Ən vacib sığorta

1999-cu ildən start verilən icbari tibbi sığorta sistemini tətbiq etmək üçün bu sahədə sistemli islahatların aparılmasına ehtiyac var

Azərbaycanda demokratik islahatların aparılması yeni düşüncə və mədəniyyətlərin də formalaşmasına ehtiyacın olduğunu ortaya çıxarıb. Hazırda bu tendensiya sığorta sistemində də özünü göstərməkdədir. Sirr deyil ki, Azərbaycanda sığortalanma mədəniyyəti çox aşağıdır. İnsanlar nəinki mal- mülklərini, heç canlarını da sığortalamaq istəmirlər. Əlbəttə ki, ən vacib sığorta insan həyatının sığortalanmasıdır. Ölkəmizin sığorta haqqında qanunvericiliyinə görə, sığortaçıların fəaliyyət istiqamətləri baxımından həyat sığortası və qeyri-həyat sığortası (ümumi sığorta) sahələri, sığorta obyekti baxımından isə şəxsi sığorta və əmlak sığortası sahələri mövcuddur. Hər bir sığorta sahəsi də öz növbəsində müəyyən sığorta siniflərindən ibarətdir.

Tibbi sığorta isə sığorta olunanın sığorta müqaviləsində nəzərdə tutulmuş xəstəliyə məruz qalmasına görə müayinə və müalicə olunması üçün tibb müəssisələrinin göstərdiyi xidmətlərlə, habelə dərman vasitələrinin alınması ilə əlaqədar yaranan xərclərin əvəzinin tam və ya qismən ödənilməsini nəzərdə tutur. Heç kim özünün və ya başqa bir şəxsin həyatının və ya bədən üzvünün (məsələn, ayağının, gözlərinin və s.) həqiqi maddi dəyərini müəyyənləşdirə bilməz. Bu səbəbdən maliyyə təzminatı prinsipi tibbi sığorta istisna olmaqla, şəxsi sığortaya aid olan sığorta siniflərinə aid edilmir. Tibbi sığortada isə şəxsin çəkdiyi tibbi xərclər maliyyə cəhətdən ölçülə bilir.

Hazırda icbari tibbi sığortanın tətbiqinin səhiyyə sistemində aparılan islahatların tərkib hissəsi kimi həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Bu baxımdan əksər Avropa ölkələrində olduğu kimi bizdə də tibbi sığortanın məcburi nəzərdə tutulması təqdirə layiqdir. Bu, həm əhalinin səhiyyə xidmətlərinə əlçatanlığını artıra, həm də həmin sistemdə qeyri-rəsmi ödənişlərin qarşısını ala bilər. Bununla belə, hələlik icbari sığortanın tətbiqi mexanizmləri tam müəyyən edilmədiyindən bu sistemə keçid uğurlu alınmaya bilər.

Azərbaycanda məcburi tibbi sığortanın tətbiqi ilə bağlı hələ 1999-cu ildə qanun qəbul olunub. O zaman 2000-ci ildən məcburi tibbi sığortanın tətbiq edilməsi nəzərdə tutlmuşdu. Lakin həmin il ölkə başçısı icbari tibbi sığortanın tətbiqinin 5 il müddətinə təxirə salınması üçün sərəncam verdi. Nəhayət, Prezident İlham Əliyev 2008-ci ildə məcburi tibbi sığortanın tətbiqi ilə bağlı digər bir fərman imzaladı. Eyni zamanda bu fərmanla Nazirlər Kabineti yanında İcbari Tibbi Sığorta üzrə Agentliyin yaradılması nəzərdə tutulurdu. Lakin həmin ilin yanvarın 1-dən icbari tibbi sığortanı tətbiq etmək mümkün olmadı.

İcbari tibbi sığorta ayrıca bir komponent kimi reallaşdırılsa, effekti olmayacaq

Məsələ ondadır ki, qanunla işəgötürənlərin əməkhaqqı fondunun 4 %-inin tibbi sığortaya yönəldilməsi nəzərdə tutulsa da, bu sistem hələ də işləmir. Bundan başqa, sığorta şirkətlərinin bir qismi hələ də işləyəcəyi tibb müəssisələrini müəyyənləşdirməyib. Qeyd edək ki, 102,56 milyon manatlıq sığorta ödənişlərinin cəmi 0,52 milyon manatı həyat sığortasıdır. Bu isə yalnız əhalinin həyat sığortasına marağının azalması ilə deyil, həmçinin sığorta şirkətlərinin tibb müəssisələri ilə işləyə bilməməsinin nəticəsidir. Bəzi hallarda isə tibb müəssisələrinin sığorta şirkətlərindən tələb etdiyi məbləğ böyük olduğundan həmin şirkətlər həyat sığortası müqavilələrinin bağlanmasına maraq göstərmir.

