Tarixçilər erməni faşizmini ifşa edirlər

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu son illər tariximizi araşdıraraq dəqiq mənbələrə əsaslanan faktlar əsasında bir sıra yeni nəşrlərlə çıxış edib. İnstitutun əməkdaşlarının da bu sahədə gördüyü işlər, müdafiələri maraq doğurur. Tarix elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün tarixçi Ataxan Paşayevin “XIX-XX əsrlərdə Ermənilərin Azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımları və deportasiyalar adlı avtorefaratı arxiv sənəd və materiallar əsasında yazılıb. 2007-ci ildə yazılmış dissertasiya işi AMEA Tarix İnstitutunun Azərbaycanın Sovet dövrü tarixi (1920-1991 ci il) şöbəsində yerinə yetirilib.

Dissertasiyanın ümumi səciyyəsində mövzunun aktuallığı ön plana çəkilir. Bu gün xalqımızın qarşısında duran başlıca məsələlərdən biri Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ məsələsinin ədalətli həlli problemindən bəhs edilir. Dissertasiyanın “Çar Rusiyasının Qafqaz siyasətində erməni amili” adlı birinci fəsli üç yarımfəsildən ibarətdir. “Qafqazın istilasından sonra buraya köçürülmüş ermənilərin türk müsəlmanlara məxsus torpaqlarda məskunlaşdırılması” adlanan yarımfəsildə göstərilir ki, XVIII-XIX əsrlərdə Yaxın Şərq, ilk növbədə isə İran və Osmanlı imperiyalarının əraziləri İngiltərə və Çar Rusiyası kimi dövlətlərin arasında başlıca döyüş meydanına çevrilir.

Dissertasiya işində köçürmələr nəticəsində İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində ermənilərin demoqrafik vəziyyətində baş vermiş köklü dəyişikliklər geniş təhlil olunur. Bu işdə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanları A.Yermolov İ.Pakoviçin etimadını qazanmış erməni mənşəli generalların erməniləri Cənubi Qafqaza köçürərək müsəlmanlara məxsus torpaqlarda yerləşdirilməsindəki rolları ətraflı təhlil olunur. Rusiya imperiyasında buraxılmış statistik hesabat və məlumatlar xüsusilə yarım əsrdən yuxarı müddətdə nəşr olunan “Kafkazskiy kalendar” məlumat kitablarında 1897-ci ildə Rusiyada keçirilmiş birinci Ümumrusiya siyahıya alınmasının nəticələrinə dair nəşrlər və s təhlil olunaraq indiki Ermənistan ərazisində yaşayan əhalinin demoqrafik vəziyyətində XX əsrin əvvəllərinə qədər azərbaycanlıların yenə də əhalinin əsas hissəsini təşkil etdiyi göstərilir.

“XIX əsrin sonlarında yaradılmış millətçi erməni partiyaları və onların türk müsəlmanlara qarşı yeritdikləri mürtəce şovinist siyasət” adlanan ikinci yarımfəsildə millətçi erməni partiyalarının yaranması və onların Cənubi Qafqazda və Anadolunun Şərq Vilayətlərində fəaliyyətləri həyata keçirdikləri iğtişaşlar və terror əməliyyatları çox saylı tarixi sənəd və materiallar əsasında geniş təhlil olunur.

“1905-1906-cı illərdə Cənubi Qafqazda müsəlman əhalisinə qarşı açıq silahlı təcavüzü” adlanan üçüncü yarımfəsildə ermənilərin müsəlman əhalisinə qarşı silahlı təcavüzü,onun səbəb və nəticələri geniş təhlil olunur.

Bakıda neft sənayesinin sürətlə inkişafı ilə əlaqədar olaraq XIX əsrin 70-ci illərindən ermənilərin Bakıya axını sürətlənir. Bakı şəhəri və quberniyasında baş vermiş erməni -azərbaycanlı qırğınlarını təhqiq edən senator Kuzminski qeyd edirdi ki, ermənilərin “ Bakıya kütləvi axını son 10-15 il ərzində xüsusilə artıb və hazırda (yəni 1905-ci ildə) şəhər əhalisinin 18%-ni təşkil edir.”

Dissertasiyanın “Çarizmin süqutundan sonra ermənilərin Cənubi Qafqazda müsəlmanlara qarşı törətdikləri soyqırım və deportasiyalar (1917-1920)” adlanan fəsildə və “ Ermənilərin İrəvan quberniyası və Ermənistan Respublikasında yaşayan türk- müsəlmanlara qarşı soyqırım və deportasiyalar” adlanan yarımfəsildə, eləcə də “Ş. Şaumyanın rəhbərliyi ilə bolşevik daşnaklardan ibarət silahlı dəstələri Bakı quberniyası ərazisində türk- müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları və deportasiyalar ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlar, vəhşiliklər bir daha öyrənilir.

Tarixçi Namiq Əsədov tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün yazdığı “ Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi Rusiya İmperiyasının köçürmə siyasətində” adlı dissertasiyasında Qafqaz siyasətində erməni amilinə toxunur. Aparıcı təşkilat Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Azərbaycan tarixi kafedrası olan dissertasiya AMEA adına Tarix İnstitutunun Qafqaz tarixi şöbəsində yerinə yetirilib.2010-cu ildə yazılıb.

