General-mayor Tərlan bəy Əliyarbəyovun nəvəsi: “Babam öz istedadını milli hərbi kadrların yetişməsinə sərf edib”

Aygün Əliyarbəyova: “Tərlan bəy Qarabağda erməni daşnaklarına qarşı bir sıra döyüşlərdə fərqlənib, torpaqlarımızın azad olunmasında müstəsna xidmətləri olub”

Respublikamızın bütün bölgələrində fəaliyyət göstərən ictimai təşkilatlar və dövlət orqanlarının ölkəmizdə gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsi və milli mənlik şüurunun inkişafı istiqamətində apardığı maarifləndirmə işləri gənclərin vətənpərvərlik hisslərinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Məhz bu səbəbdən də qədim və zəngin tarixə malik Azərbaycan xalqının hərb tariximizdə olan şəxsiyyətlərinin tanıdılmasına çox böyük ehtiyac duyulur.

Şimali Azərbaycanın Çar Rusiyası tərkibində olduğu 90 il (1828-1917) ərzində Rusiya çarlığı azərbaycanlıları hərb sənətinin incəliklərinə yiyələnməkdən uzaq tutmuş, xalqımızın nümayəndələri demək olar ki, hərbi xidmətdən məhrum edilmişdilər. Yəni müsəlman azərbaycanlılar orduda xidmət əvəzinə müxtəlif cür vergilər ödəyiblər. Yalnız xalqın yüksək zadəgan və ziyalı zümrəsi içərisindən ayrı-ayrı şəxslər öz övladlarını Rusiyanın hərbi məktəblərinə göndərə bilmişlər və bu hesabdan göstərilən dövrdə müəyyən miqdarda azərbaycanlı zabit heyəti yaranmışdı ki, onlar döyüş cəbhələrində yüksək sərkərdəlik nümunələri göstəriblər.

Bu yazımızda haqqında söhbət açacağımız şəxs məhz hərb sənəti tariximizdə izlər qoymuş, üç müharibə görmüş general-mayor Tərlan bəy Əliyarbəyov da belə yüksək sərkərdəlik nümunəsi göstərmiş azərbaycanlılardandır. Azərbaycanın görkəmli sərkərdələrindən olan - “həyatını, sahib olduğu hər şeyi Vətən yolunda düşünmədən fəda edə bilmək” devizi ilə yaşamış general-mayor Tərlan bəy Əliyarbəyov Azərbaycan tarixinə iki cahan müharibəsində iştirakçısı olmuş, Azərbaycan Milli Ordusunun təşkilində yaxından fəaliyyət göstərmiş görkəmli sərkərdə kimi daxil olmuşdur.

Müsahibimiz görkəmli sərkərdəmizin nəvəsi Aygün Əliyarbəyova ilə söhbətimizdə gənclərimiz üçün örnək olacaq belə bir fəxrli azərbaycanlının həyat yolu və onunla bağlı xatirələri qələmə almışıq. Öncə onu vurğulayaq ki, Aygün Əliyarbəyova Azərbaycan Tibb Universitetində Histologiya, embriologiya və sitologiya kafedrasının tədris hissə müdiridir, tibb üzrə fəlsəfə doktorudur.

- Aygün xanım, öncə oxucularımıza babanız haqqında ətraflı məlumat verərdiniz.

