"Əsrin müqaviləsi"-
Azərbaycanı qlobal dünya
iqtisadiyyatının tərkib hissəsinə çevirən
layihə
Azərbaycan tarixinə qızıl hərflərlə yazılaraq xalqımızın və dövlətimizin taleyində mühüm rol oynayan "Əsrin müqaviləsi"nin imzalanmasından 25 il ötür. 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti ilə dünyanın 11 aparıcı neft şirkəti arasında “Azəri”,” Çıraq” və ”Günəşli” yataqlarının birgə işlənilməsi və hasilatın pay bölgüsü ilə bağlı “Əsrin müqaviləsi” imzalandı. Bunun ardınca sonrakı illərdə dünyanın 19 ölkəsini təmsil edən 41 neft şirkəti ilə daha 26 saziş imzalanmışdır. Avrasiyanın yeni geoiqtisadi xəritəsini müəyyənləşdirən bu hadisə həm də yenicə müstəqillik əldə etmiş Azərbaycanın gələcək inkişafının və dünya birliyi ilə tərəfdaşlığının ən həlledici amilinə çevrildi.
AZƏRTAC 25 il
öncə imzalanmış müqavilənin tarixi
əhəmiyyəti ilə bağlı Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin İctimai-siyasi
məsələlər üzrə köməkçisi
Əli Həsənovun "Əsrin müqaviləsi" - Azərbaycanı
qlobal dünya
iqtisadiyyatının tərkib hissəsinə çevirən
layihə” sərlövhəli məqaləsini təqdim edir.
"Əsrin müqaviləsi"nə gedən yol müxtəlif çətinliklərdən və maneələrdən keçərək, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, görkəmli siyasi və dövlət xadimi Prezident Heydər Əliyevin dəmir iradəsi və möhkəm dövlətçilik əzminin, qətiyyətli və ardıcıl siyasətinin nəticəsi olaraq reallaşdı. 1990-cı illərin əvvəllərində dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanın qarşısında dayanan əsas məsələlərdən biri ölkənin gələcək inkişafı üçün hava və su kimi tələb olunan maliyyə vəsaiti - ilkin kapital əldə etməkdən ibarət idi. Xəzər dənizinin zəngin karbohidrogen ehtiyatlarının işlənilməsi və dünya bazarlarına çıxarılması, əldə edilən vəsaitin ölkənin mövcud ehtiyaclarına, gələcək sosial-iqtisadi inkişafına yönəldilməsi o zaman üçün bəlkə də yeganə çıxış yolu hesab olunurdu. Lakin 1991-1993-cü illərdə Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqaz bölgəsində hökm sürən regional qarşıdurma, qeyri-sabit mühit, o cümlədən respublikanın daxilində yaşanan xaos və anarxiya, hakimiyyətdə olan siyasi qüvvələrin yarıtmaz və səriştəsiz siyasəti və digər səbəblərdən dünyanın aparıcı neft şirkətlərini Azərbaycanın zəngin enerji resurslarının hasilatı və ixracına cəlb etmək, bu sahədə qarşıya çıxan maneələri dəf etmək o qədər də asan məsələ deyildi. Hətta bəzi analitiklər o dövrdə Xəzər dənizinin Azərbaycana məxsus sektorundakı neft və qaz layihələrinin beynəlxalq konsorsiumun iştirakı ilə həyata keçirilməsini əfsanə sayır və qeyri-mümkün hesab edirdilər.
1993-cü ildə ümummilli
lider Heydər Əliyevin hakimiyyətə
qayıdışından sonra ölkədə
vətəndaş qarşıdurmasına son
qoyulması, ictimai-siyasi sabitliyin
bərqərar olması, qonşu ölkələrlə
kəskin münasibətlərin qismən
yumşaldılması, xarici sərmayələrə
ciddi dövlət təminatının
verilməsi və s. Qərbin
ən böyük neft
şirkətlərinin diqqətini yenidən Xəzər dənizinə
yönəltdi və haqqında bəhs olunan
transmilli müqavilənin hazırlanaraq
imzalanmasına əlverişli şərait yaratdı. Prezident Heydər Əliyev uzaqgörən və
qətiyyətli siyasət yürüdərək bəzi
qonşu
və beynəlxalq dairələrin Xəzər dənizinin statusu ilə bağlı mövcud
olan problemi qabartmaq yolu ilə
“Əsrin müqaviləsi”ni pozmaq
planlarını puça
çıxardı. O, müdrikcəsinə bütün
narazı tərəfləri inandıraraq sübut
etdi ki, Azərbaycan bu addımla heç bir ölkənin iqtisadi-siyasi
maraqlarına toxunmur, əksinə,
bölgədə hamı üçün
bərabər əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq
şəraiti yaradır.
