Adlarla bağlı qanuna ehtiyac var

Pirağa İsmayılzadə: “Qanun elə bir şəkildə hazırlanmalıdır ki, adlarla bağlı bütün məsələləri özündə əks etdirsin”

Ad insanlara əsasən onları başqalarından fərqləndirmək üçün verilir. İnsan adlarının öz sahibinin xarakterinə və taleyinə təsir göstərməsi barədə inamlar hələ qədim dövrlərdən mövcuddur. Bu təsirləri çox vaxt mistika, astrologiya ilə bağlayırlar. Hələ bizim eradan əvvəl Azərbaycan ərazisində qeydə alınmış, müəllifliyi Zərdüşt Peyğəmbərə aid edilən, dünyada ən qədim kitab nümunələrindən biri olan “Avesta”da insan adlarının əhəmiyyətinə böyük diqqət yetirilib və özünü dərk etməyin elə addan başladığı qeyd olunub.

Keçmişdə Azərbaycanda yeni doğulan uşaqlara adların verilməsinə o dövrün həm ictimai, həm də siyasi vəziyyəti də təsir göstərib. Məsələn, ərəb və ya fars dövlətlərinin Azərbaycana güclü təsiri olduğu dövrlərdə uşaqlara daha çox ərəb və fars adları qoyulurmuş. Sovet hökuməti qurulmazdan öncə Azərbaycanda körpələrə həm də dini adlar verilməsinə çox rast gəlinib. Belə adlara misal olaraq Məhəmməd, Əli, Osman, İbrahim, Yusif, Fatimə (Fatma), Zəhra, Zeynəbı göstərmək olar. Bundan başqa, o vaxtlar bəzi valideynlər arasında uşaqlara nağıl və dastanlardakı məşhur qəhrəmanların və ya tarixi şəxslərin adlarını vermək də dəbdə idi: Şah İsmayıl, Abbas , Məlik Məmməd və s. Adlarla yanaşı insanlar həm də ləqəblərdən istifadə edirlər. Hətta bəzi insanlar daha çox ləqəbi ilə tanınır.

- Adın nədir?

- Kolxoz

Ümumiyyətlə, adların insan həyatında özünəməxsus rolu var. Müəyyən olunub ki, körpələrə qoyulan adlar mənasına uyğun olaraq sonradan böyüməkdə olan uşaqların xarakterinin formalaşmasına, psixikasına, hətta karyerasına da təsir edir. Lakin təssüf ki, heç də bütün valideynlər bunu dərk etmirlər. Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda adlar məsələsində çox ciddi səliqəsizlik var. Təəsüf ki, bəzi hallarda valideynlər yeni dünyaya gələn körpələrə ad seçiminə başdansovdu yanaşırlar, bunun məsuliyyətini anlamırlar. Valideynlərin səhvən qəribə, xoşagəlməz adlar verdiyi uşaqlar isə böyüyəndən sonra öz adlarından utandıqları üçün onu dəyişdirməyə çalışırlar. Bu isə onlara heç də asan başa gəlmir. Hətta adından utandığına görə intihar edənlərin olması da məlumdur. Qəribə adların qoyulmasına sovet dövründə daha çox rast gəlinir. Keçmiş SSRİ-nin mövcüd olduğu illərdə isə bəzi valideynlər öz körpələrinə rus və ya sovet ideologiyasına uyğun adlar veriblər. Həmin dövrdə bəzi azərbaycanlılara Kolxoz, Kombayn, Sovet, Sovetxanım, Sovetnaz, Traktor, Marlen (Marks və Lenin), Ninel (Lenin sözününn tərsinə oxunuşu), Komsomol, Oktyabr, Bolşevik, Prikaz, Narkom kimi adlar qoyulması buna misal ola bilər.

Bəzi zamanlarda isə uşaqlara adların verilməsinə nə mövcud ictimai-siyasi vəziyyətin, nə də ideologiyanın təsiri olub. Sadəcə valideynlər övladlarına ad qoyarkən onun necə səslənməsinin və mənasının fərqinə varmayıblar: Dayandur, Meyxoş, Mülkədar, Qarsalan, Mərkəz, Zülümxan, Venera, Müdafiə...

Ölkəmizdə əcnəbi adların dəbdə olduğu vaxtlara da təsadüf olunur. Ofelya, Afina, Ellada, Ruslan, Albert, Marks, Qrişa, Alyoşa, Volodya, Sofiya, Novella, Tamara, Hamlet, Maqbet belə adlardandır. Həmdə son vaxtlar uşaqlarına əcnəbi ad qoyanların sayının artması da müşahidə edilir.

