqi mənasında varlı olmalısan. Çünki elə qəbir yerləri var ki, bir neçə min manata başa gəlir. Belə qəbir yerlərini satın almağa isə təbii ki, hər ölü yiyəsinin gücü yetməz. Buna baxmayaraq, həmin qəbir yerlərinin qiyməti ölkədə torpaq və ev qiymətlərindən də sürətlə artmaqdadır. Bir sözlə, bir çox insanlara ölmək yaşamaqdan baha başa gəlir...

Təbii ki, ictimaiyyətdə bu məsələ ilə bağlı müxtəlif səviyyələrdə mövqelər ifadə edilib, narazılıqlar bildirilib. Hətta Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri Hacı Allahşükür Paşazadə də yasda bahalı süfrə açılması, süfrəyə banan-ananas qoyulmasına qarşı etiraz və narazılığını dəfələrlə ifadə edib. Amma vəziyyət düzəlmir ki, düzəlmir. Belə getsə, yəqin ki, düzəlməyəcək də. Məsələ burasındadır ki, yas məclisini yola verməklə bağlı sözün əsl mənasında şəbəkələşmiş ruhanilər yas mərasimlərinin tam-təraqla keçirilməsində birmənalı olaraq maraqlıdırlar. Çünki ölü yiyəsi yas keçirmək üçün ətək-ətək pulundan keçməlidir ki, sonda bunun məntiqi davamı olaraq mollaya pul verəndə də xəsislik etməsin. Yəni ölü yiyəsi ölüyuyana yaxşı pul verərsə, dəfn yeri üçün çoxlu pul ödəyərsə, süfrəni yaxşı bəzəyərsə, sonda mollaya çatanda da bu cah-cəlala uyğun pul ödəyəcək, səxavət göstərəcək. Eləcə də digər əlavə xidmətlərdən, yas “ansambl”ının köməkçi üzvlərindən də həmin ruhanilərin cibinə əlavə pullar daxil olur. Ona görə də nahaq yerə deyil ki, bir çox “bazburutlu”, “etiketli” mollalar “kasıb” məclisinə getmirlər, ya da əvvəldən məclisdə kasadlıq, yeməkdə zəiflik gördükdə buna açıq-aşkar narazılıq ifadə edirlər...

Yuxarıda qeyd edildi ki, yaslar toyları xatırlatmağa başlayıb. Bu, əbəs yerə deyil. Əslində bu problem xeyli dərəcədə həm də ictimai şüurumuzda bu məsələ ilə bağlı nöqsanı ortaya qoyur. Belə ki, oxşar problemi toylarımızın hazırkı keçirilmə tərzi barədə də qeyd etmək olar. Ona görə də yaslarla bağlı problemə sırf birtərəfli yanaşmaq bir qədər doğru olmazdı. Sadəcə, ictimai şüurumuzda şərqli olmağın fərdi ləyaqət hissindən irəli gələn dəbdəbə meyilliliyi mövcuddur. Bu meyillilik çox vaxt maddiyyatla, mülkiyyətçiliklə özünü büruzə verir. Bu meyillilikdən isə istər toy, istərsə də yas “mafiyası” çox məharətlə yararlanır. Haqqında bildirdiyimiz meyilliliklə bağlı isə istənilən qədər misal çəkmək olar: Bizdə biri bahalı maşın alırsa, digəri bəhsə girir, benzin almağa pulu olmasa belə, ağır borca düşüb “X5” alır, biri varlanan kimi dərhal evini söküb hündür villa tikir, bir az da qoluzorlu olandan sonra qonşusunun torpaqlarını da mülkünə qatır və bununla fəxr etməyə başlayır və sair. Eləcə də həmin meyil hətta qəbiristanlıqda da özünü büruzə verir: Biri varlıdırsa, dərhal vəfat etmiş valideyninin qəbrini sökür, qəbiristanlıqda beş-on qəbir yerini zəbt edən yeni sərdabə ucaldır, bahalı mərmər heykəl yondurur. Əstəğfürullah, bəlkə də həmin valideyn digərlərindən heç bir üstünlüyü ilə fərqlənməyibmiş. Amma qəbiristanlıqlara girəndə qeyd edilənlərlə bağlı mənzərəni seyr etmək çətin deyil... Buyurun, elə buna görə də insanlarımızdan yararlanırlar və yaslarda külli miqdarda pul xərcləməyi, dəbdəbə nümayiş etdirməyi qaydalaşdırıblar.

