“Akkad dili mətnlərindəki türkcə kəlmələrin bəziləri bu gün ancaq Azərbaycan türkcəsində işlənir”

Elşad Əlili: “Hind-Avropa dillərinin ortaq mirası kimi bilinən sözlərin qaynağı, əslində, akkad mətnləridir”

Azərbaycanlılarla türklərin dil birliyi, hətta qədim akkad dili arealında da özünü büruzə verir. Bugünlərdə AMEA İnsan Hüquqları və Konfliktologiya İnstitutunun elmi işçisi Elşad Əlili “Akkadcada türkcə izləri və dilçilik qaydaları işığında akkadca və türkcə dilləri arasında bağlar” mövzusuda araşdırma aparıb. Bu haqda Elşad Əlili qəzetimizə müsahibə verib.

-Akkad dili arealının tarixi Azərbaycan xalqı ilə nə bağlılığı var?

- Akkad dili təxminən 2000 illik tarixi dövr kəsimində Babilistanın və Qədim Assuriyanın rəsmi dili olub. Bundan başqa, çox geniş coğrafiyada tapınaq, yazışma, diplomatiya və ədəbi dil rolunu oynayıb. Babil və Assurdan başqa, Qədim Misir, Hett dövləti və Mesopotamiyanın ətrafında olan digər dövlətlər öz aralarındakı yazışmada akkad dilinin ədəbi Babil dialektindən istifadə ediblər. Bu dildə Babil və Assur kralları, din rahibləri, saray xadimləri və katibləri özlərindən sonra geniş arxivlər qoyublar. Bu arxivləri incələyərək Yaxın Şərq tarixinin m.ö. XXV-V yüzillikləri arasındakı dövrü barədə təsəvvür əldə edə bilirik. Bu arxiv və kitabxanalarda Qədim Azərbaycan coğrafiyası barədə də ara-sıra məlumatlar vardır. Ən mühüm isə coğrafi adlardır. Bunlardan bəziləri bariz türkcədir. Bu da onu deməyə imkan verir ki, hələ miladdan çox-çox əvvəllər Azərbaycan ərazisində türk boyları məskunlaşıblar. Amma hazırkı çalışmanın əsas qayəsi sırf Azərbaycanla bağlı deyil. Əsas məsələ akkad dili mətnlərində yüzlərlə türkcə sözün varlığıdır. Özü də akkad dilinin ən erkən Babil dövründən başlayaraq (m.ö. XXV-XXII əsrlər) mətnlərdə bariz türkcə kəlmələr yer almaqdadır. Bizə gəldikdə, maraqlısı budur ki, bu türkcə kəlmələrin bəziləri bu gün ancaq Azərbaycan türkcəsində işlənir. Məsələn, dilimizə aid olan “toppuş” sözü akkad mətnlərində “tuppuşu”, “qoşqu” sözü “xuşuku”, “karıx” feli kökü (çaşmaq, heyrətlənmək) isə “karu” şəklində qeydlərə keçib. Bu sözlər türk dilinə aid qrammatik qanunlar daxilində meydana gəlib. Amma digər türk dili və ləhcələrində bu sözlərə rast gəlinmir. Bundan başqa, bəzi dialektlərimizdə qəlbi (hündür, uca) sözü vardır ki, o söz də şumer ədəbiyyatında qalbi şəklində qeyd olunmuşdur. Qəlbi sözü arxaik olmaqla bərabər, yalnız Azərbaycan türkcəsində qeyd olunur. Misal kimi çəkdiyim bu türkcə sözlər, əsasən Azərbaycan coğrafiyasında işlənir. Təbii ki, bu bilgilər tarixi perspektivi kökündən dəyişir. Çünki sırf türk dilinin deyil, həm də Azərbaycan türkcəsinin autonom şəkildə təşəkkülünü çox qədimlərə götürür. Halbuki altaistlərin yanlış qənaətinə görə oğuz türkcəsi çox gənc bir dildir.

-Sizin məlum araşdırmanız hansı yeni faktlar ortaya çıxarıb?

