Milli dövlətçilik tariximizin şanlı səhifəsi

(Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti)

Azərbaycanın bu gün dünya birliyində müstəqil dövlət kimi bərqərar olmasının əsası AXC dövründə qoyulmuşdu. Müsəlman Şərqində ilk parlament respublikası xalqımızın qədim dövlətçilik ənənələrini yaşadaraq, müasir dövrə xas dövlət təsisatlarının formalaşdırılmasına nail olmuşdu. 100 il əvvəl yaradılan AXC xalqımızın tarixində mühüm bir hadisə idi. Əsrlər boyu müstəqillik arzusu ilə yaşayan xalqımız, nəhayət, öz müstəqil dövlətinə sahib olmuşdu.

Rusiyada çarizmin süqutu, bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsi keçmiş imperiya ərazisində mürəkkəb geosiyasi vəziyyət yaratmışdı. Belə bir şəraitdə Cənubi Qafqazın əsas hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seyminin süqutu orada təmsil olunan xalqların öz müstəqil dövlətlərini yaratmasını tarixi zərurətə çevirdi: 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz canişinliyinin sarayında Müsəlman Milli Şurasının ilk iclasında Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində ilk konstitusiya aktı – “İstiqlal bəyannaməsi”ni qəbul etməklə Azərbaycan dövlətçiliyi Xalq Cümhuriyyəti formasında elan olundu. Bu hüquqi və siyasi sənəddə Azərbaycan xalqı suveren, demokratik, hüquqi dövlət yaratmaq əzmində olduğunu bütün bəşəriyyətə nümayiş etdirdi. Azərbaycan millətinin millət-mədəniyyət statusundan siyasi-hüquqi və mənəvi-psixoloji statusa - millət-dövlət statusuna qədəm qoyduğunu göstərdi. AXC dünyəvi təməl üzərində qurulan ilk türk dövləti oldu. M.Ə.Rəsulzadənin sözləri ilə desək: “Azərbaycan kəlməsi sadə coğrafi kəlmə olmaqdan çıxaraq siyasi bir aləm olmuşdur.”

AXC Azərbaycan tarixinin şanlı, eyni zamanda mürəkkəb və ziddiyyətli dövrünü təşkil edir. Cümhuriyyət yarandığı gündən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etmək uğrunda mübarizəyə başladı. 1918-ci il iyunun 16-da Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra hökumətin başlıca vəzifəsi Bakıda bolşevik və daşnaklardan təşkil olunmuş Bakı Xalq Komissarları Sovetini devirib Bakını Milli hökumətin paytaxtına çevirmək idi. Bu istiqamətdə Gəncədə öz qərargahını quran Qafqaz İslam Ordusunun başçısı Nuru Paşa ilə intensiv danışıqlar aparıldı.

Nuru Paşa may ayının 25-də Gəncəyə gələrkən məlum oldu ki, əsasən, erməni daşnaklarından ibarət olan Bakı Xalq Komissarları Sovetinin 20 minlik ordusuna qarşı türk əsgərlərindən və könüllülərdən ibarət cəmi 1000 nəfərlik ordu heyəti mövcuddur. AXC-nin səyi və Nuru Paşanın müraciəti ilə Ənvər Paşa 5-ci Qafqaz diviziyasını, 15-ci piyada diviziyasını və 36-cı diviziyanın 106 və 107-ci alaylarının Qafqaz İslam Ordusunun tərkibinə daxil edilməsi əmrini verdi. Beləliklə, 450 nəfər zabit 1400 nəfər əsgərdən ibarət türk hərbi heyəti azərbaycanlı könüllüləri ilə birlikdə daşnak-bolşevik qüvvələri üzərində parlaq qələbə qazandılar. Sentyabr ayının 15-də “Sentrokaspi” ordusunun məğlubiyyətə uğradılması ilə Bakı şəhəri Qafqaz İslam Ordusunun nəzarəti altına keçdi. Bakı Cümhuriyyətin paytaxtı elan edildi. Qafqaz İslam Ordusu Azərbaycanın azadlığı uğrunda mindən çox əsgər və zabit şəhid verdi.