Hazırkı yas mərasimlərinin İslama nə aidiyyəti var?

Bəs haqqında danışdığımız “qaydaların” İslamla nə dərəcədə bağlılığı var? Bununla bağlı qəzetimizə fikirlərini bildirən ilahiyyatçı, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsinin kafedra müdiri, İslam hüququ üzrə mütəxəssis Mübariz Camalov belə qeyd edir: “Yas keçirilməsi ilə bağlı üç əsas məqam var. Əsas zəruri olanlar bunlardır: ölünün yuyulub kəfənlənməsi, cənazə namazının qılınması və dəfn olunması. Yəni ölən insanın sağlar üzərindəki haqqı bunlardır, bunları mütləq yerinə yetirmək lazımdır. Bundan sonra isə bizim yas mərasimi dediyimiz, əslində isə mənbələrdə başsağlığı kimi qeyd olunan mərasim gəlir. Bu, əsasən Peyğəmbər(s.) tərəfindən üç gün içərisində olan bir proses kimi göstərilib. Üç gün içərisində ölən insanın yaxınlarına başsağlığı vermək, səbir tövsiyə etmək, ölənə rəhmət oxumaq şəklində mərasim keçirilir. Bu mərasim üçün əslində yemək va sair olmasına zərurət yoxdur. Əslində islami qaydaya görə, üç yas günü içərisində ölənin yaxın qohumları, ətrafı tərəfindən həmin yas evinə yemək gətirilir. Amma bu iş bizdə tam tərsinədir - ölənin ailəsi gələnlərə yemək verir”. Göründüyü kimi, ekspert İslamda yasda yemək verilməsi zərurəti olmadığını deyir. O da bəllidir ki, İslamdan əvvəlki yas törənlərində bu cür dəbdəbə olub, yəni yas süfrəsinə növbənöv yeməklər yas sahibi tərəfindən düzülüb, bir növ yas “şölən” törəni keçirilib. İlahiyyatçı bununla bağlı bildirir: “Doğrudur. İslamdan qabaqkı yas mərasimlərində dediyiniz formada yaslar keçirilib. Amma İslamda bu adət qadağan olunub. İslam alimləri qadağan ediblər ki, ölənin ailəsi gələn qonaqlara məcburi yemək versinlər, çünki bu adət cahiliyyə dövrünə aiddir. Ancaq bir məsələ istisna edilir ki, əgər başsağlığı üçün uzaq yerdən gələn olarsa, onların aclığını nəzərə alaraq onları yedirib-içirmək mümkündür. Alimlər bununla bağlı olaraq ehsanı müstəhəb hesab edirlər.Yəni faydalıdır. Amma bunun bir hüdudu var.

Hazırda yas mərasimləri keçirilərkən bizdə israfa yol verilir. Ümumiyyətlə, yemək vermək zərurəti olmadığı bir halda, israfçı bir şəkildə bunun əksini etmək heç də doğru deyil. Ancaq yenə də İslamda ölən insan üçün xeyir-dua etmə və ehsan vermə anlayışı da var. Peyğəmbərimiz buyurur ki, ölən insanlarınızı yaxşı və gözəl əməlləri ilə xatırlayın, anın, çünki bu, ölənlər üçün xeyir-dua olar. Ölən insanın ardından ediləcək xeyir-duanı Allah dərhal qəbul edər. Ona görə də ölünün ardınca ediləcək ən yaxşı iş xeyir-dua verməkdir. Çünki axirətdə insanın qarşısına çıxacaq ən önəmli işlər onun bu dünyada etdiyi əməllərdir. Daha sonradan edilən xeyir-dualar, verilən ehsanların ona təsiri özünün etdiyi əməllər yanında çox az önəmlidir. Əsasən insanın sağlığında etdiyi əməllər nəzərə alınar. Amma yenə də ehsan verməkdə hər hansı problem yoxdur. Amma bu ehsanın günümüzdə bilindiyi şəkildə ölənin üçündə, yeddisində, cümə axşamları, qırxı, ilinə əsasən verilməsi, bu günlərə ehsanlar həsr olunması İslama görə doğru deyil. Çünki İslamda əslində ölən üçün xeyir-duanın və ehsanın konkret vaxtları yoxdur. İnsanlar cümə axşamlarını daha mübarək gördükləri üçün o günlərdə ehsan verməkdə özləri üçün fəzilət görürlər. Bu kimi günlərdə xeyir-dua və ehsan verməyin əslində İslamda heç bir əsası yoxdur”.