Ulu Öndər həm də
xarici neft şirkətləri
ilə Azərbaycanın imzalayacağı bütün
neft-qaz müqavilələrinin şərtlərini
bizim milli maraqlara maksimum dərəcədə
uyğunlaşdıra bildi. Həmin
dövrdə cənab İlham Əliyevin ARDNŞ-in vitse-prezidenti təyin
edilməsi onun müdrik
və uzaqgörən addımlarından biri
oldu. Xarici neft şirkətləri ilə
aparılan danışıqlarda birbaşa
iştirak edən cənab İlham
Əliyev imzalanacaq bütün
neft-qaz müqavilələrinin
xalqımızın milli maraqlarına cavab verən şərtlər çərçivəsində
hazırlanmasını yüksək səriştə və
bacarıqla təmin etdi.
2002-ci ildə ümummilli
lider Heydər Əliyevin davamlı səyləri
nəticəsində “Əsrin müqaviləsi”ndə nəzərdə
tutulan, lakin yenə də
bəzilərinin əfsanə və ya
“kağız üzərində kəmər” hesab
etdiyi əsas ixrac kəmərinin
- Bakı-Tbilisi-Ceyhanın təməli qoyuldu.
Müasir dövrdə xüsusi
qlobal əhəmiyyət kəsb edən bu kəmər Azərbaycanın dünya bazarlarına alternativ
enerji ixracı siyasətində mühüm amil oldu.
2005-ci il mayın 25-də Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin açılış mərasimi keçirildi, 2006-cı ildə Türkiyənin Ceyhan limanından Azərbaycan neftinin nəqlinə başlanıldı. 2007-ci ildə isə "Şahdəniz" qaz-kondensat yatağından hasil edilən təbii qaz Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə Cənubi Qafqaz qaz boru kəməri ilə Türkiyə sərhədlərini aşaraq qardaş ölkənin qaz kəmərləri sisteminə daxil oldu.
Beləliklə, Azərbaycan nəinki zəngin neft və qaz yataqlarının işlənilməsinə və enerji resurslarının hasilatına, həmçinin onların dünya bazarına çıxarılması üçün yeni ixrac marşrutlarının işə salınmasına və enerji nəqlinin şaxələndirilməsinə nail olmuşdur.
Müqavilənin əsas beynəlxalq
geosiyasi və geoiqtisadi
əhəmiyyəti ondan ibarət idi ki, bu
tarixi razılaşma əsasında Xəzər
dənizində ilk dəfə beynəlxalq
əməkdaşlığın, region
dövlətlərinə məxsus karbohidrogen
ehtiyatlarının alternativ istehsalı və
ixracının, yeni transmilli
enerji və kommunikasiya
layihələrinin gerçəkləşməsinin təməli
qoyuldu.
“Əsrin müqaviləsi” Azərbaycan
dövlətinə, ölkənin ictimai-siyasi
və iqtisadi institutlarına xarici ölkələrin maliyyə və texnoloji resurslarından geniş
istifadə etmək imkanı qazandırdı. Bu
müqavilə çərçivəsində həyata
keçirilən transmilli layihələr
Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsinin
digər dövlətləri ilə
müqayisədə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə
geosiyasi və geoiqtisadi
dəyərini artırdı, xarici ölkələrlə
tərəfdaşlıq münasibətlərinin
inkişafına və dərinləşməsinə mühüm təsir göstərdi.
“Əsrin müqaviləsi” nəticəsində Azərbaycan öz gələcək inkişafı üçün lazım olan maliyyə vəsaiti və qabaqcıl texnologiya əldə etdi ki, bunun sayəsində də ölkəmiz qlobal dünya iqtisadiyyatının tərkib hissəsinə çevrildi.