İşləməyən əhalinin icbari tibbi sığortası ilə bağlı məsələlər də hələ tam dəqiqləşdirilməyib. Bu sığorta növü icbari olduğundan ondan bütün vətəndaşlar istifadə etməlidir. İşsizlərin isə sığorta ödənişlərini həyata keçirmək imkanları, demək olar ki, yoxdur. Bu zaman dövlətin maliyyə yardımına ehtiyac var.

İcbari tibbi sığortanın tətbiqi səhiyyə sistemində aparılan islahatların tərkib hissəsi kimi kompleks tədbirlər ilə müşahidə olunmalıdır. Əgər o, ayrıca bir komponent kimi reallaşdırılsa, onun effekti olmayacaq. Bundan başqa, sığortası olanlardan qeyri-rəsmi ödənişlərin tələb edilməməsi və sığorta müqaviləsinin nəzərdə tutduğu qaydada pulsuz xidmətin göstərilməsi olduqca vacibdir. Bu isə icbari sığortanın tətbiqi ilə yanaşı nəzarətin gücləndirilməsini tələb edir.

Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzinin İqtisadiyyat və tibbi sığorta şöbəsinin müdiri Abuzər Məmmədovun sözlərinə görə, bu gün səhiyyənin maliyyələşməsi mərkəzi büdcə və rayon büdcəsi tərəfindən həyata keçirilir: “Bu da ümumi səhiyyə büdcəsinin bölünməsinə gətirib çıxarır. Belə şəraitdə əhalinin xəstələnmə halı sığorta riski kimi qəbul edilsə, ümumi büdcənin mərkəzi və rayon büdcəsinə bölünməsi bütövlükdə respublika əhalisinin xəstələnmə risklərinin hesablanmasına imkan vermir. Buna görə səhiyyədə struktur, maliyyənin vahid ödəyicidə toplanması və bölüşdürülməsi üzrə islahatların aparılması qəbul edilmiş ümumdünya prinsiplərinə əsasən zəruridir. Azərbaycanda səhiyyə sektorunda belə islahatların aparılması beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən də dəstəklənir və yüksək qiymətləndirilir”.

İcbari tibbi sığortanın tətbiqinin əhalinin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə nə dərəcədə xidmət edəcəyinə gəlincə o dedi ki, insanın sağlamlıq devizi bütün ölkələr üçün əsas prioritet istiqamət sayılır: “Səhiyyə islahatları əsas dəyərləri - ədalət, iştirak, həmrəylik və hər bir xəstə insan üçün sağlamlıq potensialına nail olmaq - özündə ehtiva edir. “Azərbaycan Respublikasında səhiyyənin maliyyələşdirilməsi sisteminin islahatı və icbari tibbi sığortanın tətbiqi Konsepsiyası”nın 2-ci maddəsinə əsasən baza zərfinə daxil olan xidmətlər səviyyəsində dövlət tərəfindən ilkin tibbi sanitar, təcili və təxirəsalınmaz xidmətlər və müəyyən profilli mütəxəssislərin xidmətlərinə təminat verilir. Əhalinin kateqoriyalara görə maliyyələşdirilməsi Nazirlər Kabinetinin qərarına əsasən müəyyənləşəcək. Digər dövlətlərdə işləyən təbəqə işə götürənlər tərəfindən, işləməyən və digər kateqoriyalı əhali isə dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir. Beləliklə, bütün əhalinin sosial bərabərliyi və ədalətlilik prinsipi təmin edilmiş olur. Ümumiyyətlə, varlı insanın kasıba görə, sağlamın xəstəyə görə, cavanın qocaya görə (bərabərlik, ədalətlilik) prinsipi icbari tibbi sığortanın əsas prinsipidir”.

Onun fikrincə, hərtərəfli təhlillər aparıldıqdan sonra dövlət zəmanəti verilə biləcək tibbi xidmətlərin baza zərfinə daxil edilməsi müəyyənləşdirilə bilər. A.Məmmədov bildirdi ki, zərfə daxil olmayan əlavə xidmətlərin maliyyələşdirilməsi isə əhalinin öz vəsaiti, könüllü tibbi sığorta vəsaitləri və müxtəlif maliyyə yardımları hesabına maliyyələşdiriləcəkdir: “Gələcəkdə bu hissələrin qarşılıqlı inteqrasiya olmuş şəkildə fəaliyyət göstərməsi nəzərdə tutulur. Bu gün Azərbaycanda özəl sığorta şirkətləri fəaliyyət göstərir. Baza zərfinə daxil olmayan əlavə xidmətlər özəl sığorta şirkətləri üçün yeni tibbi sığorta proqramlarının həyata keçirilməsinə şərait yaradır. Bu da öz növbəsində özəl sektorun inkişafına təkan verir və səhiyyənin şəffaflığına zəmanət yaradır”.