Ekspert qeyd edir ki, İslama görə, yas mərasimi keçirmənin hər hansı sistem və normativləri yoxdur: “Yəni yasa hansısa ruhani gəlməsi, məclisi idarə etməsinin xüsusi forması yoxdur. Amma insanlar ehsanat üçün məclisə gəlib boş oturmasınlar deyə, oraya dini baxımdan bilikli bir insan dəvət etmək yığışanları yaxşı əməllərə cəlb edər, onu pis əməllərdən uzaqlaşdırmağa çalışar. Bununla bağlı həmin bilikli insanlar məclisi xoş bir məcraya salmağa çalışarlar. Bunun isə pul qarşılığında edilməsi hazırda ciddi bir problem kimi görünür. Çünki bu, dini cəhətdən lüzumsuzdur, həm də belə bir işi qazanc gətirən iş kimi görmək də doğru olmazdı. Amma burada bir peşəkarlıq tələb olunduğuna görə, bu işi bilən peşəkar insanlar bəlkə dövlət tərəfindən məvacib alarlarsa, ehsanat məclislərini idarə edərlər. Ya da ehsanat məclislərini idarə edənlərə bunun üçün məvacib verilərsə, zərurət olmadığı təqdirdə onların bunu almaları qəbahət sayılmaz. Amma onların bu məqsədlə yas yiyələrindən konkret məbləğ tələb etmələri qətiyyən doğru deyil. Bu mərasimlərin keçirilməsində heç bir məcburiyyət yoxdur. İnsan ölən üçün hər hansı bir ehsan verə də, verməyə də bilər. Bunu dini rütbəsi, mövqeyi olan bir insanın icra etməsi də zərurət deyil. Yoxsa mütləq filan günlərdə stol açmaq, buraya peşəkar din xadimlərini dəvət etmək əlavə xərclərə çevrilməməlidir. Bunların İslami əsasları yoxdur. Yas mərasimlərindəki sapmalar həm dini cəhətdən yanlışlıq yaradır, həm də ölü sahibləri üçün çox əziyyət və xərc yükünə çevrilir. Burada çox böyük pullar xərcləmək tələb olunur. Çox hallarda qonaqlıqda belə, israfçılıq kimi sayılacaq yas süfrələrinə rast gəlməli olursan. Bu cür təmtəraq yas mərasimlərinə qətiyyən yaraşmır”.

Onu da qeyd edək ki, ərəbcə dini dualar oxumaqla bağlı əhalidə kütləvi bilgisizlik olması da mollalığı özünə peşə etmişlərin iddialarını qaldırır. Bu bilgisizlik isə daha çox sovet dönəmində - tədris yerlərinin mədrəsələrdən yığışdırılıb dünyəvi məktəblərə köçürüldüyü vaxtdan dərinləşib. Mollalara bu baxımdan tarixən kütləvi tələbat olduğu üçün bu cür yas keçirmənin “prestiji” də qalxmağa başlayıb.

Hazırkı yas və toy mərasimləri mədəniyyət və dəyərlərimizlə nə dərəcədə uyuşur?

