Anri Matiss. Bir rəssamın hekayəsi ...

(əvvəli ötən sayımızda)

Həmin dövrdə ailəsinin böhranlı vəziyyətinə görə imkanları məhdud olan Matiss, xoşbəxtlikdən, Parisdə Böyük Saraydakı Ümumdünyaünya Sərgisində əsərlərindən bir az pul qazana bilir. 1900-cü illərdə - turizmin hələ yeni-yeni formalaşdığı dövrlərdə dəmiryolu, buxar gəmiləri və sənaye inqilabının gətirdiyi digər nəqliyyat vasitələri ilə səyahət edir. Bu yolla yeni ideyalarla zənginləşən fikirlərini əsərlərində təsvir etməyə başlayır.

Yeni istiqamət: Fovizm

Matissin yaradıcılığı bir neçə dövrə bölünür. Onun üslubu dəyişsə də, əsərlərinin arxasındakı ideya həmişə eyni qalırdı: “əşyaların həqiqi xarakterini açmaq” və “tarzlıq, saflıq, aydınlıq sənəti yaratmaq”. Tez-tez dəyişən emalatxana mühitləri onun işləmək manerasına təsir edirdi. Ətrafı ilə mübarizə apardığı illərdə öz inqilabi incəsənət ideyalarını ortaya qoyur. O, perspektivləri təhrif edir, kölgələri silir, kontur və rənglər arasındakı fərqi heçə sayırdı. Qərb dünyası tərəfindən əsrlərlə qəbul edilmiş qaydaları pozan rəssam, ənənəvi obyektiv illüziyanın əvəzinə subyektiv fikirlərini, hiss və düşüncələrni, öz baxış bucağını qoyurdu.

Onun 1904-cü ildə təşkil olunan ilk sərgisi uğursuz alınır. 1905-ci ilin mayında Fransanın cənubundakı Kolliura gəlir və tezliklə, özündən on bir yaş kiçik olan rəssam Andre Dereni (1880-1954) ona qoşulması üçün dəvət edir. Həmin ildən başlayaraq spontanlığına, təsvir kobudluğuna, rənglərlə işləmə metoduna görə onu fovizm cərəyanının (fr. “fauve” - vəhşi) yaradıcısı kimi qəbul edirlər.

“Sanki tamaşaçının üzünə bir qab boya atmısan” - tənqidçi Kamil Moklerin onun əsərlərinə qarşı reaksiyası belə olmuşdu. Lui Voksel isə intibah dövrünə aid heykəli Matissin əsərləri sərgilənən salonda görəndə öz fikrini tarixdə qalmış bir ifadə ilə bildirmişdi: “Donatello au milieu des fauves!” (“Donatello vəhşi heyvanların əhatəsində”). Onun şərhi 1905-ci il oktyabrın 17-də günlük “Gil Blas” qəzetində dərc olunandan sonra, “fovist” ifadəsi kütləvi istifadə olunmağa başlayır. Həmin vaxt tənqid atəşinə tutulan rəsm isə “Şlyapalı qadın” - madam Matissin portreti idi. Bu əsərin Gertruda və Lui Staynlar tərəfindən alınması ruhdan düşmüş rəssama böyük dəstək olmuşdu.

Matiss Kolliurda öz eksperimentlərini davam etdirməkdəydi. “Açıq pəncərə” və “Kolliur mənzərəsi” əsərlərində fovizmin xarakterik təsvir üsullarını görmək mümkündür.

Andre Derendən başqa, Jorj Brak, Raul Düfi, Moris de Vlamik də fovizmin nümayəndələrindən idilər. Matissin ətrafında daha çox Alber Marke kimi ikinci dərəcəli rəssamlar toplanırdı. Onu anlamayan tənqidçilər, peşəkar olmaya dostları və s. tədricən Matissin depressiyaya düşməsinə səbəb olur. 1910-cu ildə İspaniyada sarsıntılarını təsvir edərəkən belə yazırdı: “Çarpayım əsirdi, daxildən gələn fəryad boğazıma çatanda onu saxlaya bilmirdim”.

Yaradıcılığının ilk vaxtlarında rəsmlərinin başlıca motivi qadınlar idi. 1906-cı ildə çəkdiyi “Həyat sevinci” əsəri tamaşaçını əlvan rənglərdən yaranmış hallüsinasiyalar dünyasına aparır; burada təsvir olunun nimfalar xalis rənglərə bürünmüş hüdudsuz təbiət qoynundadırlar: iki qadın meşənin kənarında söhbət edir, digər ikisi də günəşin altında uzanıb. Qadınlardan biri əyilib gül dərərkən, digəri hazırladığı çələngi saçlarına taxır. Arxa planda rəqs edən qadınlar, ön planda isə qucaqlaşan cütlük əks olunub.

Həyatın sevinci rəssamın fırçasından çıxan bütün fiqurlarda - onların formalarında, rənglərində, poza və hərəkətlərindədir. Eni iki metrdən çox olan bu böyük əsər özlüyündə azad mühiti təcəssüm etdirir. Lokal rənglər fonunda elastik və dinamik qadın bədənlərini özündə cəmləşdirən süjet Şərq incəsənəti, fars miniatürləri, yapon qravürləri ilə bərabər, Titsian və Enqr yaradıcılığını da xatırladır.

Matiss əsərlərində çılapaq qadın obrazlarını, onların müxtəlif duyğusal interpretasiyalarını tez-tez müşahidə edənələr onu hedonist (həyatın mənasını, dəyərini həzzdə görən) kimi qələmə verirdilər. Əslində isə, Matiss sadəcə rəsm çəkərkən yaşayan, periodik panika və depressiyalar keçirən özünəqapalı insan idi. Yeni-yeni ideologiyaların bir-birini əvəz etdiyi dövrlərdə Matiss özünün “incəsənət yaşamağın digər formasıdır” ideyasına sadiq qalırdı...