İlkin hesablamalara görə, “Azəri-Çıraq-Günəşli”
(AÇG) yataqlarının çıxarıla bilən neft ehtiyatı 511 milyon ton olsa da,
sonralar yeni qiymətləndirmələrə
əsasən bu göstərici 1.072 milyard ton həcmində
müəyyən edilmişdir. 2017-ci ilə
qədər bu yataqlardakı neft və qaz
ehtiyatlarının işlənilməsinə təxminən
33 milyard dollar investisiya qoyulmuş və
bu günə qədər 3,2 milyard barrel neft hasil olunmuşdur.
Həmçinin AÇG yataqlar blokundan ümumilikdə 30 milyard
kubmetr səmt qazı hasil
edilərək Azərbaycan hökumətinə təhvil verilmişdir.
2001-ci ildən ötən dövr
ərzində neft və qaz
sazişləri çərçivəsində Azərbaycan
Respublikası Dövlət Neft Fonduna daxilolmalar
bütövlükdə 148.3 milyard ABŞ
dolları təşkil etmişdir. Bu vəsaitin 95.61 milyard
dolları dövlət büdcəsinə transfert
olunmuş, 9.3 milyard
dolları strateji, infrastruktur
və sosial layihələrə yönəldilmişdir.
Hazırda ARDNF-in aktivləri 42.5 milyard dollar təşkil edir.
2006-cı ildən başlayaraq enerji
ixracı nəticəsində Azərbaycana daxil
olan böyük maliyyə
resursları sürətli iqtisadi tərəqqiyə,
müasir sosial-iqtisadi
və mədəni infrastrukturların yaradılmasına, respublika həyatının bütün
sahələrinin yenilənməsinə, iqtisadiyyatın
şaxələndirilməsi və qeyri-neft
sektorunun dinamik
inkişafına yönəldilmişdir. Bunun
nəticəsində, son 25 il ərzində Azərbaycanda ümumi
daxili məhsul istehsalı 216 dəfə,
adambaşına düşən məhsul 162 dəfə
artmışdır.
Son 15 ildə isə ölkəmizdə ümumi
daxili məhsul istehsalı 3,2 dəfə,
o cümlədən qeyri-neft
sahəsində ÜDM 2,8 dəfə, sənaye məhsulu
istehsalı 2,6 dəfə, o cümlədən
qeyri-neft sənayesi 2,2 dəfə, kənd
təsərrüfatı məhsulları istehsalı 2 dəfəyə
yaxın çoxalmışdır. Bu dövrdə dövlət
büdcəsinin gəlirləri 13,5 dəfə, ölkənin
strateji valyuta
ehtiyatları isə 28 dəfə artaraq
45 milyard ABŞ dollarını ötmüşdür. 2003-2018-ci illərdə
ölkə iqtisadiyyatına 250 milyard
ABŞ dollarına yaxın investisiya
yatırılmışdır ki, bunun da təxminən
yarısı xarici sərmayədir. Ümumi investisiya qoyuluşunun 60 faizdən çoxu
qeyri-neft sektorunun
inkişafına yönəldilmişdir.
İndiyədək regionların inkişafına dair 4 dövlət proqramı qəbul olunmuş və onlardan üçü artıq uğurla icra edilmişdir. Dövlət proqramları çərçivəsində regionlarda bütün köklü problemlər həll olunmuş, müasir infrastruktur formalaşdırılmış, əhalinin məşğulluq səviyyəsi yüksəldilmişdir. Ümumilikdə, bu illər ərzində regionların inkişafına 67 milyard manatdan çox vəsait yönəldilmiş, yaradılmış 2 milyondan çox yeni iş yerinin 75 faizi regionların payına düşmüşdür.
Aqrar sahədə həyata keçirilmiş
sistemli tədbirlər, o
cümlədən son iki
ildə kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı
sahələrinin inkişaf etdirilməsi
ölkəmizin ərzaq məhsulları üzrə
özünütəminetmə səviyyəsini yüksəltmiş,
ixrac potensialını genişləndirmişdir.
