Tanınmış tədqiqatçının elmi yaradıcılığında mərhələ başlanğıcı

Müəllif maarifçilərdən danışarkən öz fikrini Mirzə Fətəli Axundov, Mə­­həmməd Tağı Sidqi, Həsən Bəy Zərdabi, Nəcəfbəy Vəzirov üzərində cəmləşdirir. K.Camalov belə bir fikir irəli sürür ki, xalqını məcnunanə sevən maarifçilər əkin­çilik və kənd təsərrüfatı məsələlərində maarifləndir­məklə yanaşı, publisist yazılarında və ya əsərlərində, xü­­­­susən gənc valideynlərə xitabən ünvanlanan əsərlərində tərbiyə, əxlaq, habelə ailə, ailədə uşaq­la­rın tər­­biyəsi haqqında qiymətli fikirlər işıqlandırmışlar. Həqiqətən də, vəsaitdə bəhs olu­nan ma­arifçi, mütəfəkkir şəx­siy­yətlər cə­ha­lə­tin, nadanlığın hökm sürdüyü bir dövrdə maarif məşəlini yan­dı­ran­lar­dan biri olmuş və ömürlərinin so­nu­na­dək maarif məşəlini şə­rəf­lə və əzmlə daşımışlar.

Məhəmmədağa Şahtaxlının və Firidun Bəy Köçərlinin pedaqoji fəaliyyəti və ma­arif­çi görüşlərindən bəhs olunan üçüncü fəsil “XX əsrin birinci yarısında təlim və təhsilin ide­oloqlari” adlanır. Müəllif haqlı olaraq göstərir ki, Məhəmmədağa Şahtaxlı və Fi­ri­dun Bəy Köçərli xalqın bəsirət sahibi olmasının əsas rolunu qəzet və ya jurnaldagörmüşlər. Çünki qə­­zet mühüm milli qüvvə­lər­­dən biridir. Qəzet də bir mək­təb rolunu oynayır. Qə­zet, həm məktəb, həm də məktəbdən kənar öz işini görür. Millət qəzet vasi­təsilə məlumatlanır, camaat qəzet səhifələrində elmi, ədə­bi və siyasi xəbərlərlə tanış olur. Qəzeti hava kimi fərz etmək olar. O, hər gün in­san zəkasının məhsulunu öz səhifələrində dərc edir. Bir millət ki, müx­­­təlif ümumi məsələlərdən bəhrələnə bilmir, o, öz təcrübəsi vasitəsi ilə də faydalı məlumat əldə edə bilməz. Bu mənada qəzet mütləq və müstəqil iqtidarlardan üs­tündür. O, görür, yazır, göstərir, gələcəyə baxır. Öz tənqidi çı­xış­la­rı, mü­ba­hisələri vasi­təsi­lə ictimaiyyəti həyəcana gə­ti­rir, camaatın təlimini və zəka­sını zən­gin­ləş­di­rir, eyb­ləri açır, xəs­təlik və yaraları sağaldıb aradan qaldırır. Sonra müəllif M.Şahtaxtlının qəzet haq­qında­kı düşüncələrini aşağıdakı sözlərlə ümumiləşdirir: “Qəzet aləmin güzgüsüdür, Qəzet zə­ma­nənin ən kəskin qılın­cı­dır. Qəzet indiki cis­mi-hə­ya­tın ru­hu­dur. Qə­­zet alə­min ən nüfuzlu, təsirli vaizidir. Qəzet hər mil lə­tin ölçüsü, qəzet məm­lə­kə­tin ha­misi, və­ki­li, ad­voka­tı­dır” [Bax: səh.173].

Vəsaitdə böyük məktəb keç­miş M.Şahtaxtlı və F.B.Köçərlininelm­­lərin mənşəyi və təs­­nifatı, in­­sanın dər­k­et­mə fəaliyyəti, ictimai fəaliyyəti, ağıl və münasibətlə bağlı fikirləri şərh edilir. Görkəmli peda­qoqların gəldiyi ortaq məziyyət belədir ki, təlim və təhsil tarixilik baxımından heç vaxt ta­ma­milə sı­radan çıxıb köh­nəl­mir, onun tərkib hissə­lə­rin­də inkişafa uyğun dəyişikliklər gedir, ye­ni­lə­şir, şəra­itə uyğun­­laşır, lakin son məq­səd isə (in­sa­nın forma­laşması, kamilləşməsi, tərbiyə olunması) eynilə qa lır.

