Mədəni müxtəlifliliyin qorunmasında III sektorun rolu

Azərbaycanda yaşayan dini, etnik, linqvistik və mədəni azlıqların, hüquqlarının müdafiəsi məqsədi ilə yaradılmış QHT-lər mövcuddur

Ötən yazılarımızda vətəndaş cəmiyyətinin milli azlıqlar, tolerantlıq və ümumiyyətlə, insan hüquqları ilə bağlı həyata keçirdikləri layihələr haqda məlumat vermişdik. Bu istiqamətdə QHT-lərimizin fəaliyyəti zəngindir deyə onları bir yazıya sığmaq olmur. Ona görə bu baxımdan yazılarımızı davam etdiririk. Zəngin demişkən “Zəngin Azərbaycan Uğrunda Mübarizə” İctimai Birliyinin də bu günə kimi əhali, eləcə də ökəmizdə yaşayan etnik azlıqlar arasında müxtəlif maarifləndirmə layihələri olub. Təşkilatın 2008-ci ildə həyata keçirdiyi “Milli azlıqların seçici hüquqlarını öyrənməsinə yardım” layihəsi bunlardan biridir.

Təşkilatın və layihənin rəhbəri İradə Əliyeva “Paritet”ə bildirdi ki, layihənin əsas məqsədi 2008-ci ildə ölkədə keçirilmiş prezident seçkilərində azsaylı xalqların qanunvericilik baxımından düzgün qərar qəbul etməsinə kömək göstərməkdən ibarət idi: “Ölkə əhalisinin 9,4%-ni etnik mənşəcə qeyri-azərbaycanlı olan vətəndaşlar təşkil edir. Müstəqillik dövründə yaranmış demokratik qaydalardan bəhrələnməkdə olan bu əhalinin kompakt yaşadıqları bəzi ərazilərdəki orta ümumtəhsil məktəblərində onların bir neçəsinin öz dilləri tədris edilir və ya tam öz dillərində məktəblər fəaliyyət göstərir (məs: rus dilində orta məktəblər, kolleclər, universitetlər və s. vardır.)”. Bu liqvistik azlıqların nümayəndələri öz aralarında ünsiyyət vasitəsi kimi əsasən öz dillərində danışır, ancaq dövlət işlərində qanunla müəyyən edilmiş dildən istifadə edirlər: “Tamamilə və ya əsasən azsaylı etnik əhalinin yığcam yaşadığı bir sıra kəndlərdə daimi yaşayan və kənara çıxmağa çox da imkanı olmayanların müəyyən hissəsi Azərbaycan dilinin qrammatikasını çox zəif bilir, sözün çoxmənalı çalarlarını anlaya bilmirlər. Belə adamlar eyni sözün bir neçə məna kəsb etdiyi qanunvericilik dilini çox çətin anlayır və ya təhrif edilmiş şəkildə başa düşürlər. Prezident seçkiləri keçirilmiş 2008-ci ildə etnolinqvistik azlıqlar üçün qüvvədə olan Seçki Qanununun seşicilərə aid olan hissəsinin onların öz dillərində izah edilməsinə ciddi ehtiyac duyulurdu”.

Bu məqsədlə Zaqatala, Balakən, Qax , Oğuz, Qəbələ, İsmayıllı rayonlarının avar ,gürcü və ləzgiəsilli azərbaycanlıların məskunlaşdığı yaşayış məntəqələrində seçki qanunvericiliyinin şərhinə dair onların ana dillərində seminarlar keçirilib. Əlavə olaraq adları çəkilən rayonların daha üç kəndində isə iki dildə yazılmış bukletlər yayılıb.