-İlk olaraq Mesopotamiya mixi yazılarında bariz türkcə kəlmələrin mövcud olmasını. Çünki şumer dilində türkcə sözlərin varlığını bu gün bəzi Qərb şumeroloqları qəbul edirlər. Amma akkad dilindəki türkcə sözləri kimsə bu şəkildə tədqiq etməyib. Mübaliğəsiz olaraq deyim ki, bu yazıdakı örnək çəkilən türkizmləri, yəni türkcə kəlmələri heç bir türkoloq, ya da dilçi alim şübhə altına ala bilməz. Və bu türkcə sözlər fərqli tarixlərdə qeydlərə keçib. Bəzi sözlər hələ Babilistanın ən qədim dövrü mətnlərində qeydə alınmışdır. Bəziləri isə son dönəm akkad mətnlərində. Bu onu göstərir ki, 5000 və 2500 il əvvəl Mesopotamiya, Anadolu və Azərbaycanda türk dilinin daşıyıcıları varlıqlarını sürdürüblər. Çünki bir dilin daşıyıcıları olmasa, o dildən digər bir dilə sözlər, ifadələr keçməz. Əgər 5-10 söz olsaydı, deyərdik ki, hansısa tacirlər, səyahətçilər təsadüfən bu sözləri Altaydan gətiriblər. Amma ortada yüzlərlə söz və termin vardır. Akkad mətnləri çox geniş çaplıdır və böyük coğrafiyanı əhatə edir. Bu mətnlərdə, hətta iki türkcə söz birləşməsindən yaranan bir neçə termin də var. Bu da mühüm göstəricidir. Bu elmi və tarixi faktlar Altay nəzəriyyəsinin üzərindən xətt çəkir. Xatırladım ki, Altay nəzəriyyəsinə görə türk dili monqol, tunqus, kore və yapon dilləri ilə bir ailə təşkil edir. Və türk dili 2000-2200 il əvvəl indiki Monqolustan və Şimali Çin hüdudlarında meydana çıxıb. Daha sonra bu dilin daşıyıcıları olan köçəri hunlar və göytürklər qərbə doğru irəliləyərək guya Hind-Avropa dillərində danışan yerli xalqlara bu dili aşılamış, sonra da özləri bu xalqların içində əriyib gediblər. Qərb, sovet və indiki Rusiya türkoloqlarının bir çoxu bu nəzəriyyədən yola çıxırlar. Bu nəzəriyyənin də tərəfdarları Azərbaycan xalqının etnogenizini yanlış tarixi perspektivə sürükləyiblər. Yəni, bildiyiniz kimi, sovet tarixi tezislərinə görə Azərbaycan əhalisinin əksəriyyəti dilini dəyişmiş millətlərin törəmələri sayılırdılar. Halbuki Altay dil nəzəriyyəsinə Cerard Klouson (1891-1974), Aleksandr Şerbak (1926-2008) kimi mötəbər türkoloqlar qarşı çıxıb və bu nəzəriyyənin əsassız olduğunu sübut ediblər. Polşalı məşhur altaist və monqol dillərinin bilicisi Vladislav Kotviç (1872-1944) uzun illərin tədqiqatından sonra türk, monqol və tunqus-mancur dillərinin genetik qohumluq nəzəriyyəsinin yanlış olduğunu etiraf etmişdi.

