İsmayıl Kazımov: “Dildə məcburiliyə köklənən qaydalar mütləq gözlənilməlidir”

Norma ədəbi dili səciyyələndirən və sistem halına salan kateqoriyadır. Norma dildə məcburiliyə köklənən qaydalardır və həmin qaydaların məcmusu dilin sistemini təşkil edir. Norma - dildə eyni vaxtda mövcud olan nitq variantlarından öz funksiyasını ən nümunəvi şəkildə yerinə yetirmə baxımından fərqləndirilərək seçilir və işlədilir. Norma dəyişkəndir. Dil özü də sosial hadisə olaraq, cəmiyyətin - o dildə danışanların dəyişməsi ilə əlaqədar daima dəyişməkdədir. Dil normasının dəyişkənliyi nəticəsində belə bir durum yaranır ki, müəyyən zaman kəsiyində eyni bir hadisə, əşya və s. ifadə etmək üçün bir yox, bir neçə ifadə üsulu meydana gəlmiş olur.

Bu kimi suallara cavab vermək üçün AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Müasir Azərbaycan dili şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor İsmayıl Kazımova müraciət etdik.

- İsmayıl müəllim, bu gün Azərbaycan dilinin müasir vəziyyətindən söhbət açardıq. Bununla yanaşı, rəhbərlik etdiyiniz “Müasir Azərbaycan dili” şöbəsində görülən işlər haqqında məlumat versəniz yaxşı olardı.

- Azərbaycan dili Azərbaycan xalqının milli dilidir. Eyni zamanda həmin dil Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət dilidir. Dilimiz öz mahiyyətinə görə indi dünyanın ən zəngin milli dillərindən biri sayılır. Bu dilin özünəməxsus gözəlliyi və ahəngi var. Azərbaycan dili, öncə, xoş avaz yaradan səslər sisteminə, zəngin və rəngarəng söz ehtiyatına, tam sabitləşmiş qrammatik quruluşa malikdir.

Azərbaycan dilinin vəziyyəti son dövrlərdə daha çox müzakirə obyektinə çevrilib. Bunun səbəbi dövlətimizin ana dilinə, onun işləkliyinə qayğı və hörməti ilə bağlıdır. Dövlətimiz vətəndaşlarımızı ana dilini sevməyə, onun saflığı uğrunda həmişə mübarizə aparmağa çağırır. Mütəmadi olaraq dövlət başçısı dil haqqında, dilçilik elmini daha da inkişaf etdirmək barədə müvafiq qərarlar qəbul edir, fərman və sərəncamlar imzalayır. AMEA-nın Dilçilik İnstitutu olaraq həmin qərarları, göstərişləri yüksək səviyyədə həyata keçirməyə çalışırıq. Bu məqsədlə institutda vaxtaşırı tədbirlər keçirilir ki, dilimizin saflığı, təmizliyi hər zaman qorunsun.

“Müasir Azərbaycan dili” şöbəsi institutun ən aparıcı şöbəsidir. Bir neçə ildir ki, şöbə əməkdaşlarının köməyi ilə «Azərbaycan dilinin funksional qrammatikası», «Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı», «Azərbaycan dilinin semantikası və ikinci nominasiya məsələləri», «Azərbaycan dilində nitq etiketləri» kimi çox lazımlı kitabları nəşr etdirib. Azərbaycan dilinin durğu işarələri qaydaları və prinsiplərini hazırlamışıq. «Azərbaycan dilinin durğu işarələri sistemi» adlı kitab redaktə olunur.

Son illər isə şöbə əməkdaşları 4 cildlik akademik qrammatika üzərində işləyir. Artıq sovet dövründə istifadə olunan qrammatika kitabları köhnəldiyi üçün biz istəyirik ki, linqvistika elminin ən son nailiyyətləri əsasında bu cildləri hazırlayıb çap edək. Bu işləri görmək üçün şöbə əməkdaşları ilə yanaşı, digər universitetlərdən, başqa şöbələrdən ciddi mütəxəssisləri də cəlb etmişik. Artıq əsərin fonetika və fonologiya hissəsi hazırdır və redaktə işləri aparılır. Əsərin II cildini leksikologiya məsələlərinə həsr etmişik. Hazırda bu istiqamətdə yazılar tamamlanmaq üzrədir. Həmin hazırlanan əsərdə yeniliklər çoxdur. Yeniliklər fonetikanın, fonologiyanın yeni yaranmış sahələrini əhatə edir (fonomorfologiya, fonosintaksis, morfonologiya, fonotaktika, fonoüslubiyyat və s.). Akademik qrammatikanın tələbləri fərqlidir, hər şeydən əvvəl, bu tələblərə ciddi şəkildə əməl edirik. Biz Rusiyada və Tatarıstanda yazılmış akademik qrammatika təcrübəsindən istifadə etməyə çalışırıq. Ona görə ki, onların akademik qrammatikaları çoxdan hazırdır və elmi ictimaiyyətə, tədrisə təqdim olunub.