Dissertasiya işinin birinci fəsli “Qarabağın tarixi etnik vəziyyəti” adlanır və 2 paraqrafdan ibarətdir. Birinci paraqafda Qarabağ ərazisinin konkret sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinə cəhd edilir və eyni zamanda Qarabağda yaşayan xristian əhalinin mənşəyi də araşdırılır. Qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağın Ermənistana məxsus olmasını iddia edən erməni tarixçilərinin saxta konsepsiyaları həqiqətdən çox - çox uzaqdır. Ermənilərin nəinki Qarabağın, hətta Qafqazın aborigen əhalisi olmaması tarixi mənbələr, görkəmli şərqşünasların və qafqazşünasların əsərləri və hətta erməni müəlliflərinin öz əsərlərində göstərilir. Bu əsərlərdə qeyd edilir ki, ermənilər Kiçik Asiya və Cənubi Qafqaz ərazilərinin yerli əhalisi deyil və buraya Qərbdən gəlmişlər. Eyni zamanda bu paraqrafda Qarabağda yaşayan xristian əhalinin əslində qədim alban tayfalarının nəsilləri olması əldə edilmiş tutarlı məlumatlar əsasında sübut edilir.

İkinci paraqrafda Qarabağ əhalisinin etnik say nisbəti araşdırılır. Təəssüf hissi ilə qeyd etmək lazımdır ki, xanlıqlar dövründə Qarabağ əhalisinin say tərkibi və əhalinin say nisbətini müəyyənləşdirmək üçün tarixi qaynaqlarda məlumat qalmayıb. Buna görə də Qarabağ xanlığında əhalinin etnik tərkibini və say dinamikasını ardıcıllıqla və bütün dəqiqliyi ilə üzə çıxarmaq mümkün deyildir. Lakin bu o demək deyil ki, Qarabağ xanlığının yaranması ərəfəsində Qarabağ əhalisinin etnik tərkibi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 1727-ci ildə Osmanlı dövlət məmurları tərəfindən tərtib edilmiş “Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri” əsasında tam dəqiqliyi ilə olmasa da, Qarabağ xanlığının tərkibinə düşən ərazilərdə yaşayan əhalinin say dinamikası və etnik tərkibi barədə məlumat əldə etmək mümkündür.

Dissertasiya işində “Müfəssəl dəftər”in məlumatları geniş şərh olunub, Qarabağ əhalisinin etnik tərkibini və say nisbətini tam dolğunluğu ilə göstərmək üçün hər nahiyə üzrə ayrıca cədvəl tərtib edilib. Araşdırmalar nəticəsində məlum olub ki, XVIII əsrin əvvəllərində Gəncə-Qarabağ əyalətində 1178 kənd olub. Lakin bu kəndlərin yalnız 701-də yaşayış olub. 477 kənd, başqa sözlə mövcud kəndlərin 40% dən çoxu boş qalıb.

Tarixçi Nazim Məmmədov isə “Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (1923-1991“ adlı dissertasiyasında sovet hakimiyyəti illərinin tarixini araşdırıb. Araşdırmalardan məlum olub ki, uzun illər boyu əsl tarixi həqiqət xalqa təhrif olunmuş formada çatdırılıb. Xüsusilə, Azərbaycanın İrəvan xanlığı ərazisində məskunlaşdırılmış ermənilərin “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq niyyəti ilə bütün iyirminci yüzillik ərzində Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti, erməni millətçi təşkilatlarının başçılığı altında azərbaycanlılara qarşı dəfələrlə soyqırımı təşkil etmələri məsələləri XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərinədək tam halda, obyektiv təhlil və tədqiqini tapmayıb. Dissertasiya AMEA-nın tarix İnstitutunun “ Qarabağ tarixi” şöbəsində yerinə yetirilib.

I fəsil “Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti XX əsrin 20-30-cu illərində” adlanır. Bu fəsildə Dağlıq Qarabağda sovet idarə rejiminin qurulması, Qarabağ üsyanı, DQMV-nin yaradılması və Azərbaycan SSR-in ərazi bütövlüyünün pozulması, DQMV-də sosialistcəsinə yenidənqurmalar, onların sosial iqtisadi və siyasi nəticələri tədqiq edilir. Həmin fəslin “Dağlıq Qarabağda sovet hakimiyyətinin qurulması. Dağlıq Qarabağ üsyanı” adlı birinci yarımfəslində 1920-1923-ci illərdə Dağlıq Qarabağda baş verən ictimai siyasi proseslərə aydınlıq gətirilib. Dissertasiyanın III fəslin birinci yarımfəsli “Ermənistanın Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddiaları və ağır nəticələri” adlanır. Qeyd olunur k, “Parçala və hökm et” siyasəti imperiyaya daxil olan xalqların arasında daim münaqişə, süni konfiliktlər yaradılmasında daha aydın təzahür edirdi.

Qeyd edək ki, dissertasiya 2009-cu ildə yazılıb.

Günay BÜNYADZADƏ

Paritet.- 2010.- 8-10 may.- S. 5.