Muzeyin ən qədim eksponatı - Qrifon
Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan
Ədəbiyyatı muzeyində Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi ilə yanaşı, ölkəmizin qədim mədəniyyəti
- tarixi abidələri, incəsənət nümunələri,
arxeoloji materialları da nümayiş etdirilir.
Belə
arxeoloji materiallardan biri də 1931-ci ildə tunc dövrünə
aid edilən (Sasanilər dövrü: III-VII əsrlər),
Naxçıvan ərazisində keçmiş Əbrəqunuş
rayonu, Zoğala kəndindən(indi həmin ərazi Şahbuz
rayonuna aiddir) tapılmış 2 qrifondur. Bu qrifonlardan biri 1934-cü
ildə rəssam İ.P. Şeblikin tərəfindən
alınaraq Elmlər
Akademiyasının Azərbaycan Tarixi Muzeyinə verilmişdi.
1945-ci ildə Nizami muzeyinin açılışı ərəfəsində
həmin qrifon digər arxeoloji materiallarla birlikdə Muzeyin
fonduna daxil olub. İkinci qrifon
isə Sankt-Peterburqda (Leninqrad) Dövlət Ermitajına
göndərilərək, indiyə
kimi orada saxlanılır.
Muzeyə
gələnlər Azərbaycanın qədim tarixinə həsr
olunmuş I zalına daxil olarkən, onları mərkəzdə
dairəvi vitrində nümayiş etdirilən qrifon
özünün qeyri-adi, əfsanəvi görkəmi ilə
ovsunlayır. Doğrudan da tamaşaçı maraqla bu
qeyri-adi canlını hansı heyvanla müqayisə edirsə,
heç birinə oxşamır. Diqqətlə
baxıldıqda sifəti, xüsusilə dik qulaqları və
iri gözləri iti, canavarı xatırladır. Burun və
ağız hissəsi yırtıcı quşların,
qartalın dimdiyinə oxşayır. Bədəni və 4
barmaqlı pəncəsi şirə bənzərdir. Boynunun
üstündəki qabarıq zolaqdan hər iki yana çəkilən
cizgilər isə at yalını xatırladır.
Boğazının altından sinəsinə qədər
yarpaq formalı nəbati naxışlar uzanır. Qrifon -
yuxarı hissəsi dördkünc sütunlu, aşağı
tərəfi alçaq dairəvi dayağa bərkidilib.
Hündürlüyü - 34 sm, diametri - 11 sm-dir. Ehtimal edilir
ki, taxt ayağının elementi olmuşdur.
Tarixi
mənbələrdə qrifonla bağlı bir çox məlumatlar
vardır.
Qrifon
- qrif sözündən olub yırtıcı quşların,
eləcə də qartalın, şahinin yunanca səsləndirilməsidir.
Bir çox qədim xalqlar qartalı Günəş və Səma
allahının rəmzi kimi qəbul ediblər. Yunanlar bu rəmzi
quşu “qor”, qədim misirlilər “xar”, “qar” və yaxud “xeru”
adlandırırdılar. Bu da ərəblərin “huru”
(hürü) sözünün eynidir. Qədim Babilistanda
yarı-qrif, yarı-insan olan əfsanəvi varlığa
“karibu” deyirdilər. Yəhudilərə isə bu söz təhrif
olunmuş “xuruvim” formasında keçmişdir.
“Hürü” quşu ulu
keçmişimizdən minillikləri adlayıb gəldikcə,
müxtəlif formalar almışdır. Gah qartal; gah
yarı-insan, yarı-qrif; ya da insan başlı, şir bədənli
və qartal qanadlı təsvirlərlə qayaüstü rəsmlərdə,
memarlıq abidələrinin dekorlarında, qədim incəsənət
və tətbiqi nümunələrdə öz əksini
tapmışdır. Əlbəttə, bu “hürüvimlər”
həqiqi demonik varlıq ola bilməzdirlər.