- Günümüzdə senzuranın, qadağaların aradan qaldırılması ilə bağlı kitab nəşri xeyli çoxalıb. Bəzi nəşrlərdə ciddi korrektə və redaktəyə ehtiyac hiss olunmaqdadır. Çox zaman da nəşriyyatlar bunlara biganə yanaşaraq kitabları necə gəldi çap edirlər. Beləcə, istər-istəməz dilimizin gözəlliyi, aydınlığı bu kitablarda da pozulur və oxucuların zövqünü oxşaya bilmir, daha doğrusu, dil biliklərini zədələyir. Bu məsələyə münasibətinizi bilmək istərdim.

- Ümumiyyətlə, imla, yazı sistemimizdə, həmçinin də kitablarda dil və nitq qüsurları ilə qarşılaşmaq olur. Hiss olunur ki, yalnız müəlliflər kitabları özləri oxuyub mətbəəyə göndərirlər. Əslində, müəlliflə yanaşı, digər şəxslər də bu əsərləri oxumalı, orada aşkar olunan səhvləri islah etməlidirlər. Bu sarıdan ciddi nöqsanlarımız var və bununla belə, nəşriyyatlar bu cür kitabları çap edirlər. Sözün düzü, təyin olunmuş redaktorlar həmin əsəri oxumurlar. Əsər bir neçə gözdən keçməlidir. Təcrübə göstərir ki, başqaları əsəri oxuyarkən qüsurları tez görə bilir; bu çox vacib məsələdir. Kitab mədəniyyəti bu yolla yaxşılaşa bilər. Redaktor ikinci müəllifdir. Müəllif bir yana, heç redaktorlara da məvacib, zəhmət haqqı verilmir ki, bu iş tələb olunan səviyyədə qurulsun.

Bir çox dilçilər mətndə yalnız orfoqrafik səhvləri axtarır, digər qüsurları ayırd edə bilmirlər. Mən təklif edərdim ki, Dilçilik İnstitutunda elmi mətnlərin korrektə və redaktəsi ilə məşğul olan qrup yaradılsın, şöbələrin nəzdində. Bu işlərə həmin qrup nəzarət etsin. Bu istiqamətdə təkcə kitablar deyil, qəzet və jurnallarda, saytlarda da ciddi nöqsanlar baş alıb gedir. Bu gün nəşriyyatlarda savadlı, peşəkar redaktorlar çox azdır. Redaktorun gözündən heç bir səhv yayınmamalıdır.

Bakı Dövlət Universitetində nəşriyyat işi və redaktəetmə ixtisası fəaliyyət göstərir. Bu sahə ilə bağlı mütəxəssislər hazırlanır, amma nəticədə yenə də mətnləri ciddi redaktə edə bilmirlər.

- Zamanın tələbinə görə ümumtəhsil və ali məktəb dərslikləri, dərs vəsaitləri təzələnir. Həmin mənbələrdə dil normalarının pozulduğu mətnlərə rast gəlinir. Bunun qarşısı bu gün alınırmı və ya bu yöndə hansı işlər görülür?

- Doğrudur, ümumtəhsil məktəblərində dərsliklər həm quruluş, həm də məzmun etibarilə dəyişib. Universitet dərslikləri isə köhnə dərsliklərin hələ də təsiri altındadır, məsələn, təhsilin magistratura pilləsi üçün dərsliklərimiz, demək olar ki, yoxdur. Müəllim necə gəldi, özü proqram tutur və dərsi keçir, bu da yaxşı nəticə vermir.

İndiki Azərbaycan dili dərsliklərində biliklər mətnlər vasitəsilə verilir. Mətn dedikdə mənası, məqsədi, strukturu, kompozisiyası, qrammatik və kommunikativ bütövlüyü olan cümlələr, abzaslar birliyi başa düşülür. Mətn vasitəsilə biliklərin verilməsi və onun müvəffəqiyyəti son illər Azərbaycan dili dərslərində tətbiq olunmaqdadır. Bu baxımdan, biz hər hansı bir bədii, publisistik, elmi mətnlərlə müəyyən biliklərin aşılanması təcrübəsini təhlil etmək fikrindəyik.

