“Mart 1918-ci il. Bakı. Azərbaycanlıların soyqırımı sənədlərdə” kitabı qərəzsiz elmi mövqedən çıxış edir

Müəllif kitabda müsəlman milli qüvvələrinin mart qırğınlarında məsuliyyəti məsələsinə də yer ayırıb

Azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınların miqyası və coğrafiyası çox geniş bir məkanı əhatə edir. Əsrlər, illər boyu daima ermənilər tərəfindən müxtəlif soyqırımlara məruz qalan xalqımız baş verənləri ən ağır bir yara kimi öz qəlbində daşıyır.Təbii ki, bunlar düşməndən qisas almağa, onu dünyada xar etməyə yetmir. Son illərdə isə Respublikada erməni vandalizmini əks etdirən nəşrlər, ayrı-ayrı qurumların bu sahədə gördüyü işlər artmaqdadır. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxtəlif aidiyyatı institutlarının bu sahədə yeni tədqiqatları diqqəti cəlb edir.

AMEA-nın Şəqrşünaslıq İnstitutunun əməkdaşı, tarix elmləri doktoru Solmaz Rüstəmova-Tohidinin “Mart 1918-ci il. Bakı. Azərbaycanlıların soyqırımı sənədlərdə” kitabı da maraq doğurur. Vətəninin hələ də işğala məruz qaldığı bir vaxtda azərbaycanlılara qarşı dəfələrlə qırğınlar törədənlərin bu gün tarixi saxtalaşdırmasına tutarlı cavabı arxiv sənədlərinin dili ilə verən S.Rüstəmova-Tohidi qərəzsiz elmi mövqedən çıxış edib.Toplunun adından bəlli olduğu kimi müəllif oxucunun gələcəyi qənaəti, yaxud tarixin verəcəyi hökmü təlqin etmir. Solmaz xanımın əhatəli, geniş məzmunlu, təhlilli oçerkində bu vəzifənin öhdəsindən gəlməyi bacarması ikiqat təqdirə layiqdir. İctimai elmlərdə subyektiv mülahizənin aparıcı istiqamətini bütün hallarda əngəlləmək mümkün olmur. Bəhs olunan topludakı sənədlərin hansı məzmun daşıdığını nəzərə alsaq, təkcə Azərbaycan cəmiyyətini deyil, ümumən bəşər övladını qəzəbləndirməyə yetərli olduğunu bilərək, tədqiqatçının hisslərin fövqündən elmi məntiqi və dürüst yanaşmağı bacarmasını dəyərləndirmək lazımdır.

Kitabda “Martovskie sobıtii 1918 q. v Baku: predposılki, xarakter, posledstviya” adlanan oçerk daha geniş xronologiyada bəhs olunur.

“Mart hadisələri”nin “dərin kökləri və səbəbləri” olduğunu bildirən müəllif daha əvvəlki prosesləri izləməyə başlayır. Ermənilərin öz dövlətlərinə nail olmaq üçün tarixi zəminin XIX yüzilliyin əvvəllərində Rusiya İmperiyasının Cənubi Qafqazı istilası prosesində yaradıldığını və bu ideyanın sonradan erməni millətçiliyinin siyasi devizinə çevrildiyini qeyd edən müəllif hadisələri izləyərək tam qənaətə gəlir ki, gələcək erməni dövlətçiliyinin ərazi baxımından özülü məhz 1918-ci ilin yazında qoyulub. “Erməni dövlətçiliyi” ideyasını reallaşdırmaq yolunda, həm də başlıca şərt nəzərdə tutulan dövlət üçün ərazini təmin etmək məsələsi idi. Erməni ümummilli təxəyyülündə yer almış “Böyük Ermənistan” ideyası üç dəniz arasında nəzərdə tutulurdu. Niyyət edilən məkanda ərazilərin əsasən Osmanlı İmperiyası və Rusiya İmperiyası (Qafqaz) tərkibində olmasının erməni millətçiləri tərəfindən həmin dövlətlərə münasibətini şərtləndirən amilə çevrilməsini söyləyən müəllif XX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq hakimiyyət dairələrinin mövqeyinə də açıqlıq gətirib.