Bəs mənəviyyatımıza da mənfi təsir edən bu məsələ nə dərəcədə Azərbaycan mədəniyyəti, dəyərləri ilə uyuşur? Bu barədə qəzetimizə fikirlərini bildirən Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri, mənəviyyat məsələləri ilə bağlı əlamətdar elmi-fəlsəfi tədqiqatlar aparan professor Səlahəddin Xəlilov belə dedi: “Hazırda keçirilən yas mərasimləri, eləcə də toy şənlikləri bizim böyük mədəniyyətdən nəinki kənaraçıxmalardır, hətta bu mədəniyyətin antipodlarıdır. Bunlar mədəniyyətimizə heç uyğun gəlməyən, ona zidd olan və böyük inkişafdan bizi geri çəkən məqamlardır. Bunlar yeni yaranan mərasim formalarıdır.Yeni yaranan formalar isə heç də həmişə pozitiv olmur. Biz Avropadan heç də həmişə müsbət hadisələri götürmürük, həm də xoşagəlməz hadisələr də bizim məişət və mədəniyyətimizə təsir göstərir. İnternet, peyk antenaları və sair texnoloji vasitələrlə bir sıra xoşagəlməz və yüksək mədəniyyətə uyğun olmayan dəblər, davranış tərzlərini əks etdirən filmlər yayılır. O cümlədən telekanallarımızın səviyyəsiz verilişlər, proqramlar yayımlaması da öz işini görür. Yüksək, pozitiv mənada Azərbaycan mədəniyyəti ilə bu məsələlər bir araya sığmır. Məlumdur ki, biz dövlətin dəstəyilə öz muğamımızı, aşıq sənətini, başqa sənət növlərini dünya miqyasına çıxarırıq, UNESCO-da bunlar təsbit olunur, dünyanın qorunmalı olan mədəni sərvətləri sırasına daxil olur və sair. Bunlar böyük hadisələrdir, bu böyük hadisələrlə yanaşı bizim hansısa biznes münasibətləri, yaxud yeni iqtisadi münasibətlərə keçid dövrünün əyər-əskiyi və ilkin kapital yığımının nümunəsi kimi ortaya çıxan bu dəbdəbəli toy-yas mərasimləri çox mənfi tendensiya yaradıb. Toylarda qulaqbatırıcı səslər, yüksək sənətin də səsgücləndirici və sair vasitəsilə cırlaşması, eybəcərləşməsi, eyni zamanda maksimalizm - böyük məclislərə meyillilik və toyun mahiyyətinin itməsi, ara yerdə məqsədin arxa plana keçməsinin təhlilini “Mənəviyyat fəlsəfəsi” kitabında vermişəm. İndi biz xarici ölkədən gələn mütəxəssislər qarşısında, beynəlxalq tədbirlərdə şübhəsiz ki, şah əsərlərimizi, nailiyyətlərimizi, uğurlarımızı nümayiş etdiririk. Digər tərəfdən özümüzə dönüb baxsaq və tənqidi yanaşsaq, görərik ki, bizdə müəyyən sapmalar var və kütlə mədəniyyəti deyilən eybəcərliklərin Azərbaycan sərhədlərini keçib burada qol-budaq açması müşahidə edilir. Bu mənada hazırkı Şərq geriliyi ilə Avropa ifrat işgüzarlığı - yəni yasdan da, toydan da pul qazanmaq hərisliyi və bunun artıq reklam olunması, ənənəyə çevrilməsi təsadüfi deyil. Belə olmasaydı, yas və toy məclisləri çoxdan adi, qənaətbəxş səviyyədə keçirilərdi və sadə camaat, orta statistik azərbaycanlı ailəsi bunlara görə maddi sıxıntılarla üzləşməzdi. Deməli, burada məqsədyönlü deformasiya aparılır, bunun arxasında duran biznes maraqları var”.