-Tərlan bəy Əliyarbəyov 1892-ci il noyabrın 28-də füsunkar təbiətli Şamaxı şəhərinin Ağsu kəndində zadəgan ailəsində anadan olub. Uşaqlıq illərini Şamaxıda keçirən Tərlan bəy yaşadığı torpağın çörəyini yemiş, suyunu içmiş, havasını udmuşdur. Beləliklə, onun xarakter və iradəsinin formalaşmasında doğma ocağın, təbii iqlim şəraitinin xüsusi rolu olub. Müdriklər demişkən, “su öz keyfiyyətini sızıb keçdiyi torpaqdan götürdüyü kimi, insan da yaxşı və pis cəhətlərini doğulduğu diyardan götürür”. Tərlan bəy 1908-ci ildə Şamaxıdakı altıillik şəhər məktəbini bitirib və ordu sıralarına könüllü olaraq piyada kimi yollanıb. Ordu sıralarından qayıdan 18 yaşlı Tərlan bəy 1910-cu ildə atası Abdulla bəyi itirsə də, təmkinliyini pozmayaraq bütün ailənin yükünü öz üzərinə götürüb. Qardaşları və bacısına “Ata”, anasına “Arxa, dayaq” olub. Sonralar atasının ölümünü ilk aldığı yara -“Ata yarası” kimi xatırlayan Tərlan bəy Vətənə xidmət edib, hərbçi olmaq arzusu ilə 1911-ci ildə 3-cü Qafqaz piyada alayının əlaçı əsgəri olub. Daha sonra T.Əliyarbəyovu Tiflisdəki Mixaylovsk hərbi piyada məktəbinə oxumağa göndəriblər. 4 illik təhsili zamanı birincilər sırasında olan, bütün fənləri müvəffəqiyyətlə qavrayan Tərlan bəy hərbi məktəbi birinci dərəcəli diplomla bitirərək, həmyaşıd və həmkarlarından mərdliyi, alicənablığı, humanistliyi, xeyirxahlığı ilə fərqlənib. Beləliklə, podporuçik Tərlan bəy Əliyarbəyov ilk hərbi vəzifə xidmətinə Şamaxıdakı 205-ci piyada alayında başlayıb.

1914-cü ilin yayında başlayan Birinci Dünya müharibəsi zamanı Əliyarbəyovun xidmət etdiyi 205-ci alay Qərb cəbhəsinə göndərilib. Elə bu vaxtdan etibarən gənc zabit olan babamın çətin sınaq günləri başlanıb. Gününün çox vaxtını od-alov yağan səngərlərdə əsgərlərin yanında keçirən Tərlan bəy komandirin verdiyi tapşırıqları can-başla yerinə yetirir, hər döyüşdən qələbə ilə çıxaraq həmkarlarının sevimlisi olurmuş. Onu rota komandirindən batalyon komandiri kimi məsul vəzifəyə təyin ediblər. Batalyonunu qələbədən-qələbəyə aparan ştabs-kapitan Əliyarbəyovun igidliyi bütün Qərb cəbhəsinə yayılaraq, dillərə dastan olub.

- Bildiyim qədəri ilə onun əfsanəvi general Əliağa Şıxlinski ilə də yolları qovuşub...

-Haqlısınız. Şücaətlə vuruşan Əliyarbəyov həmin illərdə üç dəfə yaralanıb da... Belə ki, 1916-cı ildə Verden ətrafında gedən vuruşmaların qızğın çağında ilk dəfə Tərlan Əliyarbəyovun general Əliağa Şıxlinski ilə görüşləri olur. Maraq üçün onların arasında olan dialoqu da diqqətinizə çatdıra bilərəm. 10-cu ordunun komandanı general Əliağa Şıxlinski hərbçi qaydası ilə onu başdan-ayağa süzüb deyibmiş ki: “Səsini-sorağını eşitmişəm, eloğlu, əsl igid kimi vuruşursan”. Hətta əlini onun çiyninə qoyub - “Böyük şair Puşkin vaxtilə Şamaxı gözəlini vəsf eləyib, indi yeni bir Puşkin lazımdır ki, sənin Şamaxı Tərlanının qəhrəmanlığını qələmə alsın”-deyib. Sonra maraq dolu baxışlarını Tərlana zilləyib: - Bir de görüm, hansı hərbi məktəbi bitirmisən, oğul? - Tiflisdəki hərbi gimnaziyanı... General Şıxlinski sevinclə: - Hə, demək ikimiz də bir yuvadan pərvazlanmışıq. Çox şadam. Bu qürbət diyarda sevindirdin məni, oğul. Babam bu şöhrətli generalla görüşünü uzun müddət unuda bilməyib, həmişə fəxr və qürurla xatırlayırmış.

