“Azərbaycan dili imperiya dilləri ilə rəqabətə girəsi dildir”

(əvvəli ötən sayımızda)

Xəlilov Buludxan Əziz oğlu 1966-cı ildə Qərbi Azərbaycanın Amasiya rayonunun Ellərkənd kəndində anadan olub. 1990-cı ildə V.İ.Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU-nun) Filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1992-ci ildə namizədlik, 1999-cu ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib.

Müsahibimiz ADPU-nun Filologiya fakültəsinin dekanı, filologiya elmləri doktoru, professor Buludxan Xəlilovdur.

- Cəmiyyətdə oxucu auditoriyası daha çox dedektiv əsərlərə üstünlük verir. Xüsusilə gənclər bu əsərləri daha çox oxuyurlar. Sizcə, bunun köklü səbəbləri varmı?

- Həm ədəbiyyat, həm kino, həm də həyat dedektiv janr üzərində daha çox qurulub. Şübhəsiz ki, müasir dövrdən söhbət edirəm. Buna görə də dedektiv janra zamanın janrı kimi daha çox meyil edirlər. Uşaqlar, gənclər dedektiv janrda olan filmlərə əksər vaxt baxırlar, əsərləri daha çox oxuyurlar. Sual olunur ki, bu bizə nə verir? Dedektiv janr humanizm düşüncəni, insani düşüncəni, insana məhəbbəti, sevgini gəncliyin əlindən alır. Dedektiv janr zülmkarlıq, qəsbkarlıq kimi hisləri aşılayır. Bəlkə də, cəmiyyətdə insanların insanlara biganəliyi elə buradan qaynaqlanır. Ədəbiyyatın missiyası nədir? Ədəbiyyat ədəb, insanpərvərlik, hümanizm aşılamalı və insanları doğmalaşdırmalıdır. Ədəbiyyat vulqarizm, top-tüfəng atmaq, özünü pəncərədən tullamaq kimi hisləri təbliğ etməklə insani hisləri düşüncələrimizdən alır. Dedektiv ədəbiyyatda bu cürdür. Bizdə bu janra üstünlük verənlər var. Şübhəsiz ki, bu da yaşamalıdır və bu da bir həyatdır. Dedektiv janr birdən-birə yaranmır. Bu da həyatın bir qoludur və həyatdan yaranır. Ancaq dedektiv janr insanların tərbiyəsini üstələməməlidir. Ədəbiyyatın missiyasını öz çiyinləri üzərinə götürməməlidir. Bu, ədəbiyyatın missiyası deyil və həyatın bir qoludur ki, bu olmalıdır.

Zamanın tələbinə uyğunlaşaraq nəşriyyatlar bu tip əsərləri çap və tərcümə edirlər. Belə əsərləri gəncliyə daha çox çatdırmaq istəyirlər. Əlbəttə, bunlar düzgün deyil. Bu əsr yaddaşsızlıq əsridir. Baxın, XIX əsr maarifçilik əsri idi. Hər şeyi maariflənməkdə görüblər. XX əsr isə müharibələr əsri olub. XXI əsr isə, dediyimiz kimi, yaddaşsızlıq əsridir. Dünya bu əsrdə kürələşir, qloballaşır. Kürələşən dünyada yaddaşsızlığı insanlara təbliğ edirlər. Bəzən vahid ədəbiyyat, vahid dil yaratmaq istəyirlər. Bu isə köhnə ənənələrin unudulması ilə nəticələnir və yaddaşsızlıq yaranır. Vaxtilə Çingiz Aytmatov buna “manqurtlaşma” deyirdi. İnsanlar kökündən, soyundan uzaqlaşır ki, bu da dünya siyasətinin hal-hazırda tərkib hissələrindən biridir. Günümüzdə dünya siyasətində belə oyunlar gedir və bunu insanlar bilmədən ədəbiyyata gətirirlər. Yaddaşsızlaşma robotlaşma deməkdir. Fikir verin ki, elmi-texniki tərəqqinin insan həyatına gətirdiyi misilsiz xidmətlər var. Amma bununla bu elmi-texniki tərəqqi insanları yaddaşsızlığa məruz qoyub. Hələ gələcəkdə robotlarında funksiyaları artacaq və beləcə insanlar daha da yaddaşsızlaşacaqlar. Zamanla ədəbiyyatın özüdə robotlaşacaq. Çünki ədəbiyyat düşüncə məhsuludur. Əgər düşüncə robotlaşırsa, deməli, yaddaşsız ədəbiyyatın yaratdığı ədəbiyyat da robot ədəbiyyat olacaq. Ədəbiyyat həyatdan qidalanır. Yaddaşsız insan dünən, sabah haqqında düşünmür və yalnız bu günü üçün yaşayır. Özü üçün yaşayan, sadəcə, quru insan ola bilər.

- Deməli, nəşriyyatların üzərinə çox ciddi məsuliyyət düşür. Onlar isə dedektiv və xarici əsərləri daha çox çap edirlər. Bu haqda fikirləriniz maraqlıdır.