Qeyd edək ki, Prezident yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən bu layihənin icrası dörd mərhələdən ibarət olub. Layihə çərçivəsində görülmüş işlərdən danışan İ.Əliyeva dedi ki, ilkin mərhələdə hüquqşünas-ekspert tərəfindən seçki məcəlləsinin seçicilərə aid olan hissəsi üzrə sadə insanların qavrayacağı şəkildə bukletin mətni hazırlanıb: “Bu bukletlər avar, gürcü və ləzgi dillərinə tərcümə edilib iki dildə olmaqla çap edildi. İkinci mərhələdə hər rayondan 2 nəfər olmaqla 4 nəfər avar, 2 nəfər gürcü və 6 nəfər ləzgiəsilli , dövlət dilini və öz etnik dilini yaxşı bilən nümayəndə seçildi. Seçilmiş nümayəndələrə cəlb edilmiş ekspertlər tərəfindən iki günlük təlim keçilərək onlardan seçki sahəsi üzrə seminar apara bilən mütəxəssislər hazırlandı. Təlimlərin Qəbələ şəhərində keçirildi. Təlim iştirakçılarının hamısına sertifikat verildi və hazırlıq səviyyəsinə uyğun olaraq hər rayondan bir nəfəri əsas, digəri isə ehtiyat təlimçi kimi seçilərək layihənin üçüncü mərhələsinin icrasına cəlb edildilər. Təlimçilərin seçilməsi ilə paralel yerli QHT-lərin rəyi nəzərə alınmaqla layihənin əhatə edəcəyi kəndlərin də siyahısı müəyyən edildi”.

Sonra isə bu kəndlərin hər birində yerli fəallar, gənclər və qadınlardan ibarət olmaqla 6 rayonun 12 kəndində 20 nəfərlik qruplara bir günlük seminarlar təşkil olunub. Seminarlar yerli təlimçilər tərəfindən milli azlığın öz dilində aparılıb. Hazırlanmış bukletlər əhali arasında paylanmaq üçün seminar ictirakçıları arasında bölüşdürülüb.

Dördüncü mərhələyə gəldikdə QHT sədri bildirdi ki, rayonların seminarla əhatə edilə bilməyən lakin maarifləndirilməsinə zərurət duyulan 18 kəndin də də (orta hesabla hər rayonun 3 kəndi olmaqla) bukletlərin yayılmasını təşkil ediblər: “Ümumi olaraq 4 aylıq layihənin icrasından 6 rayonda 30 kəndin əhalisi bəhrələnə bildilər”. Layihə rəhbəri təlim və seminarlara həsr edilmiş fotoalbomun da hazırlandığını qeyd etdi: “Layihənin icrası nəticəsində ölkə seçicilərinin 5,82 %-ni əhatə edən etnik və dini azlıqlardan 12000 nəfər insan seçki haqqında ölkə qanunvericiliyinin seçicilərin hüquqlarına aid olan hissəsi ilə öz dilində tanış olaraq hüquqlarını daha ətraflı şəkildə anladılar. Onlar həm özlərinin, həm də ətrafdakıların qanunvericiliyə əməl etməsinə nəzarət etməklə prezident seçkilər zamanı seçici hüquqlarını qorumaq üçün lazımi bilgilərlə maarifləndirilmiş oldular. Qalan əhali üçün ayrıca məlumatlandırma aparılmasa da, seminarların keçirilməsi haqqında xəbər yayıldıqca, digər vətəndaşlarda da demokratik quruluşun mövcudluğuna bir daha inam yaranır. Nəticədə isə, hər kəs öz hüququnu daha mükəmməl öyrənməyə və onun qorunmasına çalışır”.

“Milli azlıqlardan olan qadınlar arasında sahibkarlığın təbliği”

Eyni bölgədə Müstəqil Hüquq Mərkəzi də layihə həyata keçirib, amma fərqli mövzuda. “Milli azlıqlardan olan qadınlar arasında sahibkarlığın təbliği” adlı bu layihəni Amerika səfirliyi maliyyələşdirib.