Bundan başqa, gülüş, nifrət və ikrah doğuran adlardan istifadə olunması tövsiyə edilmir. Belə adlara Dobleyka, Qəqiş, Balaqədeş, Quzubala,Vaxtilə, Zəlzələ, Lubiyə, Türməxanım, Əmiş, Amlet, İşıqlan, Nazikbədən, Olimpiada, Yerevan, Kələk, Məşuqə, Qarkom, Qığılcım, Xaya, Kükü, Uxay, Xiyar, Şokalad, Ördək, Koroğlan, Argentina, Telefon, Sidney, Xaşxanım, Sərxoş, İbiş, Kukla, Opera, Sumqayıt, Şulu, Şofer və digərləri daxildir. Çətin tələffüz olunan adlar da mövcuddur. Məsələn, Sevinddş və bu kimiləri.

Dilçi alim Nizami Cəfərovun fikrincə, valideynlər uşağa ad qoyanda hansısa bir ideologiyaya və ya hisslərə qapılmamalıdırlar. Körpələrə ad seçərkən, həm onun necə səslənməsinə, həm də mənasına diqqət yetirmək lazımdır. Uşaqlara elə ad vermək lazımdır ki, böyüyəndə utanmasınlar.

Türk və dini mənşəli adlar daha çox dəbdədir

SSRİ-nin dağılması və Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra ölkəmizdə bütün istiqamətlər kimi adam adları sahəsində də dəyişikliklər baş verdi. Mütəxəssislər adam adları sahəsində baş verən bu dəyişikliyi müasir dövrün tələbi, həm də azərbaycanlıların öz köklərinə qayıdışı kimi izah edirlər.

Onların sözlərinə görə, artıq Azərbaycanda ərəb-fars adları azalmaqda, türk mənşəli adlar isə artmaqdadır. Bununla yanaşı, son illər uşaqlara yenidən dini adların verilməsi halları da artıb. Ekspertlər bunu azərbaycanlıların İslam dininə qaydışı ilə əlaqələndirirlər. Müşahidələr göstərir ki, indi uşaqlar arasında daha çox bir sözdən ibarət sadə adlar üstünlük təşkil edir. Mürəkkəb adlar isə getdikcə azalır. Digər maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, son vaxtlar yeni doğulan uşaqlara telekanallarda nümayiş olunan serial qəhrəmanlarının adlarını vermək də dəbə minib.

Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına görə də Azərbaycanda əvvəllər dəbdə olan ənənəvi adlar getdikcə unudulur. Rəsmi məlumata görə, hazırda yeni doğulan uşaqlara 8 mindən çox ad verilir. Bunun 3600-dən çoxu qız, təxminən 4500-ü oğlan adıdır. Hazırda qız uşaqlarına ən çox verilən adlar Fatimə, Nərmin, Fidan, Aytac, Zəhra, Nuray, Nəzrin, Aysel, Ləman, Səbinə və Leyladır. Sevinc, Günel, Leyla, Aygün, Günay, Sevda, Vüsalə, Könül, Təranə, Samirə adları da üstünlük təşkil edir. Ən çox dəbdə olan oğlan adları isə Əli, Elçin, Vüqar, Anar, Elnur, Samir, Elşən, Rəşad, İlqar, Vüsal, Murad, Məhəmməd, Hüseyn, Nihat, Fərid və Nicatdır.

Adları necə dəyişmək olar?

Qeyd edək ki, Ailə Məcəlləsinin 53.2-ci maddəsinə görə, uşağa ad valideynlərin razılığı ilə verilir. Valideynlər arasında uşağın adına münasibətdə razılıq olmadıqda yaranan fikir ayrılığı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən həll olunur. Adların dəyişdirilməsi Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq olunmuş “Azərbaycan vətəndaşlarının soyadlarının, adlarının və ata adlarının dəyişdirilməsi vəsadətləri haqqında” əsasnamə ilə tənzimlənir. Orada nəzərdə tutulub ki, adın dəyişdirilməsinə yalnız üzürlü hallar olduqda yol verilir. Üzürlü hallar dedikdə isə adın pis səslənməsi, çətin tələffüz olunması, milliyyətə uyğun gəlməməsi, pis məna verməsi və s. nəzərdə tutulur.