- Şübhəsiz ki, nəşriyyatların üzərinə çox ciddi məsuliyyət düşür. Nəşriyyatlar çalışıb səbirli olmalıdırlar. Təbii ki, nəşriyyatlar özlərini dolandırmalıdırlar. Nəşriyyatlarda tələbatı nəzərə alaraq xarici və yerli ədəbiyyatları çap edirlər. Əsasən, onlar tələbatı nəzərə alırlar. Amma onlar qazancla yanaşı, ədəbiyyatın inkişafı naminə çalışsalar, onda dünya və Azərbaycanın dəyər yaradan ədəbiyyatlarına üstünlük verməlidirlər. Biz sovetlər cəmiyyətindən ayrıldıqdan sonra bəzi ənənələr qırıldı. Sovetlər dövründə nəşriyyatları dövlət maliyyələşdirirdi. Buna görə də nəşriyyatlar dəyərli əsərlərin çapına üstünlük verirdilər. İndi nəşriyyatlar özlərini maliyyələşdirdikləri üçün onları yaşadacaq maliyyəyə üstünlük verirlər. Burada nəşriyyatları tam qınamaq olmur. Bu, eyni zamanda onlara tam bəraətdə vermir. Bir növ bu, cəmiyyətin özündən asılı olan bir məsələdir.

- Azərbaycan dilinin çox qədim tarixi var. Qədim dövrlərlə müqayisədə dilimizin qrammatik, fonetik və leksik quruluşunda köklü dəyişikliklər varmı?

- Dilin fonetik, leksik və qrammatik quruluşları var. Dilin ən ləng dəyişən hissəsi fonetik və qrammatik quruluşdur. Bunlar çox gec dəyişirlər. Ancaq lüğət tərkibi çox tez dəyişir. Çünki dilin lüğət tərkibi zamanla, dövrlə, xalqların bir-birlərilə əlaqəsi ilə bağlıdır. Bu əlaqələr təkmilləşdikcə dilin tərkibinə yeni sözlər gələ bilər. Fonetik quruluş dilin səs sisteminin quruluşudur və gec dəyişir. Səs sistemi tez-tez dəyişsə, biz bu gün Vaqifi, Vurğunu oxuyub başa düşə bilmərik. Şübhəsiz ki, müəyyən dövrlə bağlı səs fərqləri var, amma bu fərqlər sistemli deyildir. Qrammatik quruluş oturuşmuş quruluşdur. Hər dəqiqə dəyişmir. Əsas dəyişən lüğətdir. Əgər qrammatik quruluş tez dəyişsə, nəsillər arasındakı körpü qırılar. XXI əsrdə olan qrammatik quruluş isə növbəti XXII, XXIII və digər əsrlərdə də ləng dəyişəcək. Biz, bəzən Füzulini çətin başa düşməkdən gileylənirik. Bu o demək deyildir ki, Füzulinin dövründəki qrammatik, fonetik quruluş indikindən fərqlənir. Qətiyyən bu belə deyil. Sadəcə, Füzulidə fəlsəfə var deyə, biz bunu çox zaman tam başa düşə bilmirik.

- Müasir dünyada dillərin bir-birləri ilə olan əlaqəsindən söhbət açardınız. Alınma sözlər dil üçün təhlükə yaradırmı?

- Dünyanın dillərini iki qismə ayırmaq olar. Birinci imperator dillər, ikinci isə könül, ürək dilləri. İmperator dillərinə elmi dildə beynəlxalq dillər də deyirlər. Məsələn, ispan, ingilis, ərəb, rus dilləri beynəlxalq dillərdir. İmperator dilləri o dillərə deyilir ki, imperiyaların mövcud olduğu zamanlar həmin dillər imperiyaların dövlət dilləri olub. Könül, ürək dili insanların tələbatlarını ödəyir, əsrlərin sınaqlarından keçir və bu sınaqlarda qalib gəlir. Misal üçün, doğma dilimiz ərəblərin, monqolların, farsların və rusların təsiri altına düşüb və öz varlığını qoruyub. Bu münasibətlərdə dilimiz həmin dillərdən söz alıb və söz verib. Beləcə, dilimiz lüğət tərkibini zənginləşdirib. Aldığı sözləri özününküləşdirib, bu sözləri işlək eləyib. Bu, dilin gücü deməkdir. Azərbaycan dili, bu baxımdan güclü dildir. İmperator dillərinin lüğət tərkibi də digər dillərin köməyi ilə daha da zənginləşib. İmperiyalar idarəetdikləri dövlətlərdən təkcə sərvət, ərazi almayıblar, eyni zamanda dil də alıblar.