Mənim tədqiqatım isə bariz şəkildə türk dilinin 5000 il öncə varlığının birbaşa sübutudur, həm də Altayda deyil, başqa bir coğrafi hüdudlarda. Yəni türk dili 2000-2500 il əvvəl meydana çıxmamışdır. Çünki 5-6 min il əvvəl yazıya alınmış Mesopotamiya mixi mətnlərində sırf türkcə qrammatik dil qaydaları üzrə yaranmış yüzlərlə türkcə sözlər və terminlər vardır. Bu onu göstərir ki, artıq 5-6 min il öncə müstəqil türk dili mövcud idi. Çünki bu sözlər monqol, tunqus, kore, yapon dillərinin mirası deyildir. Təbii ki, bu sözlərin bəziləri türkcədən o dillərə keçmişdir. Klouson, Şerbak, Ligeti, Kotviç kimi dilçi alimlər də Altay dillərindəki eyni sözlərin ortaq miras deyil, bir-birlərinə təsirin nəticəsi kimi göstərirdilər. Çalışmamın digər bir xüsusu ondan ibarətdir ki, 4-5 min il əvvəl qeydə alınmış bir çox türkcə söz və terminlər dilimizdə bu gün də dəyişmədən işlənir. Bu da onu göstərir ki, türk dili çox konservativ dildir. Və min illər keçməsinə baxmayaraq, leksik potensialı fonetik dəyişikliyə uğramadan sağlam şəkildə mühafizəolunma gücünə malikdir. Dolayı yolla desək, türk dili daşıyan toplumlar min illərin süzgəcindən keçən kollektiv tarixi yaddaşlarını unutsalar belə, çox qısa zamanda bərpa etmək iqtidarındadırlar.

-Araşdırmanızda Qərb alimlərinin bu mövzuda dediklərini inkar edən hər hansı detal varmı?

- XIX əsrdə mixi yazıları ilk olaraq deşifrə edib oxuyan Qərb alimləri Şumer və Akkad mətnlərinin təşəkkülündə Turani xalqların rolunun mühüm olduğunu dilə gətiriblər. Və mətnlərdə yer alan bəzi türkcə, macarca, fincə sözləri də örnək olaraq göstəriblər. Mən isə yeni detalları müşahidə etdim. Məlumdur ki, akkad dili bilinən ən qədim sami (semitik) dildir. Və qənaətimcə, ərəb, ibrani, arami, süryani kimi sami dilləri bu dilin ədəbiyyatından faydalanaraq təşəkkül tapıb. Amma müasir semitoloqlar bu dillərin akkad dilindən asılı olmayaraq müstəqil şəkildə meydana gəldiyini iddia edirlər. Halbuki ərəb, ibrani, arami, süryani kimi qədim semitik dillərin leksik bazası akkad dilində işlənən söz potensialına dayanır. Təbii ki, mənim qənaətimi isbat etmək üçün irəlidə yeni tədqiqatları üzə çıxarmaq lazımdır. İndi isə əsas məsələyə gələk. Dediyim kimi, akkad ədəbiyyatında yüzlərlə türkcə kəlməyə rast gəlmək olar. Bundan başqa, macarca və digər fin-uqor dillərindən də sözlər vardır. Ərəb dilinin sözyaratma qaydaları akkad dili ilə, demək olar ki, eynidir. Akkad dili Turani dillərdən aldığı sözlərə sami dillərinə uyğun olan qrammatik qaydaları tətbiq etməklə yeni sözlər yaradıb. Məsələn, türkcədə kəs/kas (kəsmək, doğramaq, parçalamaq, xırdalamaq) feli kökü vardır. Akkad dili bu feli kökü alaraq ona semitik dillərə uyğun olan qrammatik qaydalar tətbiq edib və yeni sözlər törədib. Bu türkcə feli əsasdan akkad dili kasapu- çapmak, kəsmək, kasamu- kəsmək, doğramaq, kasimu- qəssab bıçağı, kasiru-bənd, hasar, kasistu- gəmirici, kasmu- kəsilmiş, kismu- doğramaq, kəsmək və digər bu kimi sözləri meydana gətirib. Bu sözlər də sonra ərəb, ibrani, arami, süryani dillərinə keçib. Və görünür ki, ərəbcədən dilimizə keçən qisim, qəssab, qəsəbə, qissə kimi sözlər türkcə kas/kəs feli əsasda tətbiq olunan ədəbi qrammatik qaydaların nəticələridir. Bir digər misal isə türkcə sar (sarmaq, dolamaq, mühasirəyə, çənbərə almaq) feli köküdür. Bu sözdən də akkad dili asaru/eseru-çəmbərə, mühasirəyə almaq, asirtu- əsir düşmüş qadın, asiru - savaş əsiri, eseru- içinə qapatmaq, təcrid etmək, bit eseru - həbsxana, esirtu - cariyə, kəniz, esiru - əsir, esru - dustaq, təcrid edilmiş; ussuru - əsir almaq, utassuru - çəmbərə alınmaq, mesiru - həbs, gözaltı və digər sözləri yaratmışdır. Və yenə də ərəbcədən dilimizə keçən əsir, mühasirə kimi sözlərin kökündə türkcə sar feli kökü durur. Bu, sadəcə iki misaldı. İkinci misalda isə artıq akkad dili sar feli kökün önünə həm də prefiks, yəni sözönü şəkilçiləri də yerləşdirib, yeni derivat (törəmə) sözlər meydana gətirir. Çalışmamda bunun kimi digər örnəklər də göstərmişəm. Yəni akkad dili iltisaqi (aqqlyunitativ) Turani dillərdən mənimsədiyi sözlərə təsrif olunan (flektiv) dillərə xas preffiks və və flektiv dillər içində də yalnız sami dillərinə xas olan transfiks (ortadan parçalayaraq yeni sözlər yaratma) qrammatik qaydaları tətbiq etməklə yeni sözlər düzəltmişdir. İndiyə kimi bu məsələyə toxunan olmayıb. Əslində, məsələnin bu yönü yeni və özünəməxsus tədqiqat tələb edən sahədir. Əgər akkad dilində bu tip derivat kəlmələr araşdırılarsa, o zaman bu dilin süni şəkildə tətbiq olunan qrammatik qaydaların nəticəsində ortaya çıxdığını, ya da ən azı genişlənib təşəkkül tapdığını görəcəyik. Yəni akkad dili 2000-2500 il ərzində inkişaf etmiş və sadədən başlayaraq mürəkkəb sami dilinə dönmüş süni ədəbi dildir. Bu ədəbi dilin bünövrəsi üzərində də ərəb, arami, ibrani, süryani kimi semitik dillər təşəkkül tapıb. Yəni dolayısıyla bu sami dillərin mövcud olması süni şəkildə təşəkkül tapmış akkad dilinə bağlıdır.