Bildiyiniz
kimi, qədim ibtidai cəmiyyətlərdə dinin ilk
rüşeymlərindən biri kimi totemizm qəbilə
icmalarında xüsusi yer tuturdu. Bu, müəyyən insan
qrupları ilə hər hansı heyvan, quş, qismən də
bitki və maddi əşya arasında fövqəltəbii
qüvvənin olmasına inamdan ibarətdir. Totem həmin qəbilə
və ya tayfanın hamisi sayılırdı. Qədim insanlar
totemi ilahiləşdirməsələr də, onunla özləri
arasında dərin qohumluq bağlarının olmasına
inanırdılar. Ona görədir ki, çox vaxt qədim
mifoloji varlıqlar özündə insana xas izlər
daşıyır. Ola bilsin ki, qartalın daha çox
yayıldığı arealda (məs., Böyük və
Kiçik Qfkaz dağları, Orta Asiya çölləri) qədimlərdə
döyüşkən bir xalq yaşayıb və bu xalq
güclü, yırtıcı bir quşu özünə Allah-hami
seçib. Təbii ki, bu tayfanın şamanları da baş
geyimlərini və paltarlarını həmin quşun lələkləri
ilə bəzəyib, özlərini hami-tanrıçaya bənzədərək
mərasimlər keçirirdilər. Vaxt keçdikcə bu
şamanlar xalqın yaddaşında, əfsanə və rəvayətlərdə
vizual obraza çevrilib.
Qədim
insan cəmiyyətlərini öyrənib anlamaq
üçün bir çox Qərb alimləri artıq XIX əsrdən
mifoloji mətnlərin öyrənilməsini zəruri
sayırdılar. Dünya
xalqları içərisində ən çox yayılan
qrifon obrazı da böyük maraq doğurduğu
üçün təhlilə və açıqlanmaya ehtiyac
duyur.
Bibliya
mətninə əsasən, Qabil Habili öldürəndən
sonra, “Ədəm bağı”ndan (tədqiqatlar nəticəsində
bu əfsanəvi bağın indiki Təbriz ərazisində
yerləşdiyi güman edilir) qovulur. Onun bir daha geri
qayıtmamağı üçün Ədəm
bağının Şərq qapısında iki zəhmli
karibi gözətçi qoyurlar. Sonralar qadağan edilmiş
yerlərə daxil olmamaq üçün bu cür kariblərin
qoyulması simvola çevrilir. Qüds məbədindəki
Musa peyğəmbərin Allahdan nazil olan 10 qanunun yerləşdiyi
qutunu da bir vaxtlar iki zəhmli xeruvim qoruyurdu. (Müasir yəhudi
bayramlarında həmin qutunun rəmzi surətini
nümayiş etdirərkən, onun üstünə
sancılmış qrif-quşu özüm müşahidə
etmişəm).
Qrifona
bir çox qədim məbəd və saraylarda rast gəlinir.
Məsələn, Mədain şəhərində şah
sarayının sütunları bir vaxt qrifon-qartal heykəlləri
ilə bəzədilmişdi. Şız şəhərində
I Daranın sarayını şir bədənli, qartal
qanadlı hürüvim qoruyurdu. Ninurta məbədinin divar
relyefində isə əlində odlu qılınclar hərlədən,
qartal lələkləri ilə örtülmüş
şamanı xatırladan “İldırım allahı”nın təsviri
çəkilmişdir. Bisutun (Bağistanun)
dağındakı relyeflərin birində Günəş,
işıq, həqiqət və xeyir allahı sayılan Ahura
Məzda dairənin içində oturub uçan halda təsvir
edilir. Dairənin hər iki tərəfindəki qanadlar, alt
hissədə yelpik kimi açılmış quyruq və onun
yanlarından sallanan caynaqlı quş ayaqları qartalın bədən
üzvlərini xatırladır.
Məlumdur
ki, Şərqdən Qərbə kimi bir çox xalqların,
eləcə də qədim İran, Urartu, Aşşur, Babil,
Misir və s. dövlətlərin hamısı
üçün Günəş və Səma allahını
təmsil edən xarakterik nişan - qanadlı Günəş
diski olmuşdur. Bu qanadlı Günəş diski İran
mifologiyasında Ahura Məzdanın və yaxud
Hürmüzdün simvolu sayılırdı. İrandilli
xalqlarda həmin “allah” ilk kamil insan, hami-əcdad kimi də
çıxış edir. Misir mifologiyasında isə
qanadlı günəş diskində hərəkət edən
böyük, ulu və əbədi ruh kimi başa
düşülən Ra-Atum sayılırdı.
Beləliklə,
görürük ki, bütün Şərq ölkələri
ərazisində yaşayan xalqların mədəni həyatında
qartal obrazı mühüm əhəmiyyət
daşımış və bu quşa hami-allah, əbədi
ruhun yerdəki simvolu kimi xüsusi hörmət
aşılanmışdır. Bəzi mənbələrə
görə, simvolu qrif-qartal olan Günəş və Səma
allahına sitayiş kultunun əsasını Nuhun nəticəsi
Meskiağaşir (atası Kuş, atası Ham, atası Nuh)
qoymuşdur. Şumer hökmdarlarının siyahısında
Meskiağaşir “Günəş allahının oğlu”
adlanırdı. Rəvayətə görə ümumdünya
daşqını bitəndən sonra, yer üzünü
bürüyən zülmət çəkilir, gün
çıxır. Gəmidən yerə ayaq basan babası
insana işıq və istilik gətirən Günəşə
üzü üstə səcdəyə düşür.
