Muzeylər xalqımıza qarşı terror və soyqırımların xatirəsini yaşadan məkan kimi

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində azərbaycanlıların kütləvi qırğını üçün istifadə olunan top nümayiş olunur

1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli sürüb, ölkəmizin ərazisinin 20 faizi hərbi təcavüz yolu ilə işğal edilib. Ermənistan hərbi birləşmələri milli mədəniyyət abidələrimizi qəddarcasına uçurub dağıdıblar. Eyni zamanda erməni təcavüzkarlarının qarət etdikləri, ölkəmizin qədim, orta və müasir tarixi ilə bağlı eksponatların toplandığı və qorunub saxlandığı muzeylərdə Azərbaycan xalqının tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı qiymətli əşyalar, rəsm və heykəltəraşlıq əsərləri, dünya şöhrətli Azərbaycan xalçaları, xalça məmulatları, Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərinin xatirə əşyaları, digər qiymətli materiallar olub.

Bizdə ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bir neçə muzeylərdə, işğal olunmuş bölgələrimizə aid olan stendlər haqqında məlumat əldə etdik, eyni zamanda erməni təcavüzünə məruz qalmış rayonlarımızın muzeylərinin Bakıdakı nümayəndələri ilə əlaqə saxlayıb bir sıra məsələləri öyrəndik. İlk olaraq əlaqə saxladığımız 90 illik uzun bir tarixi yol keçən Azərbaycan tarixinin müxtəlif dövrlərini özündə əks etdirən eksponatların, tarixi sənədlərin və s. qorunub saxlandığı AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin (MATM) elmi katibi Fərhad Cabbarov qeyd etdi ki, bu tarixi hadisələrlə bağlı çalışdığı muzeydə xüsusi bir bölmə var: ”Muzeyimizdə hər iki dövrün, yəni həm 1905-06-cı illərin, həm də 1918-ci ilin mart soyqırımı bölmələri var. Bu tarixi hadisələri özündə əks etdirən eksponatlar, tarixi sənədlər biz də ayrıca bölmələrdə nümayiş olunur. Yeni yaradılmış ekspozisiyada bu mövzuya xüsusi diqqət veririk. Bu soyqırım bölmələrində müxtəlif sənədlər, şəkillər, eyni zamanda real eksponatlarda var. Məsələn, erməni Xatisovun zavodunda istehsal olunan top bu bölmədə nümayiş olunur. Məhz bu topla azərbaycanlılar yaşayan məhəllələri güllə - boran ediblər. Sonra orda Şamuyanın məktubları var, tüfənglər, başqa çoxlu sayda müxtəlif adda başqa silahlar və şəkillər(Şəmkir hadisələri ilə bağlı, dağıdılmış Bakı, Zəngəzur, İrəvan və s.)”.

F.Cabbarovun sözlərinə görə, hər zaman xarici qonaqlara AMTM -nin bələdçiləri bu bölmələr haqqında xüsusi olaraq geniş və ətraflı məlumat verirlər:”Muzeyin yeni 2010-2015-ci illəri əhatə edən fəaliyyət proqramı tərtib olunub. Bu proqramda xaricdə azərbaycanlılara qarşı soyqırım, etnik təmizləmə siyasətini əks etdirən materiallardan ibarət həm sərgilərin keçirilməsi və həm də elmi nəşrlərin işıq üzü görməsi nəzərdə tutulub.

Bundan başqa keçiriləcək “Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocağı- Qarabağ” adlı sərgimizdə qədim dövrdən, arxeologiyadan başlayan Azıx, Tağlar mağarası və gəlib çıxacaq Qarabağın etnoqrafiyasına geyimlər, əşyalar və sözsüz ki, bu sərgi başa çatacaq Qarabağ müharibəsiylə. Sözügedən sərgidə Xocalı soyqırımı, Qarabağın mədəniyyəti, muğam, musiqi alətləri nümayiş olunacaq. Ümumiyyətlə, bu sərginin keçirilən tədbirlər içərisində xüsusi əhəmiyyəti var. Çünki, Qarabağ sərgisi bir növ təbliğat xarakterlidir. Biz Qarabağ sərgisini elə keçirəcəyik ki, nəinki həmvətənlilərimiz üçün, eyni zamanda xaricilər üçün də maraqlı olsun. Bu sərgi digər sərgilər arasında ən uzunmüddətli olacaq ki, muzeyə gələn turistlərin tanış olmaq imkanı olsun”.

“İstiqlal” Muzeyinin elmi ekspozisiya şöbəsinin müdiri Şərafət Məmmədova “Paritet”in əməkdaşı ilə söhbətində xatırlatdı ki, ki, İstiqlal Muzeyi Muzey Mərkəzinin 3-cü mərtəbəsində yerləşir və 6 zaldan ibarətdir. Ş.Məmmədova qeyd etdi ki, I zalda Azərbaycanda ən qədim zamanlardan başlayaraq XIX əsrin sonlarına qədər olan milli-azadlıq hərəkatının tarixi ilə tanış olmaq olar:” Yerin azlığına görə burada ən qədim dövrə, xürrəmilər hərəkatına, Səfəvilər dövlətinə, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinin bağlanmasına, Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsinə aid bütün materiallar cəmləşib”.

