“Valideyn övladını ibtidai sinifdən hər hansı bir sahəyə yönəltməli deyil”

Adil Vəliyev:“6-cı sinifdən başlayaraq övladın hansı fənlərə meyli varsa və ya hansı fənləri daha tez qavrayırsa, buna görə qərar verilməlidir”

Azərbaycanda ali təhsil almaq, ali ixtisaslara yiyələnmək istəyənlərin sayı çoxdur. Bu barədə motivasiya hələ də qalır. Bununla belə, bu sahədə sovet dönəmindən qalmış sosial-psixoloji vəziyyət müsbətə doğru dəyişməyib. Belə ki, Azərbaycan müstəqil olandan sonra ölkədə keçid dövrü bir müddət davam etdi. Sonra isə azad bazar iqtisadiyyatı başladı.

Azad bazar, azad rəqabət şəraiti isə öz növbəsində yeni çağırışlar diktə edirdi. Bu çağırış və tələblər birinci növbədə elə intellektual əmək bazarına aiddir. Aparılan araşdırmalar və müşahidələr göstərir ki, ölkə ali təhsillilərinin, eləcə də müstəqillik dönəmində məzun olmuşların çoxu yeni dövrün tələb və çağırışlarına cavab vermir və nəticədə intellektual əmək bazarında rəqabətdə uduzurlar. Onlar əllərində diplomları ola-ola, digər sahələrə üz tutmağa məcbur olurlar. Az sayda xarici təhsil almış məzunlarla müqayisədə əksəriyyətin geridə qaldığı daha qabarıq nəzərə çarpır. Bu cür hallar göstərir ki, əhalinin indiki zamanda daha çox vacib olan intellektual potensialının xeyli hissəsi itirilmiş olur. Araşdıranda bu ali təhsillilərin nəinki mütəxəssis, hətta müasir göstəricilər baxımından savadlı olmaması da üzə çıxır. Bu da birinci növbədə onların çağdaş kriteriyalara cavab verməməsi ilə bağlıdır. BMT standartlarına görə, dünyada müasir savadlılıq kriteriyaları, əsasən, bunlardır: 1) Yazıb-oxumağı bilmək, 2) Əsas kompüter proqramlarında işləməyi bacarmaq, 3) Hər hansı geniş yayılmış xarici dillərdən birini bilmək, 4) Sosial hüquqlarını bilmək, 5) Bütün sadalanan bilgiləri digərlərinə ötürməyi bacarmaq. Göründüyü kimi, daha çox orta təhsillilərə aid olmalı olan bu kriteriyalara əksər ali təhsillilərimiz cavab verə bilməzlər. Üstəgəl, onların öz sahələri üzrə mütəxəssis kimi tələblərə tam cavab verə bilməməsi də əsas çətinlik yaradır. Bu, ümumi ali təhsil səviyyəsində olan problemlərdən irəli gələn məqamdır.

İkinci məqam isə qeyd edildiyi kimi, təhsillə bağlı cəmiyyətin şüurunun təkmilləşdirilmə zərurətidir. Artıq aksiomdur ki, ictimai şüurda hələ də təhsil almaq yox, “diplom almaq” prinsipi önəm kəsb edir. Hələ də belə fikirləşirlər ki, “əldə diplom olarsa, harasa işə keçmək olar”. Ola bilsin ki, bu kimlər üçünsə “işləyən variantdır”. Amma əksəriyyət üçün yox. Yaxud da bu gün bütün “növbətçi” ali məktəblərdə, ya da pedməktəblərdə külli miqdarda qızların “oxuduğunu” görürük. Qızlar bir neçə il bu cür məktəblərə “müəllim olmaq” üçün vaxt sərf edirlər, daha doğrusu, itirirlər...