MHM-in rəhbəri Nigar Atabəyli bizimlə söhbətində layihənin keçilməsini zəruri edən amillərdən danışaraq yeni iqtisadi münasibətlərin və bazar iqtisadiyyatının formalaşması, demokratik cəmiyyətin iqtisadi əsaslarının yaradılması sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı ilə sıx bağlı olduğunu dedi: Qadınların bu prosesə fəal cəlb edilməsi, qadın və kişilər arasında faktiki hüquq bərabərliyinə, qadınların iqtisadi müstəqilliyinin təmin edilməsinə, regionlarda yoxsulluğun azaldılmasına, yeni iş yerlərinin açılmasına, qadınların məşğulluğunun təmin edilməsinə, qadınların tarixən formalaşmış ənənəvi vəziyyətinin dəyişdirilməsinə, və s. kömək edən amildir. Aparılmış sorğu və müşahidələr, icra olunan müxtəlif layihələr göstərdi ki, qadınların sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı ən böyük problem onların hüquqi və iqtisadi biliklərinin azlığı, yeni iqtisadi şəraitə uyğunlaşa bilməməsidir”.

Sahibkar qadınların öz hüquq və vəzifələrini yaxşı bilmədiyini deyən N.Atabəyli onların eyni zamanda bank,vergi və mühasibat uçotunu düzgün qura bilmədiklərini, sahibkarlıqla məşğul olmaq üçün zəruri olan vərdişlərə yiyələnmədiklərini də qeyd etdi: “Onlar təşkilatlanmayıb və şəbəkələşməyib. Xüsusən də, bu məsələ mərkəzdən uzaqda, etnik və dini azlıqların sıx yaşadığı, kişilərin çox hissəsinin işləmək üçün iri şəhərlərə və başqa ölkələrə getdiyi kənd rayonlarında aktualdır. Xüsusilə, mərkəzdən uzaq, milli azlıqların kompakt yaşadığı, kişilərin böyük əksəriyyətinin işləmək üçün böyük şəhərlərə və başqa ölkələrə getdiyi kənd regionlarında qadınların sahibkarlıq fəaliyyətinə cəlbi zəifdir. Regionların sosial-iqtisadi inkişafı, yoxsulluğun azaldılması dövlət proqramları, coxsaylı qanun, qərar, fərmanlar qəbul edilsə də, qadın sahibkarlar və sahibkarlıqla məşğul olmaq istəyən qadınlar arasında hüquqi və iqtisadi maarifçilik işinin zəif aparılması, onların bu prossesə hazır olmaması üzündən regionlarda problemlər qalmaqdadır.

Onun sözlərinə görə, etnik azlıqlardan olan qadınlara bütün bunlarla yanaşı həm də, ənənəvi həyat tərzi, məişət, adət-ənənələr, informasiya qıtlığı, təcrid olunma, dil baryerləri və s. də mane olur: “Dediyim problemlərin həll edilməsi üçün regionda yaşayan, etnik və dini azlıqlardan olan sahibkar qadınlar arasında hüquqi və iqtisadi maarifçiliyin təşkili, sahibkarlıq vərdişlərinin yaradılması, əlaqələrin güclənməsi məqsədi ilə bu layihə icra olundu. Layihə qadınlar arasında sahibkarlığın inkişafına, qadın sahibkarların hüquqi və iqtisadi maariflənməsinə, qadın və milli azlıqların hüquqlarının qorunmasına, ənənəvi həyat tərzinin və təcrid olunmanın aradan qaldırılmasına, sahibkar qadınların bir-biri ilə yaxından tanış olub problemlərini birgə həll etməsinə, eləcə də, korrupsiya və vergidən yayınma hallarının azalmasına kömək etdi”.