Müasir dövrdə Azərbaycan dilinin tədrisində ən aktual məsələ şagirdləri (I - XI sinif) mətn üzərində çalışdırmaq, onların tədqiqatçılıq bacarığını, elmi-mədəni dünyagörüşünü bu yolla inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

Mətn nəzəriyyəsindən bəhs edən çoxsaylı araşdırıcılar da göstərmişlər ki, müxtəlif növ biliklərin mətn vasitəsilə verilməsi, mətni anlama prosesində biliklərin konseptual təşkili, ünsiyyət şəraitində müəyyən biliyin ötürülməsi çox mürəkkəb və mübahisəli məsələnin tərkib hissəsi kimi diqqəti cəlb edir.

Bizə elə gəlir ki, «bilik bazası» mətnin içindədir. Zənnimcə, bilik bazasının əsasını bir sıra komponentlər təşkil edir ki, bu günün Azərbaycan dili dərsləri və dərsliklərində bu tələb gözlənilir. XI sinfin “Azərbaycan dili” dərsliyi əsasında həmin komponentləri 2 yerə bölmək münasibdir: 1) mətndə dil haqqında biliklər; 2) mətndə dilxarici biliklər. Dil haqqında biliklər dilçilik elminin sahələri, yəni dilin fonetik, leksik, semantik, qrammatik səviyyələri üzrə özünü göstərən sistemdir. Dilin işlənməsi qaydaları haqqında biliklərdir. Nitq mübadiləsi prinsipləri haqqında biliklərdir. Dilxarici biliklər isə mətndə özünə yer etmiş kontekst və situasiya, adresat haqqında biliklər (adresatın qarşıya qoyduğu məqsəd və planlar, danışan haqqında, şərait barədə təsəvvür və s. ümumi fonda məlumat (bizi əhatə edən xarici aləm, orada baş verən hadisə, durum, hərəkət və proseslər haqqında biliklər).

Əlbəttə, dərsliklərdə yer alan mətnləri hərtərəfli mənimsəmək, anlamaq çətinliyi vardır. Doğrudan da, hər hansı bir yeni situasiyanın mətndə anlaşılması, öncə, yaddaşda ona yaxın, bir az oxşar olan situasiyanı tapmağa gətirib çıxarır. Biz mətn vasitəsilə yeni məlumatları təhlil etmək, qavramaq üçün artıq yaddaşımızda əvvəllər toplanmış təcrübəyə müraciət etməli oluruq. Axı heç də hamı bilmir ki, mətnlərin bilik əldə etmək üçün dərk edilməsində istifadə olunan metodik strategiyalar əksər hallara əvvəldən proqramlaşdırılmır, onlar dil daşıyıcılarının (bu dildə danışanların) şüurlu nəzarətindən kənarda qalır.

İstənilən dərslik hazırlanarkən o kitabın dil redaktoru olmalıdır. Əsərdə, adətən, digər redaktor olur, amma dil redaktorunun olması da mütləqdir. Son illərdə ümumtəhsil məktəblərində tədris olunan kimya fənni üzrə olan dərsliklərin dil üzrə redaktoruyam. Bu addımın özü olduqca yaxşıdır. Təhsil Nazirliyi son vaxtlar bu addımı müəyyənləşdirib ki, mətnlər təmiz olsun, dil qüsurları olmasın və şagirdlərimiz keyfiyyətli və mükəmməl təhsilə yiyələnsinlər. Oxucular bir dərsliyi oxuyarkən orada qrammatik – üslubi baxımdan müəyyən səhvlərlə qarşılaşanda mətndəki mənanı anlaya bilmirlər. Belə olanda şagirdin elmə marağı da azalır. Bu baxımdan, dil redaktoru bütün dərsliklərdə olmalıdır.

- İctimaiyyəti hazırda ciddi narahat edən məsələlərdən biri də dilimizdə işlənən lüzumsuz alınma sözlərdir. Bu gün lazımsız alınma sözlərin dilimizdə milli qarşılığı işlədilirmi? Dilimiz söz yaratma qabiliyyətinə malikdirmi?

- Alınma sözün milli qarşılığını arayıb-axtarmaq çətin bir prosesdir, amma bu çox vacib şərtlərdəndir. Hər bir dildə söz və terminləri seçə bilmək prinsipləri mövcuddur. Belədir ki, dillərdən biri öz milli sözünü seçir, digəri isə seçmir, başqa dillərdən sözü, termini hazır şəkildə alır və istifadə edir.

