Azərbaycan
multikulturalizm modelinin qlobal perspektivləri
Azərbaycan Respublikası çoxmillətli bir dövlətdir. Azərbaycanda
müsəlmanlarla yanaşı, başqa dinlərə mənsub
olan vətəndaşlar da yaşayır. Azərbaycan
müstəqil, demokratiya prinsiplərinə mənsub olan bir
dövlət kimi öz ərazisində yaşayan bütün
xalqlara, bütün millətlərə dinindən, dilindən,
irqindən, siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq
azadlıq, hürriyyət imkanları verir.
Heydər
Əliyev
Məlumdur ki, Azərbaycanda multikulturalizm xalqın həyat
tərzi kimi böyük tarixi inkişaf yolu keçərək,
bu gün dövlətin əsas siyasi xətlərindən
birinə çevrilib. Dünyada milli, dini diskriminasiyanın,
irqçiliyin yayıldığı bir dövrdə Azərbaycan
dövlətinin multkulturalizmə, tolerantlığa
özünün dövlət siyasətinin aparıcı
istiqaməti kimi yanaşması mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Mövcud milli-mədəni
müxtəliflik və etnik-dini dözümlülük
mühiti Azərbaycanı çoxmillətli,
çoxkonfessiyalı diyar, dünya miqyasında mədəniyyətlərarası
dialoqun bənzərsiz məkanı etmişdir.
Bu gün həmin mədəni, linqvistik, etnik rəngarəngliyin
qorunmasına yönəldilən və uğurla həyata
keçirilən dövlət siyasəti multikulturalizm sahəsində
əsrlərdən bəri toplanmış böyük tarixi təcrübənin
xüsusi qayğı ilə əhatə olunmasını, zənginləşdirilməsini,
cəmiyyətdə bu istiqamətdə qazanılmış
unikal nailiyyətlərin beynəlxalq aləmdə təbliğinin
gücləndirilməsini zəruri edir. Multikulturalizmin
həyat tərzinə çevrildiyi Azərbaycanın
dünyaya tolerantlıq nümunəsi olaraq daha geniş
tanıdılmasının vacibliyi, eləcə də
ayrı-ayrı ölkələrdəki müxtəlif
multikultural modellərə xas fəlsəfi, sosial, siyasi və
digər aspektlərin Azərbaycan reallığında təhlili
və təşviqi böyük əhəmiyyət kəsb
edir.
Məhz buna görə də, mövzunun
aktuallığı nəzərə alınaraq məqalədə
mültikulturalizm, Azərbaycanın mültikultiralizm təcrübəsi
və qlobal perspektivləri araşdırılaraq, təhlil
edilmişdir.
Məqalənin birinci hissəsində multikulturalizmin
anlayışı, əhəmiyyəti, ikinci hissəsində
Azərbaycanın çox əsrlik multikulturalizm ənənələri,
Azərbaycan multikulturalizminin inkişafında Ulu Öndərin
töhfələri, üçüncü hissəsində isə
Azərbaycan multikulturalizm modelinin qlobal perspektivləri təhlil
edilmişdir. Nəticə hissəsində isə,
gəlinən ümumi nəticələr və təkliflər
öz əksini tapmışdır.
Multikulturalizmin
anlayışı və əhəmiyyəti
Multikulturalizm — İngilis dilindən tərcümədə
“çoxlu mədəniyyətlər” deməkdir. Çox mədəniyyətlilik,
bir çox fərqli mədəniyyətin bir arada
yaşadığı cəmiyyəti təyin edən
sözdür. Eyni bir ölkədə
yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələrinin
mədəniyyət hüquqlarını tanıyan humanist
dünyagörüşü və ona uyğun olan siyasətdir.
Ayrıca götürülmüş ölkədə
və bütövlükdə dünyada müxtəlif millətlərə
və məzhəblərə məxsus insanların mədəni
müxtəlifliklərinin qorunmasına, inkişafı və
harmonizasiyasına, azsaylı xalqların dövlətlərin
milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmişdir.
Humanist və demokratik nəzəriyyə yaxud
ideologiya olaraq multikulturalizm, tolerantlığın təcəssümüdür
ki, onsuz humanizm, yüksək fərdi və beynəlxalq
münasibətlər mədəniyyəti, insanlar arasında
qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə,
dostluq və əməkdaşlıq mümkün deyil.
Multikulturalizm mədəniyyətlərin və
sivilizasiyaların dialoqunun zəruri alətidir. Digər mədəniyyətlərin
mahiyyətini, xüsusiyyətlərini, tarixini və nailiyyətlərini
öyrənmədən, onlara qarşı tolerant münasibət,
onların nümayəndələrinə hörmət,
qarşılıqlı anlaşma, mədəniyyətlərin
və sivilizasiyaların dialoqonu qurmaq mümkünsüz olar.