Cümhuriyyət hökuməti tarixi torpağımız olan Qarabağı erməni təcavüzündən qorumaq və bu bölgədə qayda-qanun yaratmaq üçün qətiyyətli addımlar atdı. 1919-cu il yanvar ayının 15-də Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarından ibarət Qarabağ general qubernatorluğu yaradıldı. Həyata keçirilən qətiyyətli tədbirlər nəticəsində daşnak qüvvələrinin quldur basqınlarına son qoyuldu və separatçı qüvvələr buradan çıxarıldı. Bölgənin dinc erməni əhalisi Azərbaycan hökuməti qarşısında 26 bənddən ibarət öhdəlik götürməklə Azərbaycan hökumətinin hakimiyyətini tanıdı. Beləliklə, Qarabağda və onun dağlıq hissəsində Azərbaycanın suveren hüquqları təmin olundu.

Azərbaycan Cümhuriyyətinin sərhədləri dəqiqliklə müəyyən olunmuş ərazisinin sahəsi 97,3 min km2 idi. Qonşu Ermənistan və Gürcüstanla mübahisəli sayılan və cümhuriyyətin ona məxsusluğu haqqında iddia qaldırdığı 16,6 min km2 ərazi ilə birlikdə Azərbaycan ümumi ərazisi 113,9 min km2-ə çatırdı.

AXC milli dövlət quruculuğu sahəsində uğurlu tədbirlər həyata keçirdi. Cümhuriyyət parlamentli respublika yaratdı. Qərbi Avropanın bütün demokratik dövlətlərində olduğu kimi, hakimiyyətin bölünməsi prinsipi tətbiq edildi. Qanunverici hakimiyyət əvvəlcə Milli Şuraya, sonra isə Parlamentə, icraedici hakimiyyət isə Parlament qarşısında tam məsuliyyət daşıyan hökumətə məxsus idi. AXC-nin fəaliyyəti dövründə beş hökumət kabineti təşkil edilmişdi.

1918-ci il iyun ayının 27-də türk dili AXC-nin rəsmi dövlət dili elan olundu. Dövlət himni və Dövlət bayrağı qəbul edildi. Dövlət bayrağındakı üç rəng Türk Milli mədəniyyətini, Müasir Avropa demokratiyasını və İslam sivilizasiyasını təcəssüm etdirdi. 1918-ci il avqustun 23-də o dövr üçün çox mütərəqqi sayılan “Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında” qanun qəbul edildi. Türk Müsəlman dünyasında ilk dəfə olaraq qadınlara seçib-seçilmək hüququ verdi. Azərbaycan parlamentinin 17 ay ərzində 145 iclası keçirilmiş, müzakirəyə çıxarılan 270 qanun layihəsinin 230-u qəbul olunmuşdu.

Ordu quruculuğu, Milli ordunun yaradılması hökumətin xüsusi diqqət mərkəzində saxladığı ən vacib məsələlərdən biri idi. Cümhuriyyət yarananda onun müsəlman könüllü dəstələrindən ibarət cəmi 600 nəfərlik kiçik bir hərbi hissəsi var idi. Batum müqaviləsindən sonra Osmanlı dövlətindən təcrübəli hərbi mütəxəssislər dəvət olunmaqla Milli ordu quruculuğuna başlandı. 1918-ci il noyabrın 1-də Hərbi Nazirlik yaradıldı. Hərbi Nazirliyə rəhbərliyi baş nazir Fətəli xan Xoyski öz üzərinə götürdü. Səməd bəy Mehmandarov onun müavini təyin edildi. 1918-ci il dekabrın 26-da Səməd bəy Mehmandarov nazir, Əlağa Şıxlinski isə nazir müavini oldu. Uğurlu tədbirlər nəticəsində 1920-ci ildə Milli orduda əsgər və zabitlərin sayı 40 min nəfərə çatdı. Milli ordu dövlətimizin və xalqımızın düşmənlərinə qarşı mübarizədə böyük qəhrəmanlıqlar göstərdi. 1919-cu ilin may-iyun aylarında Sovet Rusiyasının əlaltıları “Muğan Sovet Respublikası” adlı bədnam bir qurum yaratmışdılar. Milli ordumuz tərəfindən 1919-cu il avqustun 13-dən sentyabrın 3-nə qədər bütün rus hərbi dəstələri darmadağın edilib ölkəmizdən qovuldu. 1920-ci ilin Novruz bayramı günündə ermənilərin Qarabağda qaldırdığı qiyam da yatırıldı. Şuşa qalası da düşməndən təmizləndi. Qarabağ uğrunda savaşda qazanılan qələbə ilə əlaqədar əsgərlərə müraciətində general Səməd bəy Mehmandarov haqlı olaraq demişdi: “.... Siz qanınızla gənc Azərbaycan ordusunun namusunu qorudunuz”.