Layihə çərçivəsində adı çəkilən rayonların hər birində müxtəlif etnik qruplardan olan 20 qadının iştirak etdiyi iki günlük treninq-kurslar keçirilib. Bu treninqlərdə iştirakçılara sahibkarlıq üçün zəruri olan məlumat verilib, sənədləşmələrin aparılması, hüquqi şəxslərin yaradılması, bank, vergi və mühasibat uçotunun aparılması, kreditin alınması, müqavilələrin bağlanması, hüquqların müdafiəsi və s. haqqında nəzəri və praktiv vərdişlər aşılanıb. Sonra seminarlarda seçilmiş müxtəlif etnik qruplardan, hər rayondan 3 nəfər olmaqla, cəmi 18 qadının trener kimi hazırlanması üçün 3 günlük görüş-seminar kecirilib. N.Atabəylinin iddiasına görə, bu görüş-seminarda qadınlar sahibkarlıq haqqında daha dərin biliklər əldə etməklə yanaşı trener vərdişlərinə də yiyələnib, digər rayonlardan olan həmkarları ilə sıx əlaqələr qurub, regionda sahibkar qadınların şəbəkəsinin formalaşıb: “Bunun üçün iştirakçılar arasında daimi əlaqələ rin təmin edilməsi üçün onların adı, soyadı, ünvanı, fəaliyyət sahəsi haqqında məlumatın toplandığı buklet çap edilib və iştirakçılar arasında paylanıb. Bu fəaliyyətlərdə məqsədimiz milli azlıqlardan olan qadınların sosial və iqtisadi proseslərə fəal qoşulmasına, qadın sahibkarların hüquqi və iqtisadi maariflənməsinə, öz hüquqlarını qoruma mexanizmini yaratmasına kömək etmək idi”.

Müxtəlif rayonlardan və müxtəlif etnik qruplardan olan sahibkar və sahibkarlıqla məşğul olmaq istəyən qadınlar əldə etdikləri bilik, bacarıq və vərdişləri öz işlərində tətbiq etməklə yanaşı başqalarına da öyrədiblər: “Treninqlərdə iştirakçılara və trenerlərə paylanmış materiallar, nümunələr əsasında sahibkarlıqla məşğul olmaq istəyən qadınlar müstəqil şəkildə öz işlərini qura bilirlər. Bu layihə əsasında hazırlanmış trenerlər rayonlarda, bir başa milli azılqların yaşadığı kəndlərdə qadınlar arasında sahibkarlığı təşviq etmiş, bu işdə onlara kömək göstəriblər. Həmin rayonlardan olan sahibkar qadınların sonrakı əlaqələrini və əməkdaşlığı möhkəmləndirib, onların təşkilatlanmasına yardım edəcək layihələr həyata keçiriblər”.

Yeri gəlmişkən Sosial Tərəqqi İctimai Birliyinin də 2008-ci ildə “Azsaylı xalqların miqrasiyasının qarşısının alınmasının əsas yolu sahibkarlığın inkişafıdır” layihəsi olub. Amma bu layihənin maliyyəsini Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurası verib.

“Etnik qruplar arasında dialoq

Humanitar Tədqiqatlar Cəmiyyətinin 2002-ci ildə Gənclik Turizm və İstirahət Mərkəzində “Etnik qruplar arasında dialoq” adlı 4 günlük seminar keçirib. Xatırladaq ki, HTC bu seminarı Azərbaycan Demoqraflar Assosiasiyası və Gənc Hüquqşünaslar Birliyinin tərəfdaşlığı, Avropa Şurasının maliyyə dəstəyi ilə keçirib. HTC-in sədri direktoru Əvəz Həsənov qəzetimizə bldirdi ki, seminar Avropa Şurasının İnamın artırılması proqramı çərçivəsində nəzərdə tutulub: “Seminarın əsas məqsədi Azərbaycanda yaşayan etnik və dini azlıqların problemləri ilə məşğul olan QHT-lərin yerli və regional mətbuat nümayəndələrinin dialoqunu təşkil etmək və gələcəkdə bu cür modelin yaradılması üçün zəmin yaratmaq idi. Seminarın işində Azərbaycanda yaşayan etnik qrupların üzvləri və azlıqlar problemi işləyən QHT-lər dəvət olunmuşdu. Bu tədbirirn Azərbaycanda etnik qrupların probleminə cəmiyyətin diqqətinin artırılması baxımından böyük rolu oldu”.