Bu illər ərzində Azərbaycanda müasir
nəqliyyat infrastrukturu
formalaşdırılmış, bu məqsədlə
7 hava limanı inşa
olunmuş, 14 min
kilometrdən çox müasir
yollar çəkilmiş, ölkəmizin
xarici ticarət əlaqələrinin
inkişafına və tranzit
imkanlarının genişləndirilməsinə mühüm töhfə olan
Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı və
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti inşa edilərək istifadəyə verilmişdir. Azərbaycan
"Şərq-Qərb” və "Şimal-Cənub” beynəlxalq
nəqliyyat dəhlizlərinin fəal
iştirakçısına çevrilmiş,
həmçinin tranzit
daşımaları sahəsində ölkəmizin
potensialının yüksəlməsində önəmli rol oynaya biləcək Çinin “Bir kəmər,
bir yol” təşəbbüsünə
qoşulmuşdur.
Azərbaycanın enerji resurslarından əldə etdiyi gəlirlər həm də əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi və xalqın rifahının yüksəldilməsi istiqamətində ardıcıl dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini, inqilabi qərarların qəbulu və icrasını təmin etmişdir. Ümumilikdə son 15 ildə Azərbaycanda əməkhaqları 7,5 dəfə, pensiyalar isə 10 dəfədən çox artırılmışdır. 2003-2018-ci illərdə ölkədə işsizlik səviyyəsi 49 faizdən 5,4 faizə, yoxsulluq səviyyəsi isə 5 faizə enmişdir. Ölkə üzrə bütün sosial infrastruktur yenilənmiş və müasir tələblər səviyyəsində yenidən qurulmuşdur.
Azərbaycan Prezidentinin
2019-cu ilin əvvəlindən başlayaraq təsdiq etdiyi
sosial paketlər əsl inqilabi
xarakter daşımışdır.
Əhalinin bütün
kateqoriyalarını əhatə edən və
maaşların, pensiyaların, təqaüdlərin əhəmiyyətli
dərəcədə artırılmasını nəzərdə
tutan bu paketlərin
ümumi dəyəri 2019-2020-ci illər üçün 5,3 milyard
manat əlavə vəsait cəlb etməklə
4,2 milyon insanı əhatə edəcəkdir.
Nəticədə Azərbaycanda minimum pensiya MDB məkanında alıcılıq
qabiliyyəti üzrə birinci, minimum əməkhaqqı isə bu göstərici üzrə ikinci
olmuşdur.
Müasir Azərbaycanın nümunəsi əyani şəkildə
bir daha təsdiq etdi ki, ümummilli
lider Heydər Əliyevin müəllifi olduğu və 25 il bundan əvvəl imzalanan
“Əsrin müqaviləsi” ilə Azərbaycanda yeni neft strategiyası
başlanmış və ötən müddətdə uğurla həyata keçirilmişdir.
Bu strategiya ölkəmizin müstəqil gələcəyini,
dünya dövlətləri ilə strateji tərəfdaşlığını,
iqtisadi inkişafının uğurlu nəticələrini, beynəlxalq və
regional aləmdəki aparıcı rolunu təmin etmiş və
Azərbaycanın dünyanın qabaqcıl ölkələri
sırasına çıxmasına təkan vermişdir.
“Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın siyasi və iqtisadi qüdrətini artıraraq, sonrakı illərdə onun təşəbbüsü və liderliyi ilə regionun və Avropanın enerji təhlükəsizliyini təmin edəcək neçə-neçə yeni transmilli enerji və nəqliyyat layihələrinin həyata keçirilməsinə şərait yaratmışdır. Qeyd edilməlidir ki, 2010-cu ildə “Ümid” və “Babək“, 2011-ci ildə isə “Abşeron” yatağında böyük qaz ehtiyatları aşkar edildikdən sonra, nəhəng “Şahdəniz” qaz yatağı da nəzərə alınmaqla Azərbaycanın təsdiq olunmuş təbii qaz ehtiyatı 2,6 trilyon kubmetrə kimi artmışdır. Bu isə o demək idi ki, Azərbaycan təkcə neft deyil, həm də yaxın gələcəkdə dünyanın böyük həcmdə qaz ixrac edən əsas ölkələrindən birinə çevrilmək potensialına malikdir.