Bu mövzuda layihçə çərçivəsində bizə fikirlərini bildirən Qafqaz Universitetinin abituriyent mərkəzinin rəhbəri Adil Vəliyev qeyd edir: “Belə bir ənənəvi sual var: “Böyüyəndə nə olacaqsan?” Demək olar ki, hər kəsə uşaq vaxti verilən suallardan biri olub. Görüşərkən ad, yaş soruşulandan sonra verilir bu sual. Kiçik yaşlarımızdan valideynlərimiz və yaxınlarımız bizi hansısa sahəyə yönəltməyə çalışırlar.Uzağa getmədən özümdən deyim ki, kiçik yaşlarımda evə kimsə bir neçə dəfə səhv zəng edib “Adil həkimgildəndi” dedikləri üçün atam 5-ci sinfə kimi “böyüyəndə həkim olarsan” deyirdi. Mən də kimin yarası olsa, pambıq yapışdırıb özümü həkim kimi görürdüm. 6-cı sinifdən etibarən atam həkimlikdən prokurorluğa keçdi. Daha doğrusu, mənim keçməyimi istədi.Təbii ki, uşaq olduğum üçün hansı sahə nə işə yarayır, o qədər məlumatım yox idi və buna görə də asan bir şəkildə kiçik yaşlarımda bir neçə vəzifəyə təyin olundum - ailənin prezidenti(atam) tərəfindən. Valideyn ibtidai sinifdən övladını hər hansı bir sahəyə yönəltməli deyil. 6-cı sinifdən başlayaraq övladının hansı fənlərə meyli varsa və ya hansı fənləri daha tez qavrayırsa, buna görə qərar verməli və yönləndirməlidir.Valideynlər kiçik yaşlarında övladlarını öz istədikləri sahəyə yönləndirsələr də, böyüdükcə uşaqlar özlərini hansı sahədə görsələr, ora meyil edəcəklər. Bu gün atamın o qədər israrlarına baxmayaraq, mən onun dediyi sahələrdə yox,tamam fərqli bir sahədə - ali təhsil ocağında işləyirəm”.

“Populyar ixtisaslar yoxsa əmək bazarının tələbi əsasdır” sualına cavab verən müsahib belə qeyd edir: “Bu, elə bir mövzudur ki, bu haqda aylarca bir neçə kitab belə yazmaq olar. Ancaq mən bəzi hissələrə toxunaraq mövzu haqqında fikirlərimi sizinlə bölüşmək istəyirəm. Bunun üçün təbii ki ali təhsil ocaqlarında qruplar üzrə ixtisaslarla tanış oldum bir az. Belə qənaətə gəldim ki, ixtisaslarımız 3 hissəyə bölmək olar. Populyar ixtisaslarla bağlı deyim. Bu ixtisaslar populyarlığı ilə tələbələri və valideynləri özünə cəlb edir,ancaq oxuyub bitirdikdən sonra ixtisasının adının səni cəlb elədiyini, əslində, əmək bazarının tələb etdiyindən çox, məzun verildiyini görürsən. Bitirdiyin ixtisasa olan tələb də çox az olur və təyinatlı olmadığı üçün iş tapmaqda müəyyən problemlər ortaya çıxır. Bu kimi bəzi ixtisaslar akademiyalara(Polis Akademiyası, Sərhəd Qoşunları Akademiyası, Dövlət Gömrük Komitəsinin Akademiyası) verilsə, daha yaxşı olar, ona görə ki, bitirdikdən sonra təyinatlı olaraq bir işə yönəldilirsən.

Ehtiyac duyulmayan ixtisaslar. Belə ixtisaslar da, təəssüf ki, hələ də bəzi ali təhsil ocaqlarımızda var, hazırda bu ixtisası bitirən tələbələr, sadəcə, diplom almaq üçün bu ixtisası seçə bilirlər və aldıqları diplomla, demək olar ki, o sahədə nəinki işləmək, ümumiyyətlə, iş tapmaları belə mümkünsüz səviyyədə olur.

Əmək bazarında tələb olunan ixtisaslar. Bu ixtisasları seçməklə sizlər hazırkı və önümüzdəki ən azı, 20 il işləməyinizi qaranti altına almış olursunuz. Hazırda fikir versək, əmək bazarının tələb etdiyi mühəndislik, müəllimlik və sair ixtisaslar üzrə, demək olar ki, savadlı kadrlardan heç kim işsiz deyil.