Bir çox minilliklərlə ölçülən təkamül
nəticəsində ruhi mədəniyyət bəşəriyyətin
sosial inkişafının, intellektual və mənəvi tərəqqisinin
universal əsası olmuşdur. O, informasiya və etik qlobal cəmiyyətin
formalaşması səviyyəsinə və tempinə,
istehlak sənayesinə, xalqların tarixi məsuliyyətinə,
siyasətə və idarəçiliyə, sülh və beynəlxalq
münasibətlər mədəniyyətinə böyük təsir
göstərmişdir. Mədəni mübadilə
və qarşılıqlı zənginləşmə,
xalqların sosial, mədəni inkişaf təcrübəsini,
dünya mədəniyyətinin tarixi qanuna
uyğunluqlarını bilmə və yaradıcı şəkildə
istifadə etmə qloballaşma şəraitində ölkələrin
davamlı, rəqabət qabiliyyətli və təhlükəsiz
inkişafı üçün mühüm nəzəri və
praktik əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Multikulturalizm xalqlarda mədəni və dini
tolerantlılığı yaradır. Mədəniyyət
bir obyekt olaraq insanların fəlsəfi düşüncə
ifadəsidir və bu nöqteyi-nəzərdən, özündə
kompleks xarakterli ümumiləşmiş ifadələri əks
etdirir. Mədəniyyət konseptualdır,
multikulturalizm də konseptual məzmunludur. Dərin
mahiyyətə malikdir, insanların və xalqların
özünüdərkini təcəssüm etdirir.
Multikulturalizmdə dünyanın dərk olunması əsas
prinsip kimi qəbul olunur. Çoxmillətlilik və onun
yaratdığı çoxmədəniyyətlilik
özlüyündə dünyanın dərk olunmasını
ehtiva edir. Bu baxımdan, mədəniyyət
fərdin və kollektivin davranışlarından,
davranışların yaratdığı adət
qaydalarından və bunların da formalaşdırdığı
xarakterdən meydana gəlir. Xarakter fərdi
və milli kimliyi müəyyən edir. Xarakteri
meydana gətirən kompleks elementlər fərdi və milli mədəniyyəti
formalaşdırır.
Multikulturalizm cəmiyyətdə mövcud olan dəyərləri
çoxaldır. Bu dəyərlər yaradıcılıq
və quruculuq elementlərini artırır. Multikulturalizm cəmiyyətə xarici mədəni
elementlərin axınını təmin edir. Bu axın sayəsində regional mədəni
inteqrasiya formalaşır və mədəniyyət regionu
meydana gəlir. Dəyərlər sistemi zənginləşir.
Multikulturalizm sayəsində dünyanın mədəniyyət
potensialı bir məkana cəlb olunur.
Multikulturalizm xalqın və dövlətin dünyəviliyini
təmin edir və xalqın, millətin, dövlətin
dünyada sürətlə tanıdılmasını həyata
keçirir. Multikulturalizm dünyanın əksər
xalqlarından ibarət olan bütövü yaradır və
ümummədəniyyət müstəvisini meydana gətirir.
Multikulturalizm fərdin beynəlmiləlləşməsini
təmin edir, xalqların mədəni
bütövlüyünü meydana gətirir. Milli mədəniyyətin inkişafını digər
mədəni çalarlar hesabına təmin edir.
Multikulturalizmin əhəmiyyəti həm də ondan ibarət
olur ki, kiçik saylı xalqlar mədəni inteqrasiya şəraitində
böyük xalqların mədəni elementlərindən
faydalanmaq imkanları əldə edirlər. Bu da
özlüyündə kiçik xalqların ruhunu zənginləşdirir.
Multikulturalizm çoxlu sayda xalqların adət-ənənələrini,
vərdişlərini ümumiləşdirir. Bunun da sayəsində yaradıcılıq və
quruculuğun genişlənməsi prosesləri baş verir.
Multikulturalizm monoton dövlətlərin və cəmiyyətlərin
yaranmasının qarşısını alır və
kasıb mədəni regionların formalaşmasına mane
olur. Bu
baxımdan da regionlarda müharibələrin
qarşısını alan faktorlar rolunda
çıxış edir. Multikulturalizm
xalqın və dövlətin beynəlxalq təhlükəsizliyini
təmin edir. Regional qarışıq mədəni
elementlər bu elementlərə xas olan dövlətlərin
gücünü artırır, əlaqələrini genişləndirir
və sərhəd təhlükəsizliklərini təmin
edir. Məsələn, bir dövlət ərazisində
yaşayan digər xalqlar hesabına (qonşu xalqlar nəzərdə
tutulur) həmin dövlətin beynəlxalq təhlükəsizliyi
təmin olunur və iqtisadi əlaqələri də genişlənir.
Azərbaycanda
çox əsrlik multikulturalizm ənənələri
Multikulturalizmin Azərbaycanda öz tarixi kökləri
vardır. Vətənimizdə uzun əsrlərdir ki, fərqli
dini konfessiyalar, müxtəlif xalqlar və etnik qruplar sülh,
dostluq, qardaşlıq şəraitində yanaşı
yaşayırlar. Tarixi ənənələrə nəzər
salsaq görərik ki, istər Səfəvilər dövləti,
istər XIX-XX əsrlər maarifçilik dalğası, istərsə
də Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan ərazisində
yaşayan digər etnik xalqlar və dini qrupların nümayəndələri
dostluq, qardaşlıq şəraitində
yaşamışdırlar.