Məşhurluq

Bir il ərəzində fovizmə qarşı “hücumlar səngisə də” Matiss yaradıcılığına heç bir təsiri olmadı. 1906-1917-ci illər ərzində Parisdə yaşayan rəssam özünə ev, emalatxana və Biron otelində məktəb ayırır. Onun qonşuları arasında heykəltəraş Ogüst Roden, yazıçı Jan Kokto və rəqqasə İsadora Dunkan var idi. Matissin ən gözəl işlərinin əksəriyyəti məhz bu dövrdə ərsəyə gəlib.

1906-cı ildə o, hər birində oturmuş çılpaq qadın təsvirləri olan12 litoqraf çəkir və tez bir zamanda tamaşaçı kütləsinə təqdim edir. Litoqraflar Parisdəki “Druet Gallery”də sərgilənir. 1907-ci ildə Giyom Apolliner “La Falange” qəzetində Matiss haqqında yazırdı: “Onun əsərlərinin əhatəsində ekstravaqant, yaxud ekstremist başlanğıcdan uzaqlaşırıq. Matiss yaradıcılığı intellektualığın ən yüksək səviyyəsindədir”.

Yenicə qazanılmış məşhurluğa baxmayaraq, onun əsərləri kəskin tənqidlərə məruz qalmaqda davam edirdi. Buna görə də ailəsini saxlamaq gündən-günə çətinləşirdi. Hətta 1907-ci ildə çəkdiyi “Mavi çılpaq qadın” əsəri 1913-cü ildə Çikaqoda keçirilən sərgidə yandırılmışdı.

1908-ci ildə impressionist və postimpressionist rəssamların əsərlərinin tanınmasında önəmli rol oynayan alman diler Pol Kassirer Berlində Matissin işlərini nümayiş etdirir. Həmin il amerikalı fotoqraf Alfred Ştiqlits Nyu Yorkda Manhetten qalereyasında rəssamın əsərlərini təqdim edir. Bu addımlar Matissin Amerika incəsənət dünyasında tanınmasına böyük təsir göstərir.

Fovistlərin lideri kimi Matissə öz vətənindən daha çox xaricdə rəğbət bəsləyirdilər. Rusiya və Amerikada onun işlərini hazır olan kimi alırdılar. Parisdə nümayiş etdirilən Matiss əsərlərinin çoxu onun ölümündən sonra əldə olunub. Təəssüf ki, fransızlar dahi rəssamın yaradıcılıq ideyasını gec anlamışdılar...

1907-ci ilin yayında Matiss və həyat yoldaşı İtaliyaya uzun səyahətə yollanırlar. Venesiya və Paduyanı gəzərkən Giottonun freskalarına heyran qalırlar. Florensiyada Staynlar ailəsinin qonağı olurlar. Matiss Arezzoya da səfər edir. Pyero della Françeskanın işlərini öyrənir, həmçinin Sienada Duççio və digər rəssamların əsərlərindən çox təsirlənir.

Gertruda Stayn, Koun bacıları və Pikasso

XX əsrin ilk onilliyində Parisdəki amerikalılar - Gertruda Stayn, onun qardaşları Leo və Maykl Stayn, Mayklın həyat yoldaşı Sara və Gertrudanın Baltimordan olan iki dostu Matiss əsərlərinə dəlicəsinə aşiq olmuşdular. Klaribel və Etta Kounlar Pikasso və Matissin yüzlərlə iºinin kolleksionerləri idilər. Onlar Matissdən ilk əsəri 1906-cə ildə əldə etmişdilər və sonrakı qırx il ərzində dünyanın ən zəngin Matiss kolleksiyasına sahib olmuşdular. Bu kolleksiyada rəssamın təkcə əsas işləri deyil, həm də Nitsa dövründə çəkdiyi özünəməxsus mürəkkəbliyi və psixoloji təsiri ilə seçilən əsərləri də yer alırdı.

Matiss özündən on bir yaş kiçik olan Pikasso ilə 1906-cı ildə Gertruda Staynın evində tanış olur. Matiss və Pikasso həm həyat tərzi, həm də yaradıcılıq üslubu baxımından tamamilə fərqlənirdilər. Həmişə bir-bririnə “çiyinləri üzərindən baxan” iki rəssam daim rəqabət aparırdılar. Sonralar isə Pikasso deyirdi: “Heç kim Matissin əsərlərini mənim qədər xırdalığına kimi incələmir, eləcə də mənim əsərlərimə yalnız Matiss diqqətlə baxır”.

Matiss təbiətdən, naturadan çəkdiyi halda, Pikasso daha çox təxəyyülünə müraciət edirdi. Hər iki rəssam üçün xarakterik mövzular qadın və natürmortlar idi, sadəcə Matiss öz fiqurlarını daha realistik interyerlər fonunda təsvir edirdi.

Parisdə Matiss Akademiyası və Sergey Şukin

Matissin dostları Parisdə onun adına akademiya açır (1911-1917). Kommersiya xarakteri daşımayan bu akademiyada gənc rəssamlara yeni texnikalar öyrədilirdi. Hans Purrman və Sara Stayn rəssamın ən sadiq tələbələri arasında idilər. Qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, akademiya müasir Avropa və Amerika rəssamlığında dönüş nöqtəsi yaradan amilə çevrilə bilir...

Xavər Zahir

Palitra.- 2020.- 17 iyun. S. 13.