Şumer
mədəniyyətinə məxsus bəzi daş kitabələrdə
də şərqdən qərbə, şimala kimi
yayılmış qədim döyüşçü
şumerlərin bayraqları ucuna sancılan aypara üzərinə
qonmuş qartal-hami Günəşi əvəz edirdi və
yaxud bildirirdi. Yeri gəlmişkən, türk sözü olan
“bayrıq” - şanlı qartal deməkdir. Qədim türklərdə
“qarluq” tayfa adına rast gəlinir. Məlumdur ki, türklər
qurda, qartala hami əcdad, xilaskar kimi baxırdılar. “Qor”
sözünün “Qədim türk sözlüyü”ndə
hörmət, ləyaqət, şan-şöhrət kimi mənaları
var. Türk tayfalarının vətəni olan Ural-Altay ərazisində
arxeoloji qazıntılar nəticəsində
tapılmış qrifon başının stilizə olunmuş
formasına bənzər ritual nəzir camları qrifonun
türk xalqları içərisində ilahi ipostas olduğunu
göstərir.
Qrif-qartal
obrazına həmçinin Misir incəsənətində
dönə-dönə rast gəlinir. Nəkbət=qrif-Yuxarı
Misirin, Vəcət-kobra Aşağı Misirin rəmzi
olmuşdur. Misir birləşdikdən sonra, hər iki simvol qədim
Misirin “allahlar panteonu”nda ilk yerləri tutmuşdur.
Misirin
mifologiyasına görə, insan öləndən sonra ruhu
(ka) quş kimi uçub səmaya
- Səma və Günəş allahına qovuşur.
Firon Tutmosun sərdabəsi üzərindəki mətnlərin
birində yazılmışdır: “Mən o biri dünyaya
qartal obrazında can verdim, o dünyaya Günəşə,
(Ra) səcdə edən benu quşu kimi qayıtdım”.
Misir
freskalarında Günəş allahı insan bədənli,
qrif başlı və başının üstündə
aypara və günəş diski ilə təsvir olunur.
Yazı mətnlərində isə bu “allah”, nəkbət-qrif
(bu heroqlif A hərifini bildirir) obrazında həmişə
hökmdar-fironların başı üzərində qeyd
edilir. Bununla da anlatmaq istəyirdilər ki, həmin hökmdara
Günəş və Səma allahı özü himayə
edir. Bütün Misir fironları isə “Qorun
ardıcılları”, yəni “Günəş
allahı”nın bir başa nəslindən törəyənlər
hesab edilirdilər.
Misir
mifoloji mətnlərində “Qor”un anadan olması haqqında da
rəvayət mövcuddur. Belə ki, yer allahı Heb və
göy allahı Nutun 2 əkiz oğlu - Osiris, Set və 2 əkiz
qızı İsida və Neftida adlı övladları var
idi. Heb öz hakimiyyətini ilkin və sevimli oğlu Osirisə
verir. Bundan paxıllığa düşən Set qəzəblənib
qardaşını öldürür. İsida Osirisi sevdiyi
üçün onu tapıb dirildir və ondan “Qor” adlı
oğlan uşağına hamilə qalır. Lakin Setin qəzəbindən
qorxaraq əllərini göyə açıb əbədi
qayığında üzən ulu tanrı Atuma yalvarır ki,
bətnindəki şahini Setin qəzəbindən qorusun,
çünki Qor Osirisin varisi kimi bütün allahların
başçısı olacaq... Misir freskalarının birində
Osiris və Qorun müqəddəs ruhları Günəş
diskinin qarşısında insan başlı şahin
obrazında üz-üzə dayanmış şəkildə
təsvir edilmişdir.
Azərbaycan
ərazisində də qartala hörmət və sitayiş izləri
olmuşdur. Məlumdur ki, qartala sitayiş (Günəşə
sitayişin rəmzi kimi) edən tayfalar ölülərini bir
təpənin üstünə qoyub, kənardan müşahidə
edərmişlər. Əgər vəhşi heyvan
yaxınlaşıb parçalayardısa, onun ruhu yeraltı
dünyaya gedərdi. Əgər birinci olaraq yırtıcı
quş yaxınlaşardısa, deməli o, xoşbəxt adam
imiş - ruhu Allaha qovuşardı.