Azərbaycan Respublikası polietnik dövlətdir. Xalq, dövləti təşkil
edən etnosdan – azərbaycanlılardan və bir sıra milli
azlıqlardan: udinlər, ingiloylar, qrızlar, xınalıqlar,
buduqlar, tatlar, talışlar, ləzgilər və digərlərindən
təşkil olunmuşdur. Bu millətlərin
tarixən Azərbaycandan başqa vətənləri
olmamışdır və buna görə də vahid polietnik
Azərbaycan vətəndaşları hesab olunurlar. Bu millətlərdən başqa respublikamızda
ruslar, ukraynalılar, belaruslar, kürdlər, yəhudilər,
yunanlar, almanlar və tatarlar da yaşayırlar. Təkcə
Bakıda rusların, ukraynalıların, kürdlərin,
lakların, ləzgilərin, slavyanların, tatların,
tatarların, gürcülərin, ingiloyların,
talışların, avarların, axıska türklərinin,
Avropa və dağ yəhudilərinin, gürcü yəhudilərinin,
alman və yunanların iyirmidən yuxarı cəmiyyətləri
və mədəniyyət mərkəzləri vardır. Ümumiyyətlə, etnik azlıqların kompakt
şəkildə yaşadıqları bütün rayonlarda
belə icmalar mövcuddur. Məhz Azərbaycanda dağ yəhudilərinin
məskəni – Qırmızı Sloboda, Molokan kəndi
İvanovka, udin kəndi Nic, öz dili, özünəməxsus
adət və ənənələri ilə məşhur olan
Xınalıq kəndi və başqa milli azlıqların
yaşadığı onlarla belə məskənlər
mövcuddur. Etnik azlıqlar da yerli əhali ilə
bərabər bütün hüquqlara malikdirlər.
Fərəhləndirici
haldır ki, çoxkonfessiyalılığın və
çoxmədəniyyətliliyin bir dəyər sisteminə
çevrildiyi və böyük əksəriyyətini müsəlmanların
təşkil etdiyi doqquz milyon vətəndaşı olan Azərbaycanda
tarixi alban kilsə abidələri ilə yanaşı pravoslav
və katoliklərin 12 kilsəsi, yəhudilərin isə 6
sinaqoqu var. O cümlədən, Avropanın ən iri
sinaqoqlarından biri 2003-cü ilin mart ayında məhz
Bakı şəhərində açılmışdır. Bu isə bir daha Azərbaycanda bütün dinlərin
bərabər yaşaması üçün geniş
imkanların yaradıldığından xəbər verir.
Azərbaycan
multikulturalizminin inkişafında Ulu Öndərin töhfələri
Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində
Azərbaycanda tolerantlıq və multikulturalizm ənənələrini
məhz ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasi
gücü bərpa etmişdir. Heydər Əliyev
multikulturalizm siyasətini ölkənin demokratik
inkişafının ayrılmaz tərkib hissəsi hesab
etmişdir. O, etnik azlıqların hüquq və
azadlıqlarının, onların etnomədəni və dini dəyərlərinin
qorunmasını insan hüquqları və əsas
azadlıqları çərçivəsində nəzərdən
keçirmişdir.
Müstəqilliyimizin ilk illərində yaranmış
xaosdan ölkəni xilas edən və xalqın istəyi ilə
hakimiyyətə gələn ulu öndər Heydər Əliyev
respublikamızda dini etiqad azadlığının təminatçısı,
milli, mənəvi dəyərlərin qoruyucusu olmuşdur. Azərbaycanda
yaşayan dini icmalara qarşı həmişə hörmət
və ehtiramla yanaşmış, onların dini
bayramlarını təbrik etmiş, adət-ənənələrinə
qayğı göstərmişdir. İştirak
etdiyi bütün beynəlxalq tədbirlərdə
tolerantlıqla bağlı fikirlərini bildirmiş, indiki
qloballaşma dövründə dinlərarası, mədəniyyətlərarası
dialoqa həmişə üstünlük vermişdir.
Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi iradəsi nəticəsində
Azərbaycan, gələcək uğurlu inkişafı
üçün dəqiq ideoloji hədəf seçmiş, əsrlər
boyu formalaşan çox mədəniyyətlilik ənənəsini
inkişaf etdirərək onu keyfiyyətcə yeni mərhələyə
qaldırmışdır. Ulu Öndərin rəhbərliyi
ilə Azərbaycan xalqının multikultural ənənələrinin
qorunması sahəsində həyata keçirilən siyasi
istiqamət hazırda da uğurla davam etdirilməkdədir.
Əliyeva, Sara.
Palitra.-2016.-22 noyabr.-S.12.