Ailə Məcəlləsinin 54.1-ci maddəsinə görə, 18 yaşına çatmamış şəxsin adının dəyişdirilməsi yalnız o halda mümkündür ki, buna icra hakimiyyətlərinin tərkibindəki qəyyumluq orqanları validyenlərin birgə xahişi əsasında icazə versin. 10 yaşına çatmış uşağın adı dəyişdirilərkən onun özünün razılığı da tələb olunur. Ailə Məcəlləsinin 189-cu maddəsinə əsasən, vətəndaşların özləri öz adlarını 18 yaşına çatandan sonra dəyişə bilərlər. Bunun üçün vətəndaşlar ilk növbədə ərizə ilə yaşadıqları yerlərin VVADQ orqanlarına müraciət etməlidirlər. Həmin ərizəyə vətəndaşın şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd, əsaslı tərcümeyi-hal, doğum haqqında şəhadətnamə, nikahdadırsa, nikah haqqında şəhadətnamə, övladları varsa, onların doğum haqqında şəhadətnamələri, işləyirsə, iş yerindən arayış, yaşadığı yerdən arayış, iki fotoşəkil də əlavə edilməlidir. Bu sənədlər VVADQ tərəfindən müvafiq rayonun polis şöbəsinə göndərilir. Polis idarəsində həmin şəxs barəsində hər hansı təqsirləndirici materialın olub-olmaması yoxlanılır. Sonra sənədlər VVADQ şöbəsinə qaytarılır. Bunun ardınca VVADQ öz rəyini tərtib edir və baxılması üçün Ədliyyə Nazirliyinin Qeydiyyat və Notariat Baş İdarəsinə göndərir. Bu instansiyada da məsələ araşdırılır. Qanunauygundursa, təsdiq edilir, qanunauyğun deyilsə, imtina olunur. Adlarını dəyişmiş vətəndaşa bununla bağlı şəhadətnamə verilir.

Onu da nəzərinizə çatdıraq ki, bu yaxınlarda Ailə Məcəlləsinə edilən əlavə və dəyişikliklərə görə, bundan sonra yeni doğulan uşaqlara adların qoyulması yalnız valideynlərin öhdəsinə buraxılmayacaq, bu zaman müvafiq icra hakimiyyətinin qoyduğu qaydalar nəzərə alınacaq. Məqsəd uşaqlara heç bir məna verməyən, pis səslənən, ən əsası da gələcəkdə onların utanmasına səbəb ola biləcək adların verilməsinin qarşısını almaqdır.

Azərbaycanda adqoyma ilə bağlı 7-8 növ ənənə mövcuddur

Etnoqraf Pirağa İsmayılzadə “Paritet”ə müsahibəsində adların insanları bir-birindən fərqləndirmək xüsusiyyətindən meydana gəldiyini bildirib: “Nəsil-icma quruluşu dövründə insanların sayının artması, onlarla bağlı münasibətlərin tənzimlənməsi nöqteyi-nəzərdən insanlara adlar verilməyə başlandı. İlk əvvəllər adların verilməsində təbiət hadisələri əsas rol oynayırdı. Misal üçün, əgər yeni doğulan uşaq yağışlı və yaxud da qarlı bir gündə dünyaya gəlirdisə ona havaya uyğun adlar verilirdi. Ümumiyyətlə isə, Azərbaycanda adqoyma ilə bağlı 7-8 növ ənənə var. Yeni doğulan uşağa 3 gün ərzində ad qoyulurdu. Bu ad gələcəkdə həmin uşağın həyatını, əxlaqını, bacarığını və digər keyfiyyətlərini müəyyənləşdirməli idi. Elə adlar var ki, uşağa mənaya görə verilirdi. Məsələn, Göyçək adı. Və yaxud da bəzən hökmdarlar adlarını dəyişirdilər ki, uzunömürlü olsunlar. Bəzi adları da uşağı sosial statusuna uyğun olaraq verilirdi. Məsələn, elə olurdu ki, ata-anası vəfat edən uşağa Yetim adı verilirdi. Adət-ənənəyə uyğun adların qoyulması da geniş yayılmışdı. Azərbaycanda adqoyma ənənəsində varislik prinsipinin olması da diqqət çəkir. Belə ki, bir çox hallarda uşağa onun baba və nənəsinin adını qoyurlar ki, bu da böyüklərə hörmət, onların adını yaşatmaq istəyindən irəli gəlir. Bəzi hallarda isə insanlara adlar onların igidliyinə, qoçaqlığına görə verilirdi. Bunun ən gözəl nümunəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. Misal üçün, Buğaca bu ad buğanı ram etdiyinə görə verilmişdi. Müasir dövrümüzdə isə uşaqlara həm də film, roman qəhrəmanlarının, görkəmli şəxsiyyətlərin adları verilir. Misal üçün, “Babək” və “Nəsimi” filmləri çəkildikdən sonra bir çox valideynlər öz uşaqlarına Babək, Nəsimi adları qoydular. Eləcə də Səməd Vurğunun “Aygün” poeması ilə bağlı Aygün, “Vaqif” dramı ilə bağlı isə Vaqif adları geniş yayılmağa başladı”.