Alınma sözlərin milli qarşılığının (dildə milliləşmə prosesi) müəyyənləşdirilməsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu, öncə, dillərin müəyyən qanunauyğunluqları, imkanları çərçivəsində baş verir. Milli qarşılığı tapıb işlətmək yalnız sözdə deyil, əməldə də həyata keçirilməlidir. Məsələn, son illər dilimizdə bir çox sözlərin milli qarşılıqları müəyyənləşdirilib və uğurla müxtəlif sahələrdə istifadə olunmaqdadır: period (dönəm), peysac (görünüm), qarantiya (inanca), ənənə, tradisiya (gələnək), harmoniya (uyum), genosid (soyqırımı), analoq (bənzər), alternativ (seçənək), aspekt (yön), analiz (çözüm) və s.

Həmin milli qarşılıqlar mətbuatda da işlənmək statusu qazana bilib. Amma, bəzən görünür ki, eyni mətndə bunların hər biri işlədilir, sözün milli qarşılığı kölgədə qalır. Bu prosesi gücləndirmək lazımdır. Dilimizə vaxtilə keçmiş ərəb-fars sözlərinin bəziləri milli sözlərimizlə əvəzlənməlidir. Eləcə də rus və Avropa dillərindən alınmış söz və terminləri imkan daxilində milliləşdirmək lazımdır.

Əlbəttə, Azərbaycan dili öz potensialı hesabına daha çox sözlər, ifadələr yaratmışdır. Linqvistik nöqteyi-nəzərindən dilimizdə söz yaradıcılığının semantik, morfoloji, sintaktik və sözalma üsullarından geniş istifadə olunur. Dilimizdə yeni söz və terminlərin meydana çıxması elmi biliyin və dilin leksik sisteminin inkişafı ilə bağlıdır. Müasir dövrümüzdə də söz və ifadə yaratmaq zərurəti yeni-yeni anlayışların meydana çıxması ilə şərtlənir. Yeni yaranmış anlayış müəyyən anlayışlar sisteminə daxil olur və həmin sistemdə öz yerini tutur.

- Yazıçı və şairlərimiz, eləcə də alimlərimiz hazırda dildə işlənən alınma sözlərin milli qarşılığını əks etdirəcək bir lüğətin yoxluğundan şikayətlənir və əziyyət çəkirlər. Bu sahədə Dilçilik İnstitutu hansı addımlar atır?

- Həqiqətən də, verdiyiniz sual mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bizdə əcnəbi söz və terminlərin milli qarşılığını əks etdirən lüğətlər, demək olar ki, yoxdur. Bu aspektdə xüsusi lüğətlər hazırlanmalıdır.

- Çox zaman dövri mətbuatda qələm sahibləri sözün həqiqi və məcazi mənasını dərk etməkdə çətinlik çəkirlər. Yəni dildə və ədəbiyyatda olan bədii təsvir və ifadə vasitələrinə düzgün əməl olunmur. Bu isə dilin, öz növbəsində leksik-semantik normalarının pozulmasına səbəb olur…

- Sözün əsas həqiqi mənası bilavasitə bu və ya digər əşya, hadisəni adlandırmaq üçün işlənir və məhz buna görə də ona dilçilikdə çox vaxt nominativ (adlandırma) məna deyilir. Nominativ məna sözün başqa mənaları, xüsusən, məcazi mənası üçün əsas verə bilər. Belə ki, həmin söz zərurət nəticəsində başqa əşya və ya hadisələri də adlandırmaq üçün işlədilir. Bu isə assosiasiyanın nəticəsində mümkün olur. Bəzən yazarlar assosiativ əlaqəni qura bilmirlər, sözün həqiqi və məcazi mənaları arasında uzaq və ya yaxın əlaqələri müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər. Heç bir vaxt unutmamalıyıq ki, sözün yaşadığı və dəyişdiyi atmosfer nitq atmosferidir. Hörmətli qələm əhli bilməlidirlər ki, bunu nəzərə almadan sözün təbiətini aydınlaşdıra bilmərik. Müşahidə olunan məna təhrifləri bu şərtə əməl etməməkdən irəli gəlir.

- Hazırda bölgələrimizdə yaşayan və ciddi bədii yaradıcılıqla məşğul olan el şair və yazıçıları fəaliyyət göstərirlər. Onların əsərləri əksər hallarda öz hesablarına çap olunur və tez-tez oxucularla görüşürlər. Bu qələm sahiblərinin bəziləri dilin normalarını bilmədən yaradıcılıq nümayiş etdirirlər ki, biz bunu onların əsərlərindən aydın görürük. Bu istiqamətdə rəhbərlik etdiyiniz şöbədə hansı işlər görülür və təklifləriniz maraqlı olardı.