“Tibbi sığortanın inkişaf üçün ictimaiyyətə bunu mövcud ehtiyac kimi anlatmaq lazımdır”

İcbari tibbi sığorta sisteminin tətbiqi zamanı xarici təcrübədən istifadə edərkən Azərbaycan gerçəklikləri diqqətlə öyrənilməli və nəzərə alınmalıdır. Ən əsası, icbari tibbi sığorta sistemi vasitəsilə tibbi xidmətlərin göstərilməsinə özəl tibb müəssisələri də cəlb edilməlidir. Onun tətbiqi zamanı rəqabət təmin oluna, bu da öz növbəsində xidmətlərin keyfiyyətinə müsbət təsir göstərə bilər.

MBASK Sığorta Şirkətinin anderaytinq şöbəsinin tibbi sığorta üzrə mütəxəssisi Səbinə Məlikovanın “Paritet”ə açıqlamasına görə, müəyyən bir vaxtda sığorta şirkətləri və ictimaiyyətin təşəbbüsü, özəl tibb müəssisələrinin fəallığının nəticəsi olaraq bu istiqamətdə vəziyyət yaxşılaşmalıdır. S. Məlikovanın fikrincə tibbi sığortanın inkiaşf üçün ictimaiyyətdə bunu populyarlaşdırmaq, mövcud ehtiyac kimi anlatmaq lazımdır: “Artıq belə olduqda əlbəttə ki, tibbi sığorta ilə məşğul olan şirkətlər tərəfindən də təkliflər daha çox olacaq. Həm də o daha qənaətbəxş və keyfiyyətli olacaq. Onda əlbəttə ki, hamı üçün yaxşı olacaq. Belə olanda qiymət də düşə bilər, keyfiyyətdə yaxşı ola bilər. Çünki artıq konkurensiya olacaq”.

O qeyd etdi ki, hansı tərəfdən bu işə başlamaq lazımdır demək çətindir: “KİV-in burada böyük rolu var. Ümumiyyətlə, əksər insanlar hələ sığortanın nə olduğunu tam anlaya bilmirlər. Bu, nəniki, tibbi sığortaya, başqa sığorta növlərinə də aiddir. Onu tam anlamaq insanlar üçün o qədər də asan deyil. Əlbəttə, sığorta şirkətlərinin bunu insanlara tək-tək anlatması qeyri-mümkündür. Ona görə, ümumiyyətlə, ictimaiyyət tərfindən istək olmalıdır. Bununla məşğul olan müəssisələrin bu istqamətdə yönəlmiş hansısa fəallığı olmalıdır”.

Həmsöhbətimiz bildirdi ki, hadisə hər an ola bilər və heç kim də bundan sığortalı deyil. “Amma həyat sığortası isə bu imkanı veirir. Maariflənmə o deməkdir ki, insanın bundan xəbəri olsun”, deyə o əlavə etdi.

Tibbi sığorta ilə bağlı maariflənməyə mütləq ehtiyac olduğunu deyən S.Məlikova hesab edir ki, qiymət çox baha olduğundan cəmiyyətdə istək də yüksək deyil: “Qiymət hamının imkanına uyğun olan qiymət deyil. Ona görə də Azərbaycanda tibbi sığorta üzrə indi biz fiziki şəxsləri sığortlamırıq. Çünki fərdi olaraq istək sıfırdır”. Onun sözlərinə görə, istənilən şirkət bu sığortanı öz işçiləri üçün bir bonus kimi əldə edə bilər: “Əgər hansısa şirkətin istəyi varsa, işçilərini həvəsləndimək və ya onların həyat şəraitini yaxşılaşdımaq üçün bunu edə bilər. Acınacaqlı haldır ki, tibbi sığorta üçün bizə müraciət edən şirkətlərin 99 faiz xarici şirkətlərdir. Görürsünuz, bu da maariflənmə və ya sosial səviyyənin yüksək olmasının nəticəsidir ki, artıq onlar bu anlayışla gəlirlər başqa ölkəyə. Onlar bunu bir ehtiyac kimi duyurlar və burada da ehtiyac bilib öz işçilərini tibbi sığortasını edirlər. Amma çox yerli şirkətlər var ki, imkanları olduğu halda belə öz işçilərinə bu imkanı yaratmırlar. Çox istərdim ki, yerli şirkətlər də buna maraq göstərsinlər”.