İşsiz bir ali təhsilli gəncə “gəl dükanda satıcı işlə” və ya buna oxşar iş təklif etsək, “Mən universitet bitirmişəm ki, satıcı işləyəm?”-deyə cavab verər. Ancaq soruşsaq ki, hansı ixtisası bitirmisən - bu zaman, yəqin edirəm ki, ya mövzunu yayındırmağa çalışar və ya yavaş bir səslə bitirdiyi ixtisası deyər. Buna görə də ali təhsil ocaqlarının məqsədi universitetin plan yerlərini doldurmaq deyil, Məzun edəcəyi tələbəni əmək bazarına uyğun ixtisaslı mütəxəssis kimi yetişdirmək olmalıdır. Belə ki, universitetlərdə hansı ixtisasların mövcud olduğunu gözdən keçirsək, bəzi ixtisasların adlarının fərqliliyi, ancaq keçirilən dərslərin, demək olar ki, eyni olduğunu,bəzi ixtisas adlarının isə çox uzun olduğunu görürsən - ixtisas adını dəfələrlə oxuyarkən belə abituriyentlərin anlaya bilməkdə çətinlik çəkəcəklərinə şübhəm yoxdur. Məsələn, “çoxkanallı radiorele və troposfer rabitəsinin yerüstü aparatlarının hazırlanması, istismarı və təmiri” və ya “çoxişlənən malların texnologiyası mühəndisliyi” və yaxud da “kompozisiya materiallarından müdafiə təyinatlı məmulatların layihələndirilməsi və istehsalı” və s. Düşünürəm ki, hər bir ali təhsil ocağı “açıq qapı” günü elan etməlidir və oraya gələn abituriyentlərin və valideynlərin suallarını cavablandırmalı, təkliflərini dəyərləndirməlidir. İxtisaslar haqqında ətraflı məlumat verməli,bitirdikdən sonra hansı sahə üzrə işləyə biləcəkləri haqqında məlumatlandırmalıdırlar. Çünki statistikaya nəzər salsaq işsiz insanların, əslində, universitet bitirdiyini ancaq hal-hazırda bitirdiyi ixtisasa uyğun əmək bazarında heç bir iş olmadığı görünməkdədir.Bu kimi bəzi problemləri aradan qaldırmaq üçün universitetlər tələbələrin praktikası üçün şirkətlərlə bərabər işləməli, özəl şirkətlər və dövlət müəssisələri üçün kadrlar hazırlamalı və bu qurumların tələbatları üzərinə yeni ixtisaslar açmalıdır.İxtisaslarımızın dünya əmək bazarına uyğun olması xarici tələbələrin də Azərbaycana gəlməyinə səbəb ola bilər. Bu həm ölkəmizi tanıtmaq adına, həm də dövlət büdcəsinə gələcək vəsaitlər baxımından bizə yararlı ola bilər. Düşünün ki, Amerikada təhsil alan əcnəbi tələbələr tərəfindən dövlətə hər il 7 milyard dollar ödənilir və burda təhsil alan tələbələrin çoxu Yaponiya, Çin, Koreya,Tayvan, Honkonqdan olur. Bu gün təhsil Amerika üçün milyard dollarlıq biznesdir. Asiya ölkələrindən fərqli olaraq amerikalılar Avropada təhsil almağa meyil edirlər. Belə ki, Avropada təhsil alan amerikalılar, əsasən, ictimai və humanitar elmlərin 37%,biznesin 14%, xarici dillərin 10 %, bədii və ya tətbiqi incəsənətin 9 %-ni seçir.

İxtisaslardan bəziləri də var ki, onların universitetlərdə deyil, texnikumlarda, peşə məktəblərində olması daha məqsədəuyğundur. Çox təəsüf ki, Azərbaycanda valideynlərin əksəriyyəti övladlarının məhz universitetə qəbul olmağını istəyirlər. Düşünün, evinizin divarı tez-tez qabıqlayıb soyulur və ya maşınınızın hər hansı bir hissəsi xarab olub və siz yolda qalmısınız. Bunun üçün siz hansısa bir universitetin magistr dərəcəsini belə bitirsəniz, müvafiq peşə sahibi qədər məlumatlı ola və arada yaranan problemi həll edə bilməzsiniz. Hesablamalara görə, ABŞ-da işçi qüvvəsinin 10%-dən çoxu texnikum, peşə məktəblərində hazırlanır. Beləliklə, peşəkar fəhlələr,texniklər,idarəetmə kadrları arasında həmin göstərici 12-17% təşkil edir. Almaniyada peşə təhsilinə yiyələnənlərə həftədə 3-4 gün müəssisələrdə təcrübə keçirilir və 1-2 gün isə peşə məktəbində nəzəri biliklər verilir. Hazırda 500 mindən çox müəssisə və dövlət xidməti sistemi gənclərin peşə təhsilinə yiyələnmələri ilə məşğuldur.Nəzəriyyə ilə təcrübənin əlaqələndirilməsi peşəkarların və fəhlələrin yüksək ixtisasa yiyələnmələrini təmin edir.

Universitetə qəbul olmaq-oranı bitirdiyiniz mənasına gəlməz, bitirdinizsə, iş tapmağınız və ya istədiyiniz işi tapmağınız mənasına gəlməz. Bütün bunları düşünərək ixtisas seçiminə daha diqqətlə yanaşmalı, gələcək həyatınızda atacağınız addımı doğru yerə qoyduğunuza əmin olmalısınız.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2016.-18 iyun.-S.11.