Seminarın birinci günü “Etnik azlıqların hüquqları ilə bağlı beynəlxalq sənədlər, Azərbaycanda əsas hüquq və azadlıqların qanunvericilik təminatı” mövzusuna həsr olunub. Məruzəçilər əsasən etnik azlıqların hüquqlarının, onların mədəniyyəti, dili və ənənələrinin qournması üçün beynəlxalq sənədlərlə yanaşı Azərbaycan qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş məqamlara diqqət veriblər. Almaniyalı məruzəçi Bernhard Klazenin məruzəsində əsasən ATƏT, Avropa Şurası, BMT, Beynəlxalq Aministiya, “Human Riqhts Vaths” təşkilatlarının insan hüquqlarının qorunması sahəsində təcrübəsindən danışıb. Həmin gün seminar iştirakçıları ilə Azərbaycan İnsan Hüquqları Müdafiə Mərkəzinin direktoru Eldar Zeynalov, Beynəlxalq Aministiya təşkilatının Azərbaycanda təşəbbüs qrupunun rəhbəri Zəlihə Tahirova görüşüb və yerli təşkilatların milli azlıqlarla apardığı işin mahiyyəti barəsində məlumat veriblər.

Əvəz Həsənov dedi ki, etnik qrupların mədəni irsinin qorunması, ana dilində ibtidai təhsil, radio verilişlərinin hazırlanması, etnik qrupların yaşadığı ərazilərdə məkan adlarının qorunub saxlanması və mədəniyyətinin inkişafı müzakirələrdə əsas mövzular olub. Seminar iştirakçıları iki qrupa bölünürək “etnik qrupların yaşadığı bölgədə problemlərin müəyyən edilməsi və ictimai maraqların müdafiəsi üçün fəaliyyət” və “icmaların problemlərinin müəyyənləşdirilməsi və icma birliklərinin yaradılması” işçi qrupları ətrafında məsələləri müzakirə ediblər.

O qeyd etdi ki, çıxışlarda nəinki etnik azlıq ilə çoxluğun problemlərinə, eləcə də etnik qruplar arasında tərəfdaşlıq və onların mövcud problemlərinin həllində lobbiçilik fəaliyyətinə diqqət yetirilirdi: “Seminarın son iş günü iştirakçılar “mərkəzdə yerləşən hər hansı bir təhsil ocağının filialının etnik qrupların yaşadığı rayonda açılması üçün lobbiçilik fəaliyyəti” və “etnik qrupların yaşadığı ərazidə tarixi mədəniyyət abidəsinin bərpası üçün lobbiçilik fəaliyyəti” işçi qruplarında müzakirələri davam etdiriblər. Biz eyni zamanda yekunu kimi radioda etnik qrupların problemlərinə həsr olunmuş dəyirmi masa keçirdik. Seminarınsa yekunu olaraq kitabça çap etdik. Bununla da biz cəmiyyətdə etnik qrupların probleminə qarşı tolerant münasibətin yaradılmasının təbliğ olunmasını, milli azlıqların mədəni irsi, dilinə dövlətin diqqət yetirməsinə nail olmağa çalışdıq”.

“Milli eyniyyətdən qlobal dünyaya pəncərə: tədqiqat və təbliğat platformu”

Layihəni Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə “Effektiv Təşəbbüslər Mərkəzi” demokratik dəyərlərin öyrənilməsi və təbliği İctimai Birliyi 2008-2010-cu illərdə həyata keçirib. Layihənin meneceri Vüqar Orxanın sölərinə görə əsas praktik məqsədləri Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyası kontekstində azərbaycançılıq ideologiyasının, ölkəmizdəki tolerantlıq mühitinin, Azərbaycan mədəniyyətinin, tarixinin tədqiq və təbliği əyani vəsaitlərin, informasiya resirslarının hazırlanması və yayılmasıdır.