Cənubi Qafqazın erməni ekspansionizminin mərkəzinə çevrilməsi prosesinə Rusiya hakimiyyətinin münasibəti konkret məqamlar üzrə səciyyələndirilir. Bu müstəvidə ictimai-siyasi qüvvələrin mövqeyi müəllifin diqqətindən kənarda qalmayıb. Hadisələrin bilavasitə şahidi olmuş azərbaycanlı xadimlərin mülahizələrinin daha dəqiq və konkret olduğunu bildirib. Məmməd Səid Ordubadinin “Qanlı sənələr” əsəri üzərində xüsusi dayanaraq 1905-1907-ci illər hadisələrindən sonra ermənilərin rus hakimiyyətinə “barışmaz” münasibətini dəyişdirdiyini yazır. Qafqaz canişini Vorontsov-Daşkovun, erməni millətçilərinin və ruhanilərinin imperator II Nikolaya müraciətlərinin məğzindən oxucuları xəbərdar etməklə yeni siyasi xəttin yürüdüldüyünə diqqəti çəkir. Erməni Milli Şurasının yaradılması və çarizmin erməniləri himayəçilik siyasətinə dönüşü mahiyyətində belə erməni muxtariyyəti arzusunun gerçəkləşmədiyi vurğulanır. Bununla belə Qərb ictimai-siyasi fikrini “erməni dövlətçiliyi məsələsi”nə meylli etməkdə müəyyən nəticələr əldə olunub. S.Rüstəmova-Tohidi erməni ideoloqlarının uzun müddət məqsədyönlü çalışmalarının nəticəsiz qalmadığını etiraf edir. Belə ki, Cənubi Qafqazın gələcəyinə dair planlarda “erməni dövlətçiliyi məsələsi” yer alırdısa, gürcülərin bu məsələdə hüququ məqbul bilinirdisə, müəllifin göstərdiyi kimi, regionun çoxsaylı azərbaycanlı əhalisini nə Qərb dövlətləri, nə də xüsusən Rusiya siyasi qüvvələri diqqətə belə almırdılar.

Müəllif müsəlman milli qüvvələrinin, xüsusən “Müsavat”ın mart qırğınlarında məsuliyyəti məsələsinə də yer ayırıb. Təhlili mülahizələrindən sonra bu məsələdə Azərbaycan milli qüvvələrinin verdiyi qiyməti məntiqi və ədalətli sayaraq paylaşıb. 1918-ci ilin mart hadisələrini Cənubi Qafqazın bütün müsəlman əhalisinin kökünü kəsmək məqsədi daşıyan məqsədyönlü siyasət hesab edib.

Sənədlər toplusu kimi olduqca dəyərli olan kitabın mətnində və qeydlərində istifadə olunmuş çoxsaylı arxiv sənədləri və materialları sırasında son dövr nəşrləri də yer alıb. Tehranda, Moskvada çıxan ədəbiyyatla yanaşı, İrəvanda nəşr olunan sənədlərin elektron variantından istifadə olunub.Bu arxiv sənədlərinin Azərbaycan tarixşünaslığında elmi dövriyyəyə gətirilməsi müəllifin faydalı əməyinin mühüm bir tərəfidir. S.Rüstəmova-Tohidi mart qırğınları zamanı İran təbəqələrinin qətlə yetirilməsi məsələsinə ayrıca yer verməklə tədqiqat istiqamətini dərinləşdirmək ehtiyacı yaradıb. Əksəriyyəti etnik azəri türkü olan İran təbəələrinin qətliamına dair müəllif mətni ilə yanaşı kitabın üçüncü fəslində şahid ifadələrində məlumatlar geniş yer alıb. Mart qırğınlarının qarşısını almaq məqsədilə İran konsulunun fəal müdaxilə cəhdlərinin fayda verməməsi göstərilir. Bakı kəndlərinin qətliama məruz qalması, qətlə yetirilmiş əhalinin sayı barədə, müsəlman meyitlərinin dəfninin mümkünsüzlüyü haqqında, qırğınların Azərbaycan qəzalarında davam etdirilməsinə dair yeni məlumatlar və yanaşma tərzi maraq doğurur. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin tərkibi daxil olmaqla, fəaliyyəti məzmununda da “erməni amili”nin yer aldığı konkret nümunələrdə təsbit olunub.Erməni ideoloqlarının saxtalaşdıraraq hallandırdıqları məsələlərdən biri də 1918-ci ilin sentyabrında Bakıda baş vermiş hadisələrlə bağlıdır. Bakının azad edilməsindən sonra ermənilərin qətlə yetirilməsinə dair şişirtmə rəqəmlərin yayılmasına müəllif münasibətini bildirib.