Kulturoloq, “Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyasının prezidenti, professor Fuad Məmmədov isə bu barədə belə düşünür: “Bu, bir qədər incə məsələdir. Çünki hər kəsin yaxını vəfat edibsə, öz ürəyində necə fikirləşirsə, yas mərasimini elə də keçirir. Amma bunları bir qədər daha mütəşəkkil etmək lazımdır. Məsələn, küçədə çadır qurmaq, yolu kəsmək kimi adətlər bir qədər qaydalara uyğun deyil. Elə etmək lazımdır ki, digər insanlara, yoldan keçən maşınlara da narahatçılıq yaranmasın. Digər tərəfdən yas mərasimlərindəki israfçılıq yas yiyəsinin özündən də asılıdır. Ümumiyyətlə, yas mərasimi çox təvazökar tərzdə keçirilməlidir. İsrafçılıq olmamalıdır. Çünki bu, islamiyyətdə yoxdur. Toyların keçirilməsi tərzi də xoşuma gəlmir. Hər şey formaldır, boyat, süni yeməklər verilir, stolun üzərinə lazımsız şeylər düzülür. Musiqi çhəddindən artıq ucadan səsləndirilir, iştirakçıların qulağı batır”.

Kulturoloq da bildirir ki, yas mərasimlərinin indiki kimi keçirilməsi bəlkə kimlərinsə maraqlarına cavab verir, ya da insanların müəyyən təbəqəsinin zövqlərinə əsasən formalaşıb: “ Mən bu yükün yüngülləşdirilməsinin tərəfdarıyam. Onsuz da yas yiyəsi yaxınını itirməklə böyük mənəvi zərbə alır. Dübarə onun yas mərasimi ilə bağlı yüklənməsi çox ağır durum yaradır. Bu iş olduqca ağırdır. Hamının maddi imkanı olmur ki, yası dəbdə olan səviyyədə keçirsin. Doğru bildirirsiniz ki, burada çoxlu mənəvi, psixoloji, etik problemlər var. Bu işlərlə məşğul olan adamlar düşünməlidir. Bu məsələlər xüsusi tədqiqat obyektinə çevrilməlidir. Onun tarixi, bu günü, müsbət, mənfi tərəflərinin hamısı tədqiq və təhlil edilməlidir. Bunun əsasında müəyyən tövsiyələr olmalıdır ki, cəmiyyətdə ümumiyyətlə yas və toy mərasimləri kiminsə maraqlarına yox, məhz insanların, millətin, cəmiyyətin daha yaxşı, daha rahat olmasına xidmət etsin”.Sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu da hazırkı yas mərasimlərini daha çox cəhalətlə bağlayır: “Hazırkı yas mərasimləri İslamla yox, islamətrafı cəhalətlə və cəmiyyətdəki mənəvi aşınmalarla daha çox bağlıdır. Bildiyiniz kimi, İslamda israfçılıq birmənalı olaraq rədd edilir və günah sayılır. Amma indiki din xadimlərinin əksəriyyətinin cəhaləti, həqiqi dini dəyərlərə sayqısızlığı işi bu yerə gətirib çıxarıb. Əslində həqiqi din xadimi bu sahədə böyük maarifləndirmə işi aparmalı, İslam adına kölgə salan belə işlərin görülməsinə imkan verməməlidir. Amma onların əksəriyyəti bu yas mərasimlərindən daha çox maddi fayda götürmək üçün yarışa giriblər. Bu da onların islami dəyərlərə dərindən yiyələnmədiklərini göstərir. Ortada çoxlu qondarma din xadimləri var. Yəni onlar xarici görkəmlərini dəyişib, yas mərasimində istifadə edilən bəzi duaları əzbərləməklə özlərini molla, hüzn mərasimlərinin aparıcısı kimi təqdim edirlər. Təəssüf ki, biz tez-tez yas mərasimlərində belələrinin mənasız, dayaz moizələrinə qulaq asmalı oluruq. Cəmiyyətdə baş verən proseslər də yas mərasimlərinin bu şəklə düşməsinə səbəb olur. Uzun müddətdir ki, bütün dünyada, eləcə də bizim ölkədə maddiyyat yarışması gedir. Maddi dəyərlər mənəvi dəyərləri üstələməkdədir. İnsanların mənəvi üstünlüyünə qiymət azalıb. İnsanlar arasında özünü maddiyyatla göstərmək istəyənlər çoxalıb”.