Kamal Camalov olduqca dəqiq və müvəffəqiyyətlə əks etdirir ki, M.Şahtaxtlı və F.B.Köçərlinin pedaqoji irsində xalq pedaqogikası məsələsinin tədqiqi xüsusi yer tutur. Oxucuya məlum olur ki, bu mü­hüm və şərəfli sahənin tədqiq edilməsi, nəşri, həmçi­nin inkişaf etdirilməsi F.Köçərlinin diqqətini daha çox məş­­ğul et­miş­dir. Hələ 1912-ci il­də “Ba­­lalara hədiyyə” adlı dərslik kitabçasında xalqın yaratdığı gö­zəl, mənzum və hik­mət­­­li söz­lər, tap­ma­ca­lar, ya­nıl­t­­­­mac­lar, sayaçı sözlər, nağıl və das­tanlar toplayaraq nəşr et­dirmiş­dir. Müəllif bunları bir yerə top­la­­yaraq nəşr etdirməkdə Fi­ridun bəyin qarşısında bir çox səbəblərin ol­duğunuoxucusuna çatdırır. Səbəblərdən biri xalqın mə­nəvi xəzinəsi sayılan bu folk­lor nü­munələrinə bir “para biqeyd” ziyalıların laqeydliyidirsə, digər səbəb isə belə laqeydliyi gö­rüb üz­dəniraq qonşu ermənilərin xalqın bu kimi məxsusi malını özəlləşdirmələri qə­na­ətin­də ol­ma­­sıdır. F.Köçərli belə bir acınacaqlı ha­lın qarşısını almağa çalışmış, həmçinin xalqın milli və mənəvi sərvətlərinin özünə qaytarılmasına ciddi cəhd gös­­tərmişdir. Firidun bəyin xalq pedaqogikasının bir yerə toplanması və nəşr etdirilməsi çağırışına Eynəlibəy Sul­ta­nov, Mə­­həm­məd Tağı Sidqi, Cəlil Məmmədquluzadə, Salman Mümtaz, Üzeyir Hacıbəyov, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli və başqalarınınsəs verdiyi misallar gətirilərək şərh edilir.

Göründüyü kimi, dərs vəsaitində müəllif yaradıcılıq məramına sadiq qalaraq təbii, canlı dillə, dərin elmi mühakimələrlə ümumiləşdirmələr aparır, öz fikrini sübuta yetirir və fik­rini daha inamlı səsləndirir. Bu dərs vəsaiti sələflər və xələflər yaradıcılığının özülünü, hə­yatla bağlılığını, mənəvi tərbiyənin, təlim və təhsilin köklərini öyrənməyə, başa düş­mə­yə kömək edir. Tarixi faktlardan, paralellərdən, müqayisələrdən, tənqidi nəticələrdən yerliyerində məharətlə istifadə edən müəllif pedaqoji-psixoloji fikrin inkişafında sələflər və xə­ləf­lərin yaradıcılığını elə işıqlandırır ki, bu problemlərlə əlaqədar qaranlıq heç bir cəhət qal­mır. Üstəlik, mövzunun ədəbi-bədii, ictimai-tarixi əhəmiyyəti bariz şəkildə üzə çıxır. Alim qətiyyəti və cəsarəti maarifçi məsələlərin həllində daha aydın görünür və bu, müəl­li­fi oxucu gözündə bir daha ucaldır.

“Tarixin optimizm yolları sələflərdən xələflərə” adı ilə kitaba ön söz yazan pe­da­qo­gika üzrə elmlər doktoru, professor Əbülfət Pələngovun qeyd etdiyi kimi, Kamal Ca­ma­lov pedaqogika tarixinin öyrənil­mə­sin­də pedaqoq və maarifçilərin fəaliyyətini aşkara çı­xar­mış, tər­biyə və təh­silin təşəkkülü, inkişafı və defor­ma­si­­­ya­sı­­­­nın sə­bəb­lə­rini mü­əy­yən­ləşdirmiş, pe­daqogika el­mi­­nin tə­şək­külü və inkişaf tarixinin yeni dövrləşməsini ve­­rmiş, pe­daqoji tənqid tarixinin ya­ra­dıl­masına tə­şəb­büs gös­tə­­rmiş, pe­daqoji görüşləri təd­qiq­dən təc­rid olunmuş­la­rın (Balasaqunlu Yusifin, Xaqani Şir­va­ni­nin, Fəzlullah Nəiminin və b.) yaradı­cı­­lığını yeni baxış, ye­ni ide­­ya süz­gə­cindən keçirmişdir.

“Pedaqoji-psixoloji fikrin inkişafı sələflərdən xələflərə” adlı dərs və­sai­­ti Kamal Camalovun gərgin zəhmətinin, davamlı araşdırmalarının, əzmkar alim əməyinin nə­ti­cə­si­dir. Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi Kamal Camalovun sevinci gözündə, tə­lə­bələrə məhəbbəti ürəyində, elmə həvəsi qələmində, maarifə istəyi isə qəlbinin hök­mün­dən gələn nitqindədir. İnsanlıq nümunəsi, alimlik qüdrəti və pedaqoq məharəti ilə sayılıb-seçilən Kamal Camalova məktəb və pedaqoji fikir tarixini daha da inkişaf etdirməsi sahəsində uğurlar və cansağlığı arzulayıram.

 

F. İbrahimov

Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

Palitra  2019.- 16 oktyabr.- S.13.