Layihənin birinci mərhələsində (sentyabr-dekabr 2008-ci il) www.azerbaycanli.org veb-saytı yaradılıb, “Azərbaycan tarixi günbəgün” kitab-təqvimi hazırlanmış və nəşr edilib. Layihənin ikinci mərhələsi - “Azərbaycanın dünya birliyinə inteqrasiyası: tarix və mədəni irsin təbliği” (www.azerbaycanli.org saytının əsasında yeni informasiya resurslarınn yaradılması) - 2009-cu ilin may-oktyabr aylarını əhatə edib. 3-cü mərhələsi (“Qarabağ tarixinin salnaməsi - elektron xronoqraf” layihəsi, aprel-iyul 2010) çərçivəsində saytda yeni bölmə - “Qarabağ - elektron xronoqraf” bölməsi yaradılıb.

V.Orxan dedi ki, layihədən həm Azərbaycanda, həm də xaricdə fərqli əhali qrupları, o cümlədən ölkəmizin mədəni irsi, tarixi, bugünkü inkişafı, Azərbaycanda və ümumilikdə Cənubi Qafqazda tolerantlıq, etnomədəni inkişaf və s. məsələlərlə maraqlanan, Azərbaycan həqiqətlərinin dünyada tanınması və təbliğinə töhfə vermək istəyən hər kəs faydalana bilər. Layihə çərçivəsində Göygöl rayonu İcra Hakimiyyəti ilə birgə 2008-ci ilin avqusutun 23-24-də”Azərbaycanda alman icması: tarix, mədəni miras, tolerantlıq” mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirirb.

Şahdağ qrupu Azərbaycanın tarixi yaddaşıdır

Nurlu Sabah İctimai Birliyinin “Milli azlıqların mədəni irsinin qorunması - Şahdağ qrupu Azərbaycanın tarixi yaddaşıdır”, Sosial Strateji Tədqiqatlar və Analatik Araşdırmalar İctimai Birliyinin “Milli azlıqların prezident seçkilərinə təşviq olunması”, Turan İstedadlar Birliyinin “ Azərbaycanın Şimal regionunda etnik azlıqları təmsil edən gənclərin seçkili orqanlarda iştirakının stimullaşdırılması”, Sosial Tədqiqatlar üzrə Beynəlxalq Mərkəzinn “Tolerantlıq məktəbi: gənclərin millətlərarası hörmət, inam və qarşılıqlı anlaşma ruhunda öyrədilməsi” və s.layihələrin adlarını çəkmək olar.

Prezident yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının QHT-lərin vəziyyəti haqqında milli hesabatında bildrilir ki, Azərbaycan etnik və dini azlıqların qorunması sahəsində istər dövlət, istərsə də QHT-lər səviyyəsində beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir. Ölkə ictimai fəallarının yaratdığı Milli Kampaniya Komitəsi Avropa Şurasının “Hamı fərqlidir-hamı bərabərdir” 132 kampaniyasına qoşulub. ATƏT, AŞ, Böyük Britaniyanın “Links”kimi təşkilatları yerli QHT-lərin əsas tərəfdaşlarıdır. Ahıska Türklərinin “Vətən” Cəmiyyəti Avropa Millətləri Federal Birliyi (FUEN) beynəlxalq QHT-nın assosiativ üzvüdür. “Links” təşkilatının (Böyük Britaniya) rəhbərliyi altında milli azlıqların Resurs Mərkəzi də Azərbaycanda fəaliyyət göstərir.

Hesabatda qeyd olunur ki, Azərbaycanda yaşayan ayrı-ayrı etnik qrupların mədəniyyətinin qorunması, hüquqlarının müdafiəsi məqsədi ilə yaradılmış QHT-lər mövcuddur. Ölkədə bütün insanların (irqi, dini və etnik mənsubiyyətindən və s. asılı olmayaraq) bərabər hüquqlara malik olması səbəbindən, etnik və dini zəmində əmin-amanlığın mövcud olduğuna görə bu təşkilatlar, əsasən, maraqlarını müdafiə etdikləri xalqların, etnik qrupların milli mədəniyyətinin, folklorunun, adət-ənənələrinin qorunub saxlanması istiqamətində fəaliyyət göstərirlər.

Fuad HÜSEYNZADƏ

Paritet.- 2010.- 14-15 dekabr.- S. 8-9.