Ə.Qəşəmoğluya görə, hazırkı mərasim formaları ötən əsrin sonlarına doğru formalaşmağa başlayıb: “Bu tam-təraq 70-80-ci illərdən başlayıb. Bu illərdə artıq bütün sovet respublikalarında, o cümlədən də Azərbaycanda sovet ideologiyasının zəifləməsi, insanların maddi cəhətdən inkişaf etməsi dövrü idi. Qadağalar ortadan gotürülmüşdü. Bu isə, bir sıra müsbət proseslərlə yanaşı, eyni zamanda tamahkar, maddiyyatçı insanların da fəaliyyətinin genişlənməsinə səbəb oldu. Əhalinin mənəvi cəhətdən mövcud olan problemləri, həqiqi maariflənmə işinin aşağı səviyyədə olması bu cür yas mərasimləri ənənəsinin formalaşmasına səbəb oldu. 90-cı illərdən sonra yaranan xaos isə bu ənənənin geniş yayılmasına rəvac verdi”.

Qəşəmoğluya görə, bir sıra din xadimlərinin hərislikləri imanlarını üstələyib: “Ortada real firlanan pulların şirinliyi çox olub. Din xadimləri özləri yaxşı bilirlər ki, indiki vaxtda müxtəlif insanların maddi vəziyyətləri arasında böyük fərqlər var. Hər kəs dəbdə olan yas mərasimlərini verə bilmir. Indi hər bir sıravi ziyalı ailəsində baş verən qəfil ölüm hadisəsi həmin ailəni olduqca çətin maddi, bunun nəticəsi olaraq mənəvi çətinliyə salır. Onlar buna göz yumur. Təsəvvür edin ki, indi gündən-günə bu sahədəki VİP xidmətlərin, restoran tipli yas mərasimləri yerlərinin sayı artmaqdadır. Bu gün gorkəmli və kasıb bir ziyalının yas mərasimi övladlarını olduqca çətin vəziyyətə salır. Axı bu adam görkəmli adamdır, yas mərasimində tanınmış adamlar iştirak edir. Ailə pis vəziyyətə düşür. Hər addımda din xadimciklərinin tamahkar baxışları ilə rastlaşırsan”.

Qonşu müsəlman ölkələri bu işdə nisbətən sivil qaydalar tətbiq etməyə çalışırlar

Bizdən fərqli olaraq qonşu müsəlman ölkələrində bu məsələdə müəyyən nizam və normal vəziyyət müşahidə edilir. Məsələn, Türkiyədə yas mərasimlərinin keçirilməsini tənzimləyən Dəyanət Vəqfi fəaliyyət göstərir. Bu məqamla bağlı ilahiyyatçı ekspert belə dedi: “Qonşu ölkələrdə bu barədəki praktikaya gəlincə, əslində İslam dünyasının hər yerində bu məsələ ilə bağlı müəyyən dərəcədə problem var. Yəni dünyanın hər yerində bu barədə İslamın əsl prinsiplərindən uzaqlaşma hiss olunur. Bunu doğru bir formaya salmaq üçün yas mərasimlərini ölənin yaxın qohumlarına başsağlığı vermə, onların hüznlərini bölüşmə şəklində keçirmək lazımdır. Türkiyədə bu işi Dəyanət Vəqfinə tabe olan din xadimləri yerinə yetirirlər. Onlar yas sahiblərindən bunun üçün hər hansı pul tələb etmirlər. Bu vaxt yas sahibləri özləri onları maddi baxımdan razı salmaq üçün jest edir.Amma biz yas mərasimlərini də qonşu ölkələrdəkindən çox fərqli bir şəkildə keçiririk. Bu isə ağır bir yükə çevrilmiş olur. Əslində qonşu İslam ölkələrini də tam ideal şəkildə nümunə götürmək olmaz”.

Vəziyyəti dəyişmək üçün nə etmək lazımdır?