Bu məsələdə sığorta şirkətlərinin də üzərinə müəyyən vəzifələr düşür. Bu baxımdan S.Məlikovanın qənaətincə, sığorta şirkətləri də bu məslədə fəal iştirak etməlidrilər: “Yerli şirkətləri cəlb etməldirlər. Eyni zamanda sığorta şirkətləri arasında sağlam rəqbət olmalıdır. Çox təəssüf ki, rəqabət sağlam olmur. Bir də sığorta şirkətləri bir yerdə birləşə bilsəyidilər daha yaxşı olardı. Bu da təəssüf ki, müəyyən səbəblərədən mümkün olmur. Həm də konkret olaraq tibbi sığorta üzrə özəl tibb müəssisələri ilə hansısa danışıqlara gələ bilsəydilər ki, həmin özəl tibb müəssisələri qiymətləri daimi olaraq qaldırmasınlar. Dövlətə məxsus tibb müəssislərində tibbi xidmət pulsuz olduğuna görə biz ancaq özəl tibb müəssisləri ilə müqavilə bağlayıb orada sığortalıları müalicə edə bilərik.

Özəl tibb müəssisələri çox olsa da xırdalıqlarına gedəndə bizim seçimimiz o qədər də çox deyil. Sığorta şirkətlərinin tələbləri var. Təəssüf ki, bu tələblərə hər tibb müəssisəsi cavab verə bilmir. Tibb şirkətləri də çox vaxt bundan suistifadə edirlər. Bilə-bilə ki, sığorta şirlkətinin gedəsi başqa yolu yoxdur. Bu da sığorta şirkətləri üçün problem yaradır”.

İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzinin sədri Vüqar Bayramovun fikrincə isə, səhiyyə islahatlarının daha effektli aparılması üçün icbari tibbi sığortanın tətbiqi mexanizminin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac var. “Araşdırmalar göstərir ki, “Tibbi sığorta haqqında” qanun indiki tələbləri tam olaraq ödəmir. Bu baxımdan həmin qanunda bir sıra boşllar var ki, onlar icbari tibbi sığortanın tətbiqinə imkan vermir. Qanunvericilikdə icbari tibbi sığortanın tətbiqi mexanizmləri göstərilməlidir. Eləcə də Nazirlər Kabineti yanında İcbari Tibbi Sığorta üzrə Agentliyinin statusunun tam olaraq təkmilləşməsinə ehtiyac var. Çünki bu agentlik icbari tibbi sığortanın tətbiqinə birbaşa məsul olan qurumdur. Çox təəssüf ki, bu agentlik yaradılıb, amma hələ də onun əsasnaməsi qəbul ediməyib”.

Əhalinin tibbi sığortanın əhəmiyyəti ilə bağlı məlumatlılıq səviyyəsi olduqca aşağıdır