Bir faktı xatırlamaq yerinə düşər ki, Cənub Qaz Dəhlizi
istiqamətində 2000-ci ilin
ortalarından Avropanın müxtəlif strukturları tərəfindən
irəli sürülən bir neçə
layihə, o cümlədən NABUCCO layihəsi
ətrafında aparılan müzakirələr heç bir nəticə
verməmiş və nəticədə Azərbaycan
Prezidenti İlham
Əliyevin irəli sürdüyü və
bütün tərəfdaşlar tərəfindən
dəstəklənən “Cənub Qaz Dəhlizi”
layihəsi həyata vəsiqə almışdır. 2011-ci ildə
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
və Avropa Komissiyasının sədri
tərəfindən “Cənub Qaz
Dəhlizi” layihəsi ilə bağlı Birgə Bəyannamə,
2012-ci ilin iyununda Azərbaycanla
Türkiyə arasında TANAP layihəsinə dair
Saziş, 2013-cü ilin
fevralında TAP layihəsi üzrə Albaniya,
İtaliya və Yunanıstan arasında
Dövlətlərarası Saziş,
2013-cü ilin dekabrında isə
Bakıda “XXI əsrin müqaviləsi” kimi tarixə düşən “Şahdəniz-2”
üzrə Yekun İnvestisiya
Qərarı imzalanmışdır. Ötən dövr ərzində Azərbaycanın liderliyi ilə həyata keçirilən “Cənub
Qaz Dəhlizi” layihəsinin üç seqmenti -
“Şahdəniz-2”, Cənubi Qafqaz Qaz Boru Kəməri və
TANAP üzrə bütün işlər
tamamlanmış, dördüncü
seqment olan TAP isə
artıq yekunlaşmaq mərhələsindədir.
Əminliklə demək olar ki, yaxın gələcəkdə
Cənub Qaz Dəhlizi Azərbaycan
iqtisadiyyatının inkişafında mühüm
amilə çevrilərək, ölkəmizin regionda
və Avropada geoiqtisadi
əhəmiyyətini bir qədər də
artıracaq, Avropanın enerji təchizatının
şaxələndirilməsində və enerji
təhlükəsizliyinin təmin olunmasında ciddi faktora çevriləcək.
Prezident İlham Əliyevin söylədiyi kimi, Azərbaycan fəal və məqsədyönlü
enerji diplomatiyası yürüdərək,
öz tərəfdaşları ilə
birlikdə nəinki regionun, həm də
Avrasiyanın enerji xəritəsini yenidən
tərtib etməyə nail olmuşdur.
2017-ci il
dekabrın 23-də SOCAR-la BP-nin
əməliyyatçısı olduğu
Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti
(ABƏŞ) arasında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən AÇG
yatağındakı işlərin davam
etdirilməsi üçün Niyyət Protokolu imzalandı və bununla
da “Əsrin müqaviləsi”nin müddəti
2050-ci ilə qədər uzadıldı. Yeni müqaviləyə əsasən
SOCAR-ın AÇG-dəki iştirak
payı 11,65 faizdən 25 faizə qaldırıldı. Həmçinin
beynəlxalq tərəfdaş şirkətlər Azərbaycan
Dövlət Neft Fonduna
3.6 milyard dollar bonus ödəmək barədə öhdəlik
götürdülər.
Müasir dövrdə dövlətlərin gələcək inkişaf perspektivlərini yalnız onların malik olduğu zəngin təbii sərvətlər deyil, həm də ölkənin elmi-mədəni, intellektual potensialı və eyni zamanda, bütün bunlardan yüksəkdə dayanan insan kapitalı müəyyənləşdirir. Ona görə də Azərbaycan özünün inkişafında yalnız təbii sərvətlərin gətirdiyi gəlirlərə deyil, həm də neft kapitalının insan kapitalına çevrilməsinə böyük əhəmiyyət verir, bu istiqamətdə məqsədyönlü dövlət siyasəti aparılır.
Əli Həsənov
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin
İctimai-siyasi məsələlər üzrə
köməkçisi
Palitra 2019.- 20 sentyabr.- S.4.