Müasir texnologiyanın inkişafı canlılar üçün elektromaqnit şüalanma təsirlərinə səbəb olur

Səltənət Ağayeva: “Elektromaqnit şüalanmanın bioloji obyektlərə təsir mexanizmlərinin öyrənilməsi bir çox elmi istiqamətlərin maraq dairəsindədir”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz Bakı Sənaye-Pedaqoji Kollecinin müəllimi, biologiya uzrə fəlsəfə doktoru Səltənət Ağayevadır.

- Müasir texnologiyanın inkişafı insan orqanizmi və canlılar üçün elektromaqnit şüalanma(EŞM) təsirlərinin yaranmasına səbəb olur. Bu isə elmin tədqiq etdiyi aktual sahələrdən biridir. Bu barədə hansı fikirləriniz var?

- Bəli, qeyd etdiyiniz kimi, hazırda texnologiyanın inkişafı insan orqanizmi və canlılar üçün qeyri-təbii elektromaqnit şüalanma təsirlərinin yaranmasına səbəb olur. Belə ki, elektromaqnit şüalanma hal-hazırda yalnız rabitə və radiolakasiya vasitələrində deyil, eyni zamanda sənayedə, tibdə və insan fəaliyyətinin digər sahələrində ən geniş istifadə olunan fiziki faktorlardan biridir. İnsan orqanizminə və ümumiyyətlə, təbiətə elektromaqnit şüalanma - EMŞ-nin tam ziyanlı təsirinin istisnası, göründüyü kimi, real deyil. Lakin bu faktorun bioloji obyektlərə təsir mexanizmlərinin öyrənilməsi bir çox elmi istiqamətlərin maraq dairəsində qalmaqdadır.

- EMŞ nədir və bir fiziki faktor kimi onun mahiyyəti ilə bağlı nələri demək olar?

- Ədəbiyyatda EMŞ-nin bioloji ekosistemlərə və insan orqanizminə təsirinin intensivliyi və təhlükəsizliyi haqqında çoxsaylı məlumatlar və geniş müzakirələr mövcuddur. Təkamül prosesində canlı orqanizmlər təbiətdə baş verən elektromaqnit sahələrin daimi təsirlərinə adaptasiya olmaqla yanaşı, həm də onlardan məlumat ötürücüsü kimi istifadə ediblər ki, bu da hüceyrə-biosfer arasında qarşılıqlı əlaqələrin təmin olunmasına şərait yaradıb. Son zamanlara qədər belə hesab edilirdi ki, yüksək tezliyə malik EMŞ-nin təsiri müxtəlif istilik effektləri şəklində təzahür edir. Hazırda aşağı intensivlikli elektromaqnit şüalanmanın təsirinin insan və heyvan orqanizmi üçün potensial təhlükə sayılan yüksək tezlikli diapazonda öyrənilməsi xüsusi maraq kəsb edir. Müasir ədəbiyyat mənbələrində bəzi tədqiqatlarda yüksək tezlikli EMŞ-yə qarşı sinir proseslərinin həsaslığının artması müəyyən edilmişdir. Bundan əlavə, aşağı intensivlikli elektromaqnit şüalanmasının təsiri altında beyinin elektrik aktivliyinin ritmik quruluşunun korrelyasion analizin yüksək informativliyi haqqında məlumatlar mövcuddur. Bu istiqamətdə aparılmış tədqiqatlarda qeyri-istilik intensivliyində yüksək tezlikli EMŞ təsiri zamanı şüalanmanın parametrlərindən asılı olaraq mərkəzi sinir siteminin funksional vəziyyətində ciddi dəyişikliklər aşkar edilir.

Ətraf mühitdə rast gəlinən elektromaqnit şüalanma növlərindən biri yüksək tezlikli EMŞ-nın təsiridir və təbiətin elektromaqnit çirklənməsi mümkün xoşagəlməz effektlərin inkişafı fonunda özünə məxsus qiymətləndirmə tələb edir. Bu problem real şəraiti əks etdirdiyi üçün çox aktualdır.