1916-cı ilin yayında alayı ilə məşhur Brusilov hücumunda iştirak edən Əliyarbəyov qızğın döyüşlərdə yenidən sinəsindən ağır yaralanıb. Həkimlər onun tam sağalacağına əmin olmasalar da, bir müddət Brest hərbi hospitalında müalicə olunduqdan sonra onu müalicəsini davam etdirmək üçün Bakıya göndəriblər. Yarasının ağırlığına, həmçinin müharibə qanunları ilə yaşayan Bakıda lazımi dava-dərmanların çətinliklə tapılmasına baxmayaraq Vətənə və sənətinə olan sevgisi Əliyarbəyovu məğrurcasına ayağa qaldırır və yenidən hərbi xidmətini davam etdirib. Artıq müharibə qurtardıqdan sonra T.Əliyarbəyov Rotmister rütbəsində təxris olunur, onun sinəsini üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” və üzərində “İgidliyə görə” yazılmış dördüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordenləri bəzəyib.

- Bəs onun AXC ordusunda olan xidmətləri barədə nələri bilirsiniz?

-1918-ci ilin avqustunda o vaxtı Müsavat ordusu adlanan orduya çağırılan Tərlan bəy Əliyarbəyov 2-ci piyada alayının komandir köməkçisi vəzifəsinə təyin edilib. O, yeni qurulan orduda gündüz vaxtı çıraqla axtarılan bir peşəkar idi. Onu artıq tanıyan general Əliağa Şıxlinski T.Əliyarbəyovu batalyon komandiri vəzifəsinə təyin eləyib. Onun alayı ölkədə sabitliyi bərpa etməklə, döyüş hazırlığını artırmaqla məşğul olurmuş. 1919-cu ilin yayında Rusiyanın ağqvardiyaçı generalı A.Denikinin ordusunun Azərbaycana hücum təhlükəsi yarananda 2-ci piyada alayı sərhədlərimizin mühafizəsini gücləndirmək üçün Qusarda yerləşdirilib. Tərlan bəy Əliyarbəyov tabeliyində olanları qələbə ruhunda tərbiyə edirmiş, öz silahdaşları ilə yorğunluq, yuxusuzluq bilmədən Azərbaycan ərazilərində soyqırımı törədən daşnak dəstələrinə qarşı vuruşurmuşlar. Belə ki, Tərlan bəy Qarabağda erməni daşnaklarına qarşı bir sıra döyüşlərdə fərqlənib, torpaqlarımızın azad olunması uğrunda döyüşlərdə müstəsna xidmətləri olub. O, bütün şüurlu həyatını Azərbaycanda hərbi quruculuq işlərinə həsr edib.

İyirminci ilin baharında rotmistr Tərlan bəy Əliyarbəyov Bakı Hərbi İdarə rəisinin müavini və alay komandiri vəzifəsini icra edirdi. 1920-ci ilin yazında Sovet Rusiyası qoşunları Azərbaycana daxil olanda Sovet hakimiyyəti hərbi kadrlara olan tələbatı nəzərə alaraq Tərlan bəy Əliyarbəyovu digər azərbaycanlı zabitlər kimi yeni yaradılan Azərbaycan Qızıl Ordusu sıralarına daxil ediblər. Tərlan bəy haqqında bolşeviklərin verdiyi əmrlərin birində yazılıb:

“Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Hərbi Dəniz Xalq Komissarlığının 1922-ci il 9 dekabr tarixli 525 nömrəli əmri: “Mənə etibar olunmuş Komissarlığın qərargah rəisi yoldaş Tərlan Əliyarbəyov Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulan ilk günlərdən məsul vəzifələr daşımış, vicdanlı, səliqəli olması, ona tapşırılan vəzifələri can-başla yerinə yetirməsi və proletar hakimiyyətinə sədaqəti ilə fərqlənmişdir. Hərbi işi tam bildiyini göstərmiş və Azərbaycan SSR-də mahal hərbi komissarlıqlarının təşkili işinə böyük qüvvə və qayğı sərf etmişdir. 1920-ci ildə Bakı qəzasında və 1921-ci ildə bütün respublikada səfərbərliyi yüksək bacarıqla keçirmişdir. Hazırda Hərbi Dəniz Xalq Komisarlığı qərargahı ləğv edildiyi üçün Əliyarbəyov yoldaşı Azərbaycan SSR Hərbi Komisarlığının müavini vəzifəsinə təyin etməklə inanıram ki, onun öz biliyi və Sovet hakimiyyətinə sədaqəti sayəsində Azərbaycanda səfərbərlik işi həmişə yüksək səviyyədə olacaqdır. Təxminən üç il müddətində hərbi idarədə birgə çalışdığımız vaxtlar gənc Sovet Azərbaycanının yaradılması işinə böyük zəhmət və enerji sərf etdiyinə görə Tərlan Əliyarbəyova rəhbərlik adından təşəkkür elan edir və əmr edirəm ki, şəxsi xidmət kitabçasına yazılsın. Hərbi Dəniz Xalq Komisarı və Əlahiddə Qafqaz Ordusu Hərbi İnqilab Şurasının üzvü Əliheydər Qarayev. Qərargah rəisi əvəzi Məğrubov”.

Arxivdən əldə edilən bu əmrdən artıq hər şey aydındır. Məlumdur ki, bolşeviklər qara qaşa, qara gözə aşiq olan deyildilər. Bilirdilər ki, Tərlan bəy onlara nə cür faydalar verəcək. Bu ehtimalları da düz çıxdı. Onun savadının, biliyinin, əsgər və kiçik zabitlərlə rəftarını yaxşı bilən o vaxt qərargah rəisi vəzifəsini icra edən Qambay Vəzirov 1927-ci ildə onu Moskvaya təhsilini artırmağa göndərib. 1927-ci ildə Frunze adına hərbi akademiyada ali komanda heyəti kursunu bitirdikdən sonra Bakıya qayıdan Tərlan Əliyarbəyov öz istedadını milli hərbi kadrların yetişdirilməsinə sərf edib.

Digər xatirələri də bölüşə bilərəm. Məsələn, Azərbaycan diviziyasının komandiri Cəmşid xan Naxçıvanski və hərbi komisar Hüseyn Rəhmanov ona verdikləri atestasiyada yazırmışlar: "Ali komanda heyəti kursunu bitirən Tərlan bəy Əliyarbəyov biliyi və bacarığı ilə diviziyanın hərbi məşq və manevrlərində yüksək komandirlik məharəti ilə iştirak edir".

Həmçinin pedaqoji keyfiyyətləri ilə seçilən Tərlan bəy Əliyarbəyova Azərbaycan Neft İnstitutunda (indiki Neft Akademiyası) tələbələri hərbi işə hazırlamaq tapşırılmış və o bu işi can-başla yerinə yetirib.

1934-cü ildə Zaqafqaziya hərbi dairəsindən ali məktəblərdə hərbi dərslərin səviyyəsini yoxlamağa gələn polkovnik Slujekov Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun hərbi rəhbəri Tərlan bəy Əliyarbəyova verdiyi xarakteristikasında yazırdı: “Ali məktəblər üçün çox qiymətli hərbi pedaqoqdur. Yaxşı təşkilatçıdır. Rus və Azərbaycan dillərində aydın və səlis danışıq qabiliyyətinə malikdir. Tərlan bəy məhz ali məktəblər üçün istedadlı mütəxəssisdir”.

Tural Tağıyev

Palitra 2019.- 17 may.- S.7.