Yəqin fikir verirsiz ki, latın dili elmdə işlənir. Amma özü ölü dil hesab edilir. Azərbaycan dili əbədi yaşayacaq dildir. Çünki Azərbaycan dili bu xalqın doğma dilidir. Təkcə şifahi ədəbiyyatımız yaddaşımızı yaşadacaq ən böyük mənbədir. Azərbaycan dili imperiya dilləri ilə rəqabətə girəsi dildir. Çünki Azərbaycan dili Müstəqil Azərbaycan dövlətinin dilidir. Bu, Konstutisiyada öz əksini tapıb. Hal-hazırda Azərbaycan dili sinxron tərcümələrdə istifadə olunur.

Alınma sözlər Azərbaycan dilinin təbiətini dəyişmir. Əksinə, Azərbaycan dili həmin sözləri öz təbiətinə salır. Bu isə dilimizi daha da zənginləşdirir. Dilçilər yeni sözlərin qarşısına sipər çəkməməlidirlər. İnkişafın qarşısını almaq olmaz. Belə bir addım zənginləşmənin qarşısını kəsər. Biz buna digər dillərdə də rast gəlirik. Hətta milli sözlərimizi araşdırsaq, çox zaman görərik ki, həmin sözlər xarici dillərdən alınan və sonra milliləşən sözlərdir.

- Bir neçə müddətdir türk dillərinin ortaq dilinin yaradılması uğrunda addımlar atılır. Həqiqətən, bu həyata keçsə, böyük bir uğura imza atmış olarıq. Sizin bu məsələyə bir dilçi alim kimi münasibətinizi bilmək istərdik.

- Müasir türk dilinin fonetik, qrammatik və leksik quruluşunda ortaq cəhətlər çoxdur. Təbii ki, bu ortaqlıq türk dillərini ümumiləşdirir. Ancaq bir qərarla ortaq türk dili yaratmaq mümkün deyildir. Ortaq türk dili yaratmaq zamanın ixtiyarında olan məsələdir. Bu haqda dəfələrlə fikirlərimi söyləmişəm. Bunun üçün ortaq radioların, televiziyaların, kütləvi informasiya vasitələrinin yaradılmasına çox böyük ehtiyac var. Vaxtilə “İctimai” kanalda Türkiyə kanalı ilə ortaq veriliş verirdilər. Bu addım təqdirəlayiqdir və türk dövlətləri arasında bu cür verilişlərin mütəmadi təşkilinə nail olmaq lazımdır.

Türk dillərinin diferensiallaşmasının müxtəlif səbəbləri var. Buraya coğrafi səbəbləri ayırd edə bilərik. Həmçinin təbiətin təsirini qeyd edə bilərik ki, bu da dildə müxtəlif səbəblər yaradır. Türk dillərinin müxtəlifləşməsinin səbəbləri nəsillər arasında əlaqələrin itməsidir. Sibir türkləri ilə Qafqaz türkləri arasındakı əlaqənin kəsilməsi, şübhəsiz ki, dildə də özünü büruzə verir. Həmçinin türklərin miqrasiyaları da dilin fərqli olmasına səbəb olur. Bu baxımdan ortaq lüğətlərin çapı vacibdir.

- Cəmiyyətdə hal-hazırda Orfoqrafiya qaydalarının müzakirəsi gedir. Siz də Orfoqrafiya komissiyasının üzvüsünüz. Cəmiyyət üzvlərində olan bu narazılığın səbəbləri nədir? Bu haqda da məlumat verərdiniz.

- Bu, geniş müzakirəli söhbətdir. Əvvala, Azərbaycan cəmiyyətindəki reaksiyaları təqdirəlayiq hesab edirəm. Azərbaycan cəmiyyəti orfoqrafiya qaydaları ilə maraqlanırsa, deməli, cəmiyyətimiz dilinin taleyi ilə həmişə maraqlanıb. Bunu çox məqbul hal kimi qəbul edirəm. Vay o günə ki, bir laqeydlik olardı. Orfoqrafiya qaydalarında 69 qayda müəyyənləşib və buna münasibətlər müxtəlifdir. Bir qrup insan qeyri-peşəkar şəkildə yanaşır və bu qaydaların yaranmasını qəbul etmir. İkinci qisim insanlar mütəxəssisdirlər və öz fikirlərini söyləyirlər. Üçüncü qisim insanlar nə istəsələr danışırlar. Təbii ki, ikinci qismin məsələyə münasibətini alqışlayıram və burada da fikir müxtəlifliyi hiss olunur. Əvvəla, deyim ki, bu 69 qayda indiyə kimi olan orfoqrafiya lüğətlərində oturuşmuş qaydalardır. Sadəcə, 69 rəqəmi insanları qorxudur. Amma mübahisə yaradan bir neçə məqam var. Bunun biri “əsgər”, “əsginaz”, “isgəndər” sözlərinin, biri isə qoşa “yy” samitlərinin yazılışıdır. Mən də burada fonetik qaydaya üstünlük verərdim. Buna Orfoqrafiya komissiyasında baxılacaq. Son nəticə olaraq dilimizin, cəmiyyətimizin xeyrinə qərar qəbul olunacaq.

Söhbəti qələmə aldı:

Mahmud Əyyub,

AAB-nin üzvü

Palitra.-2018.-16 fevral.-S.10.