- Bölgələrimizdə yaşayıb-yaradan şair və yazıçılarımız daha istedadlı olurlar. Gözəl kənd həyatı, şəhər həyatının cansıxıcı mühitindən kənarda onlar daha yaxşı yazıb-yaradırlar. Yazıçılar Birliyində bölgələrdən gələn şairlərin (məsələn, Mingəçevirdən tanınmış şair İsmayıl İmanzadə, Cəlilabaddan şair Vəliulla Novruz və b.) əsərlərinin müzakirəsində iştirak etmişik. Təkliflərimizi vermişik. Bundan əlavə, şöbədə bədii əsərlərin dili və üslubu istiqamətində tədqiqatlar aparılır. Bu baxımdan, prof. İ.Kazımovun Ağarəhimin bədii əsərlərinin dili və üslubuna aid yazdığı kitabları, dos. N.Hacıyevanın tədqiqatlarını nümunə göstərə bilərik. Bu təhlillərdə, əlbəttə, bədii dil qüsurları da göstərilir və onların aradan qaldırılması yolları çözülür.

- Üslub səhvləri digər səhvlərlə müqayisədə nitqdə geniş yer alır. Bu haqda nə demək

- Şifahi nitqimizdə bolar.u norma (üslubi norma) sərbəst olduğundan tez-tez pozulur. Bu zaman sintaktik normaya əməl olunmur, cümlələrin işlənməsində ardıcıllığa riayət edilmir, sintaktik vahidlər bir-biri ilə uyuşmur, əlaqəlilik itir.

Az-çox yazanlar bilməlidirlər ki, dildən-dilin bütün vasitələrindən məqsədəuyğun istifadə etmək lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, qısa, aydın, səlis danışıb-yazaq. Bizə elə gəlir ki, nitqdə və mətndə daha çox özünü göstərən üslub səhvləri dil vahidlərinin məqsədəuyğunluq əsasında seçilməməsinin, məqsədin istiqaməti və xarakteri ilə üzvi surətdə bağlı ola bilməməyin və hətta onunla təyin olunanın başa düşülməməsi nəticəsində meydana çıxır. Qələm sahibləri və yaxud danışanlar dil vahidlərinin bütün məqsədlər baxımından daha əlverişli olanlarını seçmək üçün sinonim sözlərin quruluş formalarının bir-birinə olan nisbətini, qarşılaşdırılması, əvəzlənməsi qayda və prinsiplərini bilmələri çox vacib elementlərdəndir.

- Hazırda nəşriyyatlarda xarici ölkə ədəbiyyatının maraqlı nümunələri tərcümə olunaraq yayılır. Bu kitabları biz satışda da görürük. Həmin tərcümələrdə dilimizin normaları qorunurmu? Belə kitabların çapına nəzarət mexanizmi mövcuddurmu?

- Bu gün tərcümə ölkələr, xalqlar və mədəniyyətlər arasında mübadilə, anlaşma və kommunikasiya körpüsü yaratma rolunu oynayır. Tərcümə bu gün qloballaşan dünyanın insanları arasında əsas vasitəçi funksiyasını yerinə yetirir. Müşahidələr göstərir ki, bir çox bədii əsərin tərcüməsində adekvatlıq (tərcümənin semantik və ünsiyyət cəhəti) təmin edilmir. Tərcümənin ümumi keyfiyyəti aşağı səviyyədə olur. Tərcümə edilmiş bəzi ədəbiyyat nümunəsinin yenidən tərcümə etmək zərurəti ortaya çıxır və s. Hiss olunur ki, müasir bədii tərcümə zamanın, sosial-siyasi quruluşun əsas təbliğat vasitəsi kimi də çıxış edə bilmir, uyğun ideoloji, mədəni təsirlərdən kənarda qalır. Bəzi mütərcimlər məxəz dildəki söz və ifadələrin hədəf dildəki ekvivalentlərini (qarşılıqlarını) tapmaqda müəyyən çətinliklə üzləşirlər. Halbuki Azərbaycan dilinin ifadə imkanları genişdir, bircə, zəhmətə qatlaşmaq, yeni söz və ifadələr yaratmağa da cəhd etmək lazımdır.

Söhbəti qələmə aldı:

Mahmud Əyyublu

Palitra.-2018.-22 noyabr.-S.25.