Bəs sözügedən sahədə durumu normallaşdırmaq üçün hansı islahatlara, dəyişikliklərə ehtiyac var? S.Xəlilov bildirir: “Bu sahənin də elmi tədqiqata ehtiyacı var. Bu neqativliklərin aradan qaldırılması yolları da elmi əsaslarla olmalıdır. Çünki bunların hamısı özəl sektorda baş verir. Buradakı mənfilikləri dövlət birbaşa sərəncamla həll edə bilməz. Ona görə də biz ziyalıların münasibəti, ictimai qurumların fəaliyyət və təşəbbüsləri, ictimai şüurun dəyişdirilməsi, inkişaf etdirilməsi və eyni zamanda biznes maraqlarına görə ictimai şüurun azdırılmasına qarşı mübarizə və bu mübarizədə KİV-dən daha səmərəli istifadə zəruridir. KİV bu işə qoşulmasa, burada səmərə əldə etmək olmaz”.Hansı formada yas keçirilməsinin daha məqsədəuyğun olacağına gəlincə, alim dedi: “Dünyada nə isə yeni bir şey uydurmaqdansa, həm keçmişdəki adətlərimiz, həm də qonşu ölkələrdəki müsbət təcrübə örnək ola bilər. Məsələn, yas mərasimləri Türkiyədə necə keçirilir. Türkiyədə istər yas, istərsə də toy mərasimlərində bizdəki qədər neqativliklər yoxdur. Yəni demirəm ki, Türkiyəni, yaxud da Avropanı, digər ölkələri təqlid edək. Amma bu ölkələrin praktikasını öyrənək, sonra özümüz üçün müsbət nəticə çıxaraq”.

Bu sahədə cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin kulturoloji maariflənməsinə ehtiyac varmı? Kulturoloq F.Məmmədov çıxış yolunu belə görür: “Kulturoloji maariflənməyə çox böyük ehtiyac var. “Simurq” Azərbaycan Mədəniyyət Assosiasiyası kulturoloji maariflənməni 90-cı illərdən bəri keçirir. Bu maariflənmə millətə, cəmiyyətə və dövlətə xidmət edir. Dövlətə və xalqa kömək etmək üçün yaranmış ictimai təşkilatıq. “Mədəniyyət” telekanalına kulturoloji maariflənmə ilə bağlı proqram layihəsi vermişəm, müəyyən ardıcıllıqla veriliş hazırlayacağıq və bu qeyd etdiyiniz məsələyə də yəqin ki, toxunacağıq. Mən yüz faiz tərəfdarıyam ki, bu problemlər diskussiya mərkəzində olsun. Amma bir tərəfdən nəzərə almaq lazımdır ki, səriştəsiz münasibətlər də ola bilər. Yəni kulturoloq və digər müvafiq ekspertlərin iştirakı ilə diskussiya olmalıdır və bu problemlər xüsusi qrant əsasında tədqiqat predmeti olmalıdır. Təhlil aparılmalıdır ki, alimlər, eksertlər öz tövsiyələrini versinlər. Bu gün əgər bu sahədə indiki vəziyyət yaxşı deyilsə, bəs onda alternativ olaraq nə təklif olunmalıdır? Bu barədə ciddi müzakirələr aparılmalıdır”.Ə.Qəşəmoğlu isə vəziyyəti düzəltmək üçün bir qədər fərqli düşünür: “Təəssüf ki, bu sahədəki vəziyyəti düzəltmək üçün ilk növbədə inzibati metodlara daha çox ehtiyac var. Təbii ki, paralel olaraq ciddi, elmi təminatlı maarifləndirmə işi də getməlidir. Qəbristanlıqlarda qiymətlərə ciddi nəzarət edilməlidir. Bəzi məsələlərin də müzakirəyə ehtiyacı var. Mollaların, yas mərasimini aparanların əməkhaqları haradan ödənməlidir və nə qədər olmalıdır? Bəlkə bunu məscidlər ödəməlidir? Bu əməkhaqqı fondu necə formalaşmalıdır?” Qəşəmoğlu deyir ki, əslində bu sahədəki problemləri həll etmək üçün ciddi bir fəaliyyət proqramı hazırlanmalıdır.İlahiyyatçı M.Camalov isə deyir: “Normal yas mərasimləri keçirilməsinə nail olmaq lazımdır. Buna zəruri ehtiyac var ki, ictimai müzakirələr nəticəsində bu mərasimlərlə bağlı normal forma və qaydalar tətbiq edilsin. Bununla bağlı məlumatlandırmalar olmalıdır, alimlər bir araya toplanmalıdır, ruhanilərlə birgə bu məsələyə baxılmalıdır. İctimai nüfuzlu insanlar, din sahəsində tanınan xadimlər, ziyalıların rolundan bu məsələdə yararlanmaq olar. Hamı görür ki, bu məsələyə görə kütləvi narazılıqlar var. Amma insanlar sadəcə olaraq artıq bu mərasimlərlə bağlı oturuşmuş israfçı qaydalardan kənara çıxa bilmirlər. Bu sahədə dəyişiklik və islahatların baş verməsi üçün mütləq ictimai müzakirələrin keçirilməsi lazımdır. Eyni zamanda elə bir mexanizm yaradılmalıdır ki, həqiqətən də bilikli ruhanilər yas məclislərinə dəvət olunsunlar. Oxşar praktikanı ölkəmizdə də tətbiq etmək olar”.