Şöbə müdiri bildir di ki, II zalda isə ölkə tarixindəki qısa, lakin öz mahiyyətinə görə çox zəngin olan bir dövrü XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəlləri əks etdirilib: ”Bu mədəniyyət və elmin, neft sənayesinin inkişafı və bunun da nəticəsi kimi Z. Tağıyev, Ş. Əsədullayev və A. Nağıyev və başqa xeyriyyəçilər tərəfindən maliyyələşdirilən yeni binaların, məktəblərin, teatrların və xəstəxanaların tikilməsi dövrü idi. Bu zalda həm də XX əsrin birinci yarısında Azərbaycanı titrətmiş gur hadisələrlə də tanış olmaq olar. Rusiyanın tərkibinə daxil olmuş Azərbaycanın şimal hissəsində də XX əsrin əvvəllərində Rusiyanı bürüyən dəyişikliklər baş verirdi - bu ilk inqilabi dərnəklərin yaranması, fəhlələr içərisində inqilabi təbliğat və Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulması idi. Lakin bundan başqa 1905-1918-ci illərdə Azərbaycan xalqı ermənilər tərəfindən soyqırıma da məruz qaldı. Dəhşətli qırğın və təcavüz faktları həmin illərin fotoxronikasında öz əksini tapıb. Həmin illərin parlaq faktı 1918-ci il mayın 28-də təsis olunmuş ADR-in fəaliyyəti idi. Cəmi 23 ay mövcud olmuş ADR bir çox demokratik dəyişikliklər həyata keçirib və Şərqdə ilk demokratik dövlət olub. Azərbaycan tarixinin bu mühüm dövrü haqqında dolğun məlumat almaq olar:”

Onu da qeyd edim ki, bu gün işğal altında olan Cəbrayıl və Füzuli rayonlarının tarix diyarşünaslıq muzeylərinə aid olan eksponatlar Dövlət İstiqlal Muzeyinin Fondunda saxlanılır. Bu bölgələrə məxsus olan eksponatlardan danışan Şərafət xanım ilk olaraq qeyd etdi ki, torpaqlarımızın 20 faizi ermənilər tərəfindən işğal olunub 1 milyondan artıq soydaşımız yurd-yuvasından qovulub qaçqın vəziyyətində yaşayırlar:” İşğal olunmuş ərazilərdə digər mədəniyyət abidələri ilə yanaşı, qalan 22 muzey öz binalarından, kolleksiyalarından, sərgi avadanlıqlarından məhrum olmuşdular. Yalnız Cəbrayıl və Füzuli rayonun da olan iki muzey öz eksponatlarını xilas edə biliblər. Və 1993-cü ildən başlayaraq sözügedən rayonlara aid olan eksponatlar bizim İstiqlal Muzeyində nümayiş olunur.

Cəbrayıl Tarix Diyarşünaslıq Muzeyindən 17 min eksponat bizim muzeydə saxlanılır, Füzuli Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinə məxsus olan 6 mindən çox eksponat muzeyin fondunda saxlanılır. Bizim muzeydə keçirilən sərgilərdə sözügedən muzeylərə məxsus olan eksponatlar nümayiş olunur. Ancaq bəzi hallarda da bu muzeylərin əməkdaşları eksponatlarını müvəqqəti olaraq fondumuzdan götürür, başqa yerlərdə keçirilən sərgilərdə nümayiş olunur və sonra fondumuza verirlər. Bu gün istiqlal Muzeyinin ekspozisiya zalında Cəbrayıl və Füzuli rayonları üçün stend ayrılıb və orda azda olsa bu rayonlara məxsus olan eksponatlar nümayiş olunur. İşğal olunmuş ərazilərə məxsus olan eksponatlar İstiqlal Muzeyində müvəqqəti saxlanılır, torpaqlarımız azad olanda sonra eksponatlar da öz vətənlərinə qayıdacaq”.

Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzinin direktoru Zərifə Məlikova ilk olaraq qeyd etdi ki, bərpaçılar bərpaya ehtiyacı olan bütün əşyalarla elmi-praktiki təmasda xüsusilə diqqətli olublar: ”Bizim mərkəzdə dövlətimizin və xalqımızın öz istedadlı oğul və qızlarının şərəfinə yaratdığı, onların xatirəsini yaşadan muzeylərdə saxlanan neçə-neçə fotoşəkil, sənət əsəri bərpa olunub, öz əvvəlki görkəmini alıb. Üzeyir Hacıbəyliyə məxsus olan geyimlər, əlyazmalar, məişət və digər müxtəlif əşyalar, bəstəkarın anası Şirinbəyim xanımın bir vaxtlar geydiyi geyimlər- arxalıq, kürdü, tuman və s. bu qəbildəndir. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bərpaçılar həmişə mütəxəssislər hər dəfə bərpaçılıq işindən söz açanda öncə haqlı olaraq Şirinbəyim xanımın arxalığının bərpası üzərindəki işin adını çəkirlər. Bərpaçı (bərpaçı- rəssam Bəsti Əliyeva) arxalığın süzülmüş tirmə hissəsinə, didilmiş xəzinə diqqət yetirməklə sanki milli musiqimizin bayraqdarı olan Üzeyir bəyi yetişdirən, ona qayğı göstərən bir mehriban ananı göz önünə gətirib”.

Günay ƏSƏDOVA

Paritet.- 2010.- 12-16 iyun.- S. 11.