Cənubi
Azərbaycanda, Urmiya gölü yaxınlığında yerləşən
Həsənli təpəsində arxeoloji qazıntılar nəticəsində
tapılmış qızıl kasa, özünün nadir
nümunəsi ilə heyrətamizdir. E.ə. IX-VIII əsrlərə
aid olan, çəkisi 950 qramlıq bu kasa üzərində
Mannalıların əsatir və eposu ilə bağlı bədii
surətlər əks olunub. At və öküz
qoşulmuş arabalarda hərəkət edən qrif
başlı, qanadlı və öküz başlı
“allahlar”, dəbilqəli cəngavərlər, digər əfsanəvi
varlıqların mərkəzində qanadlarını
geniş açmış 2 başlı qrifon
özünün qeyri-adi görkəmi ilə nəzəri cəlb
edir. Qeyri-adilik ondadır ki, qrifonun bir başı qartal, digəri
isə ... şir başlıdır. Güman etmək olar ki,
bu qrifon ikibaşlı qrifonların ən qədim nümunəsidir.
(Həmin camın surəti Muzeyin I zalında nümayiş
etdirilir.)
Azərbaycan
ərazisi coğrafi şəraitinə görə bir
çox xalqların, tayfaların miqrasiya etdiyi
yürüş və müharibələrin, ticarət
yollarının kəsişdiyi mühüm yerlərdən
biri olmuşdur. Bu da bizim torpaqlarda müxtəlif mədəniyyətlərin,
etiqadların, dillərin qovuşmasına, ümumi mifoloji təsəvvürlərin
formalaşmasına səbəb yaratmışdır.
Söhbət
açdığımız, ulu Naxçıvan diyarından
tapılan qrifon da qədim Azərbaycan xalqlarının
ümumiləşmiş mifoloji təsəvvürlərini və
müxtəlif totemlərinin elementlərini özündə
birləşdirmək baxımından son dərəcə
unikaldır. Əvvəldə təsvirini verdiyimiz qrfonda 4
totemin elementi birləşmişdir:
Qrif-qartal.
Söylədiyimiz kimi Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin
mifologiyasında Günəş və Səma allahının
rəmzi sayılmışdır.
Şir.
İran mifologiyasında Günəş
şüalarının rəmzi nişanı kimi, xalqın
iztirab və müsibətlərini yox edən varlıq
olmuşdur.
Canavar-qurd (böri). Türk
mifologiyasında əcdadın ruhu, hami, xilaskar
funksiyasını daşımışdır.
At.
Türk xalqını atsız təsəvvür etmək
çətindir. Qədim türklərin
ictimai-siyasi-döyüş həyatında atın əhəmiyyəti,
Günəşin yer üzünə bəxş etdiyi
işıq qədər əhəmiyyətli idi. Buna görə
də at, Şərqdən Qərbə hərəkət edən
Günəşin rəmzi; şan-şöhrət, dövlət,
ləyaqət anlayışlarını özündə birləşdirir.
Deyilənləri ümumiləşdirib,
belə qənaətə gəlmək olar ki, bu qrifon taxt
ayağının yox, çox güman ki, taxt söykənəcəyinin
çiyin hissələrinin elementi olmuşdur. Çünki,
Günəş və Səmanın rəmzi kimi, xalqın
iztirab və müsibətlərini yox edən; ilk əcdadın
- kamil insan olan Adəmin ruhu, hami-xilaskar funksiyasını
daşıyan; şan-şöhrət, dövlət, ləyaqət
anlayışlarını özündə birləşdirən
bir varlıq kimi, o mütləq uca, hündür yerdə
qoyulmalı idi.
Qrifon-qartal heraldik obrazına
müasir dövrümüzdə də bir sıra gerblərin,
bayraqların, pulların üzərində rast gəlmək
olar. Bu onu göstərir ki, qrifonun qüdrətinə inam
xalqların yaddaşında hələ də
yaşamaqdadır.
Taleyin
qisməti ilə Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan
Ədəbiyyatı Muzeyində qürurla yerini tutmuş 4
totemli qrifon, kim bilir, bəlkə də müasir standartlara
uyğun yenidən qurulan və təkmilləşən 70
yaşlı muzeyimizin parlaq gələcəyinin rəmzi
qarantıdır.
Səadət
Bünyadzadə
Paritet.- 2010.- 18-19 fevral.- S. 12.