Neyronal membranın oyanma səviyyəsinin neyronlarda baş verən energetik proseslərin aktivliyinə uyğun olması, mövcud olan təsəvvürlərə əsaslanaraq, beyinin sinir proseslərinin fəallaşması və lipidlərin perekisli oksidləşməsi(LPO) proseslərin aktivliyi arasında əlaqənin olmasını güman etmək təbii olardı. Belə ki, biogen monoaminlərin hüceyrədə oksigenin aktiv metabolitlərinin generasiyasına təsirini sübut edə biləcək eksperimental faktlarla bərabər, sərbəst radikal reaksiyalara təsir göstərərək antioksidant kimi təsiri də məlumdur. Bundan əlavə, membran lipidlərində oksidləşmə proseslərinin intensivliyi, bütün hüceyrələrin funksional aktivliyinə təsir edir. Lakin beyin hüceyrələrində bu özünü daha qabarıq şəkildə göstərir.

- Bu sahədə apardığınız tədqiqatın elmi yeniliyi və aktuallığını necə ifadə edərdiniz?

- İşin elmi yeniliyi baş beyinin qabıq və qabıqaltı strukturlarında monoamin (MA) neyrotransmitter sistemlərin aktivliyinin tədqiqi və təhlili, qeyri-istilik intensivliyində EMŞ-nin təsirinin modulyasiya parametrlərindən asılı olaraq heyvanların mərkəzi sinir sisteminin(MSS) funksional vəziyyətlərində yaranmış dəyişikliklərin qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirilməsi olub. Aparılan tədqiqatların nəticəsində ilk dəfə olaraq göstərilib ki, emosional gərginliyin aşağı səviyyələrində MSS-nə EMŞ-nin təsir effektlərində MA-ergik neyrotransmissiyanın iştirakı vacib amillərdən biridir. Bu effektlərin yaranmasında MA-ergik neyrotransmissiyanın ayrı-ayrı komponentlərinin rolu eyni deyildir. İlk dəfə olaraq müəyyən edilib ki, lipid peroksidləşməsi proseslərinin aktivliyinə EMŞ-nin qeyri-istilik intensivliyinə təsiri şüalanmanın modulyasiya parametrlərindən asılıdır.

Beyin qabığının funksional vəziyyətinin dəyişikliklərinin dinamikasının normada və EMŞ-nin təsiri zamanı aşkar edilməsi sonradan EMŞ-nin müxtəlif diapazonlarında gigiyenik normaların işlənib hazırlanması üçün istifadə oluna bilər. Bundan əlavə, alınmış məlumatlar əsasında MSS-nin funksional vəziyyətlərində bu və ya digər meyilliklər yaradan EMŞ-nın adekvat seçilməsi həyata keçirilə bilər. Bu isə öz növbəsində EMŞ-nin amplitud-tezlik və modulyasiya parametrlərinin köməyi ilə MSS-nin vəziyyətinin distant idarə olunması probleminin həlli üçün perspektiv yollar açır.

- Bu sahədə tədqiqatınızın məqsədi və vəzifələri nədən

ibarətdir?

-Tədqiqatlarımın əsas məqsədi yetkin ağ sıçovullar üzərində EMŞ-nin baş beyinin ayrı-ayrı strukturlarında biogen monoaminlərin miqdarında yaranan dəyişikliklərin tədqiqi və bu dəyişikliklərin anadangəlmə və sonradan qazanılmış davranış reaksiyalarına təsirinin öyrənilməsi olub. Bu məqsədin həyata keçirilməsi üçün aşağıdakı tədqiqat məsələləri həll edilib: 1.Qeyri-istilik intensivliyə malik EMŞ-nin (41,7 QHs; 10 mVt/sm2) təsir müddətindən asılı olaraq eksperimental heyvanların anadangəlmə və sonradan qazanılmış davranış reaksiyalarına təsiri.

2.Ağ siçovullarda beyin qabığı və qabıqaltı strukturlarda MA-ergik neyrotransmitter sistemlərin (5-HT, NA və DA) aktivliyinə EMŞ-nin təsirinin müddətdən asılı olaraq tədqiqi.

3.Baş beyin strukturlarında lipidlərin perekisli oksidləşməsi(LPO) proseslərinə EMŞ-nin təsir müddətindən asılı olaraq tədqiqi.

- Elektromaqnit şüalanmanın hansı mənbələrindən

danışmaq olar?