Onun sözlərinə görə, icbari tibbi sığortanın tətbiqinə mane olan digər faktor Səhiyyə Nazirinin 1 fevral 2008-ci il tarixli qərarına əsasən dövlət xəstəxanalarında tibbi xidmətin pulsuz olmasıdır: “Əgər səhiyyə xidməti pulsuzdursa, nə üçün icbari tibbi sığortanın tətbiqinə ehtiyac var? Səhiyyə Nazirliyinin qərarlarının Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğunlaşdırılmasına ehtiyac var. Bu ziddiyətin aradan qaldırılması olduqca maraqldır”. Ekspert digər məqamı sığorta şirkətləri ilə xəstəxanaların münasnibətlərinin tam olaraq formalaşmamasında görür: “İcbari tibbi sığortda üç tərəf var; sığorta şitkətləri, xəstəxanalar və vətəndaşlar. Bu gün praktiki olaraq bu üç tərəfin münasibətləri hələlik sivil müstəvidə qurulmayıb. Bu, birbaşa onunla bağlıdır ki, əvvəla sığorta edənlə sığorta olunanaların tibbi sığortanın əhəmiyyəti ilə bağlı məlumatlılıq səviyyəsi olduqca aşağıdır. Bu o deməkdir ki, ölkədə tibbi sığorta mədəniyyəti aşağıdır. Təbii ki, bu münasibətlərin yaxışaldırılması və ya sivil müstəviyə keçməsi üçün sığortalıların maarifləndirməsinə ehtyiac var”. V.Bayramov bildirdi ki, sığorta şirkətləri ilə dövlət xəstəxanaları arasında da münsabitlərin qurulmasıda müəyyən problemlər var: “Hələ də sığorta şirkətləri ilə dövlət xəstəxanalarının əksəriyyəti arasında münasibətlər sivil səviyyədə qurulmayıb. Sığorta sənədlərinin xəstəxanalarda qəbulu ilə bağlı problemlər qalmaqdadır. Digər problemsə xəstəxanaların icbari tibbi sığortanın tətbiqinə qarşı olmalarındadır. Apardığımız sorğular göstərir ki, həkimlərin əksəriyyəti icbari tibbi sığortanın tətbiqində maraqlı deyillər və onların narahatçılığı sözügedən islahat tətbiq ediləndən sonra rüşvət həcmin azalması səbəbindən gəlirlərinin azalmasıdır”. Onun fikrincə, bütövlükdə tibbi sığorta ilə bağlı biliklərin aşağı olması icbari tibbi sığortanın inkişafını tormozlayan faktorlardan biridir: “Vətəndaşlar könüllü sığorta xitmətlərindən istifadə etməyə maraqlı deyillər. Bütün hallarda həyat sığortası vətəndaşı gözlənilməz təhlükələrədən qoruyur. Vətəndaşlar tibbi sığortanın əhəmiyyətini tam olaraq başa düşmədiyi üçün onlarda həyat sığortasından istifadə etmək mədəniyyəti tam olaraq formalaşmayıb. Bir də problemi yalnız əhalinin sığorta mədəniyyətində axtarmaq düzgün olmaz. Bütövlükdə icbari tibbi sığortanın tətbiq edilməsi üçün maarifləndirməyə həm əhali, həm sığorta şirkətləri, həm də səhiyyə işçiləri cəlb edilməlidir”.

V.Bayramov hesab edir ki, tibbi sığorta sisteminin inkişafı üçün əhalinin gəlirlərinin artırılması da olduqca vacibdir. O qeyd etdi ki, əhalinin tibbi sığortaya yönəldəcəyi vəsaitlər çox azdır: “Hazırda Azərbaycanda əhalinin gəlirlərinin 70 faizdən çoxu istehlak mallarının alınmasına, 10 faizi vergi və rüsumların ödənilməsinə sərf edilir. Yerdə qalan vəsait az olduğundan əhali sığortalana bilmir. Avropa və Amerikada sığortalanmanın yüksək olması əhalinin gəlirləri ilə bağlıdır. Bu səbəbdən əhali gəlirlərinin 1/3-ni sığorta və digər bu kimi məsələlərə sərf edə bilir. ABŞ-da hazırda ÜDM-in 8 faizini, Avropada 11 faizini sığorta ödənişləri təşkil etsə də, Azərbaycanda bu rəqəm 1 faizə belə çatmır”.

Mərkəz sədrinin fikrincə, də insanların tibbi sığortanın əhəmiyyətini qiymətləndirə bilməsi üçün müəyyən müddət lazımdır: “Bu istiqamətdə media kampaniyalarının, təlimlərin aparılması, eləcə də bülletenlərdən, reklam şitlərindən istifadə insanlarda müsbət fikir yaranmasına köməklik göstərir. İzah edəndən sonra hiss edirsən ki, insanların fikri dəyişir. Hərçənd Səhiyyə Nazirliyi çalışırdı ki, bu ildən icbari tibbi sığortanın tətbiqinə başlasın, amma alınmadı. Güman edirəm ki, 2011-ci ildən tez icbari tibbi sığortanı tətbiq etmək mümkün olmayacaq”.

Göründüyü kimi, 1999-cı ildən strart verilən icbari tibbi sığorta sistemini hələ də tətbiq etmək mümkün deyil. Səbəb yalnız icbari tibbi sığorta sisteminin qanunvericilik bazasının mükəmməl olmaması ilə bağlı deyil. Eyni zamanda bu sahədə institutsional dəyişikliklərin aparılmasına ehtiyac var. Hökumətin icbari tibbi sığorta sisteminin tətbiqi ilə bağlı açıqlamalarına baxmayaraq bu sahədə sistemli işin həyata keçirilməsi müşahidə edilmir. Bu isə bəzi hökumət qurumların icbari tibbi sığortanın tətbiqində maraqlı olmaması ilə bağlıdır. Prosesin ləngiməsi hökumətinin icbari tibbi sığorta tətbiq ediləndən sonra əhalinin məlumatlılığının aşağı olması səbəbindən icra prosesində problemlərin yarana biləcəyi ilə bağlı ehtiyatlılığı ilə bağlıdır.

Fuad HÜSEYNZADƏ

Paritet.- 2010.- 3-5 iyul.- S. 8-9.