Göründüyü kimi, ekspertlər sözügedən məsələ ilə bağlı ciddi islahatların və bununla bağlı təşəbbüslərin tərəfdarıdırlar. Təbii ki, bu məsələdə onlar haqlıdırlar. Bu məsələdə normal nizam yaranmasına zərurət var. Eyni zamanda bu iş müvafiq qurumlar tərəfindən mərkəzləşmiş qaydada həll edilməlidir. Bu iş kütləvi maarifləndirmə ilə yanaşı aparılmalıdır. Elə etmək lazımdır ki, yas mərasimləri insanlar üçün ağır sosial-iqtisadi yükə çevrilməsin. Həmçinin mollalar məclislərə görə ölü sahiblərindən böyük məbləğdə pullar tələb etməsinlər. Onların məvacibləri mərkəzləşmiş bir nizamla ödənsə, daha yaxşı olar. Bu gün elə məscidlərimiz var ki, onlarda dini mərasimlərdə və dini baxımdan müqəddəs sayılan bütün günlərdə, eləcə də gündəlik olaraq böyük miqdarda ianələr toplanır. Onlar öz ştatlarında olan ruhanilərə maaş ayırmaqla yas mərasimlərini təmənnasız keçirmək nümunəsi sərgiləyə bilərlər. Bu gün Avropada kilsə bu işlərdən əlavə, hətta dünyəvi məktəbi maliyyələşdirən əsas qurumlardan biri kimi çıxış edir. Bunun müqabilində məscidlərin öz ruhanilərinə məvacib təyin etmələri və yas mərasimlərini təmənnasız yola vermələri yəqin ki, çətin olmaz... Bunun üçün din xadimlərinin işini yüngülləşdirən xeyli səbəblər var. Məsələn, bir jurnalist əgər dövlət mükafatı alırsa, onun müəyyən məbləğini vergilərə ödəməklə, dövlət büdcəsinin artırılmasına öz kiçik töhfəsini verir. Din xadimləri isə gəlirlərinə görə heç bir vergi mükəlləfiyyəti daşımırlar...

Ümumiyyətlə isə bu məsələ ilə bağlı dərin sosioloji tədiqatlar, sosioloji sorğular keçirilməsinə ehtiyac var. Bu cür empirik tədqiqatlar alimlərdən, müvafiq sahə ekspertlərindən, din xadimlərindən və ziyalılardan tutmuş, müəyyən qurumların nümayəndələrinə və sadə insanlara qədər əhatəli olmalıdır. Bunların əsasında isə sözügedən sahədə ciddi təkliflərlə və təşəbbüslərlə çıxış etmək daha asan olardı.

İlkin AĞAYEV

Palitra. -2011. -27 aprel. S.6-7.