Bundan başqa, çalışmamda bir mühüm məsələyə azacıq da olsa toxunmuşam. Söylədiyim kimi, akkad dili iltisaqi Turani dillərdən sözləri mənimsəyib onlara sami dillərinə xas olan qrammatik qaydaları tətbiq etməklə bol-bol yeni derivat sözlər və terminlər meydana gətirib. Doğrudan da, akkad dilinin leksik bazası çox genişdir və çeşidli sinonim sözlərə də malikdir. O dövrdə beynəlxalq yazışma dili rolunu oynadığına görə geniş coğrafiyada istifadə edilmişdir. Və bir çox əski ədəbi dillərə akkadcadan sözlər keçmişdir. Məsələn, Qərbdə yunan dilinə, Şərqdə isə əski perscə və sanskrit dillərinə də akkad ədəbiyyatından bol sözlər keçib. Akkad dilindəki mətnlər incələndikdə bəlli olur ki, Hind-Avropa dillərinin ortaq mirası kimi bilinən sözlərin qaynağı, əslində, akkad mətnləridir. Yəni Hind-Avropa dillərində ortaq sayılan leksik bazanın az olmayan qismi üçüncü dildən alınmışdır. Əslində, bu sahə heç araşdırılmayıb. Tədqiq olunsa, akkad dilindən başqa digər üçüncü dillər də ortaya çıxa bilər. XIX əsr Avropa dilçilərinin və etnoqraflarının bəziləri Şimali Avropa (German, Baltik və Slavyan) xalqlarının mədəniyyəti və dillərində fin dillərinə aid substrat təbəqənin olduğunu etiraf edirdilər. Bu gün isə bu məsələyə toxunmağa heç bir avropalı tarixçi alim cürət etməz.

(Ardı var)

Fuad Hüseynzadə

Palitra.-2015.-19 noyabr.-S.13.