Müstəqillik tariximizin şanlı səhifəsini təşkil edən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixi ərazimizə və milli sərvətlərimizə sahib çıxaraq dünya müharibəsi, bolşevik-daşnak talanları nəticəsində dağıdılmış iqtisadiyyatımızı bərpa etməyə başladı. Ağır sosial-iqtisadi vəziyyətlə üzləşmiş, böhran vəziyyətinə düşmüş, böyük insan tələfatı nəticəsində məhsuldar qüvvələri xeyli zəifləmiş iqtisadiyyatı bərpa etmək üçün Milli hökumət dövlətimizin inkişafı və xalqımızın sosial rifahının yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş iqtisadi siyasət yeritməyə başladı. Qərbi Avropa ölkələrində olduğu kimi, mülkiyyət formalarının müxtəlifliyinə və bütün vətəndaşlara bərabər iqtisadi imkanlar verən demokratik məzmunlu iqtisadiyyat qurmağa səy göstərilirdi.

1918-ci il iyunun 17-də Gəncədə təşkil edilmiş ikinci hökumət kabinetinin iqtisadi sahədə ilk tədbiri ölkənin təbii sərvətlərinin xaricə daşınmasının qarşısını almaq oldu. 27 iyun fərmanı ilə taxıl məhsullarının, heyvanların və ət məhsullarının, pambıq, yun, ipək məmulatlarının Azərbaycandan kənara çıxarılması qadağan edildi. 1919-cu il avqustun 27-də verilmiş fərmanla respublikanın sərhədləri daxilində bütün məhsulların sərbəst alqı-satqısına icazə verildi. Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdükdən sonra bütün sərhəd-keçid məntəqələrində, dəmir yolu, su nəqliyyatında gömrük xidmətinin yaradılmasına başlandı.

1918-ci il oktyabr tarixli fərmanla hökumət Bakı XKS-nin neft sənayesi və Xəzər ticarət donanmasının milliləşdirilməsi haqqında dekretlərini ləğv etdi və bütün mədənləri, zavodları, gəmiləri əvvəlki sahiblərinə qaytardı. Hökumətin 1918-ci il 30 oktyabr tarixli daha bir fərmanında ticarət donanmasının bərpası nəzərdə tutulurdu ki, bu da daxili və xarici ticarətin inkişafına təkan verməli idi.

AXC hökumətinin inflyasiyanın qarşısını alması maaşları və pul tədavülünü tənzimləməsi, qonşu ölkələrlə iqtisadi əlaqələri sahmana salması, öz valyutasını yaratmaq planları, vergi vasitəsi ilə dövlət və sahibkarlar arasında qarşılıqlı münasibətləri nizamlaması sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirdi.

Dövlət tərəfindən vergi siyasətinin formalaşmasına yardım edən qanunlar zərfi hazırlanırdı. Hökumət maliyyə siyasətində mütərəqqi gəlir vergisi siyasətinə üstünlük verirdi. Parlamentin fəaliyyəti dövründə təqdim olunmuş 315 qanun layihəsindən 82-si Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təqdim edilmişdi.

Xarici dövlətlərlə iqtisadi və ticarət əlaqələri yaratmaq üçün hökumət bir sıra tədbirlər görmüşdü. Azərbaycan Türkiyə, Almaniya, Fransa, ABŞ, İtaliya, İngiltərə və Gürcüstan ilə iqtisadi əməkdaşlıq etmək sahəsində müzakirələr apararaq ticarət müqavilələri bağlamışdı. Ölkənin neft ticarətində xarici şirkətlərin rolu müəyyən qədər saxlanılmışdı. 1919-cu ilin dekabrında parlament “Azərbaycan Cümhuriyyəti ərazisindən xammalın ixracı şərtləri haqqında” Qanun layihəsini qəbul etdi. M.Ə.Rəsulzadə yazırdı ki, bir sıra sosial-iqtisadi nailiyyətlərdən sonra, Azərbaycan həyat qabiliyyətini yalnız öz içində deyil, xaricdə də hiss etdirdi.

Nizami Süleymanov

UNEC-in professoru, tarix elmləri doktoru

Palitra 2018.- 3 oktyabr.- S.7.