S.Rüstəmova-Tohidi mövzu ilə bağlı son 20 ildə nəşr olunmuş ədəbiyyatda Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinin bir qisminin yer aldığını göstərib, həmin sənədlərin tam həcmdə nəşrinin aktuallığını bir daha vurğulayıb. İstisnasız olaraq tədqiqatçıların paylaşdığı haqlı müəllif qənaətidir ki, bəhs edilən sənədlər böyük elmi mənbəşünaslıq, tarixi-siyasi və diplomatik əhəmiyyətə malikdir. Bu sənədlər bir il ərzində (31 mart 2007-30 mart 2008) S.Rüstəmova-Tohidi tərəfindən sistemləşdirilib və mətbuatda müvafiq şərhlərlə dərc olunub. Sənədləri ayrıca toplu şəklində dərc etmək zərurətindən müəllif onları fərqli prinsiplərə uyğun təshif edib və ayrı-ayrı fəsillərdə yerləşdirib. Altı fəsildə təqdim olunan sənədlər 1918-ci ilin martında yalnız Bakıda törədilmiş qırğınları əhatə edir, beş fəsildə şahid ifadələri məzmunu daşıyır, sonuncu fəsil isə məhkəmə-istintaq sənədləridir. Müəllifin təsnifat prinsipi, fəsillərin başlığından bəlli olduğu kimi, məntiqi-hüquqi əsasa malikdir. Giriş mətnində müəllif hər bir fəslin ilk növbədə sistemləşməsini açıqlayıb, əsaslandırıb və qısa şərhini verib. Fəsillər üzrə şərhdə ayrı-ayrı məsələlər üzrə sənədlər nömrələrlə təqdim edilərək ümumiləşdirilib. Sənədlərin fəsillər üzrə müəllif şərhi ilə tanış olan hər bir şəxs kifayət qədər əhatəli məlumat əldə edə bilər. Mart qırğınlarının mənzərəsini daha dolğun qavramaq üçün topluya daxil edilmiş yardımçı vəsait olduqca dəyərlidir.

Sənədlərdə adı keçən coğrafi yerlərin tarixi və müasir adları müəllif tərəfindən tərtib edilərək verilmiş, Bakı şəhərinin 1913-cü ilə aid xəritəsi də əlavə olunub. Həmçinin, sənədlərin mətnlərinə dair geniş qeydlər toplunun sonunda rəqəm ardıcıllığı ilə yerləşdirilib.

“Mart 1918-ci il. Bakı. Azərbaycanlıların soyqırımı sənədlərdə” (Bakı, 2009) toplusu XX əsrin əvvəli ilə sonu arasında körpü, XXI əsr üçün mühüm yaddaşdır. Bu varisliyin üzvi göstəricisi 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması haqqında qərar idisə, 1998-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” verdiyi fərman oldu. Fərmanın verilməsi “tarixin hökmü”ndən irəli gəlirdisə, onun yaratdığı tədqiqat imkanlarından səmərəli, məhsuldar faydalanmaq çağdaş tarixçilərin üzərinə düşür. Belə məsuliyyətli və şərəfli vəzifənin öhdəsindən yüksək peşəkarlıqla gələn S.Rüstəmova-Tohidinin əməyi ibrətamizdir. Tarixi sənədlərin əhəmiyyətini düzgün müəyyənləşdirərək, xüsusi kitab halında nəşrini gerçəkləşdirən Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin xidməti də təqdirəlayiqdir. Toplunun bir sıra xarici dillərdə nəşr olunması mühüm, zəruri sayılır.

Günay BÜNYADZADƏ

Paritet.- 2010.-18-19 may.-S. 6;12