- Elektromaqnit şüalanma mənbələri insan həyatında çox geniş yayılıb. Belə ki, xalq təsərrüfatına aktiv olaraq yeni texnikalar daxil olmaqda davam edir və həmin texniki avadanlıqlar da müxtəlif tezlik diapazonunda işləyən elektromaqnit şüalanma mənbələridir. Bu isə əhalinin həmin texnikalarla işləyən hissəsinin daimi EMŞ təsiri altında olması təhlükəsi yaradır. Xüsusi diqqət yetirməli olan və kütləvi EMŞ təsiri yaradan obyektlərə televizor, kompüter, yüksək gərginlikli elektrik xətləri, radiorabitə, radiolokasiya, elektriklə işləyən nəqliyyat növləri, məişət və ofis texnikası, mobil telefon və internet ötürücüləri və s. misal göstərmək olar. Təbiət mənşəli EMŞ mənbələri olan “maqnit toru”, “elektromaqnit dumanı”, “ətraf mühitin elektromaqnit çirklənməsi” və s. terminlərinə də rast gəlmək olur.

- Bunun mənfi təsirləri nələr ola bilər? Bu barədə araşdırmalar nə deyir?

- Elektromaqnit ekologiya problemi beynəlxalq əhəmiyyət daşıyır. Onun həlli ilə bütün dünya dövlətləri məşğul olur. Xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki, əsas tədqiqatlar ABŞ, Almaniya, Polşa, İngiltərə, İsveç, Norveç, Finlandiya kimi qabaqcıl dövlətlərdə gedir. O cümlədən, respublikamızda da belə istiqamətli tədqiqatlar aparılır. Çoxsaylı tədqiqatlar göstərib ki, EMŞ tərəfindən yaranan ilkin fizioloji dəyişikliklər, adətən, ali sinir fəaliyyəti tərəfindən qeydə alınır. Belə ki, bu zaman beyinin elektrik aktivliyində kəskin və aydın dəyişikliklər qeyd olunur. Beyində məkan-zaman ilə əlaqəli məlumatların qəbulunun pozulması nəticəsində, sonradan isə orqanlarda funksional sistemlərin fəaliyyətində problemlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Sinir sistemindən başqa, endokrin sistemin, immun və generativ sistemlər də EMŞ-yə qarşı həssasdır. Eyni zamanda, genetik pozulmalara səbəb ola bilən EMŞ təsirindən bəhs edən ədəbiyyat mənbələrinə də rast gəlinir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Beynəlxalq elmi proqramında EMŞ-nin bioloji təsirinə dair xüsusi qeydlər var: “Belə güman etmək olar ki, tibdə ən çox yayılan və sağalmaz xəstəliklərdən olan xərçəng, davranışın dəyişilməsi, yaddaşın itməsi, Parkinson və Alqsqeymer xəstəlikləri, QİÇS, qəfil uşaq ölümü, özünə suiqəsd və s. kimi halların yaranmasının əsas səbəblərindən biri EMŞ təsiridir” .

Məlumdur ki, immun sisteminin vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə ətraf mühit faktorların təsirindən asılıdır. Bura həm texnogen, həm də təbii mühit faktorları daxildir. Məhz EMŞ-nin canlı orqanizmlərin immun sisteminə təsiri problemi son illər daha aktualdır. Bunun əsas səbəbi EMŞ mənbələrinin geniş yayılması, sənaye, elmi-tədqiqat praktikası, məişət şəraitlərində bu vasitələrdən geniş istifadə edilməsidir. EMŞ təsirinə məruz qalan insanlarda bu və ya digər səviyyədə somatik xəstəliklər, allergik reaksiyalar kimi patoloji təzahürlər daha çox rast gəlinir.EMŞ ilə kontaktda olan insanların əksəriyyətində ali sinir fəaliyyətində, yaddaşda patoloji dəyişikliklər əmələ gəlir. Bu qrup insanlarda stres reaksiyaların inkişafına meyillilik var, çünki beyinin müəyyən nahiyələri EMŞ təsirinə qarşı həssasdır. Məlum olmuşdur ki, 1-3 il müddətində daimi EMŞ mənbələri ilə kontaktda olan insanlarda daxili gərginlik artır, yaddaş və diqqət pozulur, yuxu prosesinə təsir edir və tez yorulma, əzginliyə, eyni zamanda psixi pozulmaya səbəb ola bilər. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, EMŞ ən çox körpələrə və yetkinlik çağına çatmamış uşaqlara mənfi təsir göstərir, çünki onlarda immun sistem və müdafiə funksiyaları hələ tam formalaşmayıb.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2015.-22 oktyabr.-S.11.