Bəzi tədqiqatçıların iddia etdiyi kimi adlarımızın əksəriyyətinin fars mənşəli olması ilə bağlı fikirlərlə razılaşmayan P.İsmayılzadə, farsların da Azərbaycan adlarından istifadə etdiklərini söylədi: “Bəzi tədqiqatçıların sözlərinə görə, biz əsasən fars mənşəli adlar götürmüşük. Əslində isə bizim fars mənşəli adlar götürməyimizlə yanaşı, farslar da bizə məxsus adlardan istifadə ediblər. Bu adlar da Azərbaycan xalqının tarixi keçmişinə söykənən və milli-mənəvi dəyərlərimizi özündə əks etdirən adlar olub. Hətta İslam dini ilə bağlı hesab edilən bir sıra adlar İslama qədərki dövrdə Azərbaycanda geniş yayılmışdı. Ümumiyyətlə, adlar ictimai-siyasi münasibətlərə çox həssas reaksiya verir. Misal üçün, Səfəvilər dövründə Azərbaycanda yayılmış adların əksəriyyəti simvollaşdırılmış adlardır. Məsələn, Həzrəti Əlinin dəfn olunduğu Nəcəf şəhərinin adı ilə bağlı olaraq Nəcəf adı geniş yayılmağa başladı. Eləcə də onun simvollaşdırılmış Zülfüqar qılıncının adına uyğun olaraq bir çoxları öz uşaqlarına Zülfüqar adını verməyə başladı. Azərbaycan cəmiyyətində çox maraqlı adlardan biri də Leyla adıdır. Bu ad bizə ərəblərdən gələn bir ad olmaqla Leylə kimi səslənir və “gecə” mənasını verir. Nizami və Füzuli kimi dahi şairlər öz əsərlərində- “Leyli və Məcnun” poemalarında bu addan istifadə ediblər.

Orta əsrlər dövründə həm də adlarda ikiləşməyin olması diqqət çəkir. Məsələn, Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin oğlunun adı Uğurlu Məhəmməd idi. Onun əsl adı Uğurlu olsa da İslamın təsiri nəticəsində sonradan Məhəmməd adını qəbul etmişdi. Elə adlar da var ki, sonradan dəyişdirilib. Məsələn, Məhəmməd adı Azərbaycanda Məmmədə və Türkiyədə Mehmetə çevrilib. Bu gün geniş yayılmış Oqtay adı isə Çingiz xanın oğlu Ugedeyin adından götürülüb”.

Köhnə adlarımız unudulub

Bəzi hallarda insanların uşaqlarına mənasını bilmədikləri, heç bir mənası olmayan və yaxud da pis məna verən adlar verdiklərini deyən müsahibim, Azərbaycanda əvvəllər mövcud olan bəzi adların sonradan unudulduğunu və yaxud da başqa formalarda istifadə olunmağa başlandığını təəssüf hissi ilə qeyd edib: “Məsələn, əvvəllər Azərbaycanda geniş yayılmış Günəş adı sonradan ərəblərin təsiri nəticəsində Şəms, Şəmsiyyə kimi işlənməyə başlanıb. Və yaxud da Ayla bağlı adların yerinə Qəmər adından istifadə olunub”.

P.İsmayılzadənin fikrincə, adlarla bağlı problemləri həll etmək üçün ilk növbədə əhali arasında maarifləndirmə aparılmalıdır. Bu baxımdan telekanallarda adlarla bağlı verilişlərin göstərilməsi, mətbuatda məqalələrin dərc olunması müsbət addım olardı. Xüsusən də aidiyyəti dövlət qurumları uşaqlarına ad seçməkdə valideynlərə kömək etməlidirlər.

Adlarla bağlı qanunun hazırlanması fikrinə də münasibət bildirən P.İsmayılzadə belə bir qanunun qəbulunu məqbul saydığını bildirdi: “Lakin adlarla bağlı qanun layihəsinin hazırlanması cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmaya bilər. Ola bilsin ki, ərəb və fars mənşəli, eləcə də bizim milli-mənəvi dəyərlərimizə yad olan adlar götürülsün və sırf Azərbaycan mənşəli adlar qalsın. Qanun elə bir şəkildə hazırlanmalıdır ki, adlarla bağlı bütün məsələləri özündə əks etdirsin”.

Babək CAHANDAROV

Paritet.- 2010.- 10-11 iyun.- S. 9;11.