Tatların dilini, mədəniyyətini, tarixini tədqiq edən alim

“Maqsud Hacıyevin tədqiqatları Azərbaycan etnoqrafiyası üçün çox faydalıdır”

Haqqında söhbət açacağımız insan Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqlardan olan tat xalqının istedadlı nümayəndəsi professor, şərqşünas, yazıçı Maqsud Hacıyevdir. Uzun illər ölkəmizdə elmi, bədii yaradıcılıqla məşğul olaraq bir sıra dəyərli tədqiqatların nəticəsi olan kitablar yazıb. Onun yazdığı kitabların bir hissəsi də Azərbaycanda yaşayan tatlarla bağlıdır. M. Hacıyev şəxsiyyətini şair, alim Hüseyn Alışanov çox gözəl ifadə edib:”Mən Maqsud Hacıyevi bütün Azərbaycanı sevən adam kimi tanıyıram. Tat etnosunun bu istedadlı nümayəndəsi üçün əsas ölçü - mizan ədalətlə ləyaqətdir. O, bütün yaradıcılığı və məhsuldar qələmi ilə dəfələrlə sübut edib ki, onun üçün Azərbaycanın vəhdəti və bütövlüyü əfzəlidir, xalqımızın bir yumruq kimi birləşməyi taleyimizdə aparıcı və həlledici qüvvədir”. “Azərbaycanda yaşayan bütün etnik azlıqlar azərbaycanlılarla birgə yumruq kimi birləşərək , bütün sahələrdə təmsil olunsunlar və mehriban yaşasınlar”- deyən və ömrünün 75- ci ilini yaşayan Maqsud müəllimin yaradıcılığının tatlarla bağlı olan səhfəsinə nəzər saldıq, eyni zamanda enişli-yoxuşlu həyat və sənət yolundan danışdıq.

İlk olaraq qeyd edək ki, keçmiş Qonaqkənd rayonunun Gümür kəndində, kasıb bir kolxozçu ailəsində dünyaya göz açan Maqsud Hacıyevin uşaqlığı fərəhsiz keçib, həyatında çox ağır günlər olub, yetimçilik yazılıbmış taleyinə. Ömrünün bu illərində, atası, anası da onu vaxtsız tərk ediblər və uşaq olub, elə orta məktəbi bitirən kimi BDU-nun şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olub, oranı da müvəffəqiyyətlə bitirib. Bundan sonra elmə fanatik məhəbbəti onu pillə-pillə arzuladığı zirvəyə aparıb. İndi Maqsud müəllimin özünün müəllifi olduğu, redaktorluq etdiyi və rəy verdiyi kitabları, tərcümə əsərlərini, sayı-hesabı bilinməyən məqalələrini görəndə bütün bunların arxasında zəhmətlə keçən bir ömrün dəqiqələrini, saatlarını, günlərini, aylarını illərini görürsən. Maqsud Hacıyevi bir alim kimi səciyyələndirərkən onun çoxcəhətli yaradıcılığı sənətə heyranlıq doğurur.

Onun Şərq ədəbiyyatı ilə bağlı onlarla elmi məqalələri çap olunub, beynəlxalq elmi konfranslarda məruzələr oxuyub və Azərbaycan şərqşünaslığını layiqincə təmsil edib. O, həm də dilçidir. Onun fars,puştu , tat dilləri ilə bağlı dərslikləri,proqramları, metodik vəsaitləri və tədris materialları işıq üzü görüb. Elə bircə bu faktı nəzərə çatdırmaq kifayətdir ki, keçən əsrdə çap olunmuş “Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası”nın elmi məlumat xarakterli “Avesta dili”, “ İran dilləri” , “Tacik dili”, “Tat dili”, “Talış dili”, “ Puştu-əfqan dili”,”Dəri dili”, “Bəluc dili”, “Gilək və Mazandaran dili və dialektikası”, “Yaqnob dili”, “Yazqulam dili”, “İşkaşım dili”, “ Pəncab dili”, “Qədim fars dili”, “Orta fars dili”, “Yeni fars dili”, “Lor və bəxtiyaari dil və ləhcələi” oçerklərinin müəllifi Maqsud Hacıyevdir.

Maraqlı bir faktı qeyd etmək istəyirik ki, M.Hacıyevin yetmiş beş illik ömrünün on beş ilini İran və Əfqanıstanda keçirib. O, ilk azərbaycanlı alim və diplomatlardan biri idi ki, keçən əsrin 70-80-ci illərində Əfqanıstan və İranda gördükləri bir çox həqiqətləri oxuculara çatdırmışdı.

M. Hacıyev təkcə Azərbaycanda deyil, bir sıra Şərq ölkələrində də tanınır, onun fars, dəri və rus dillərində bir neçə kitabı işıq üzü görüb. Əfqanıstanda olduğu illərdə “Cvəndim”, “Milliyyəthaye bəradər”, “Dusti”, “Həqiqəte inqilabe Saur”, “Pamir”, “Ənis”, İranda yaşadığı illlərdə isə “Ettelaat”, “Mərdom”, “Peyame nevin”, “Fulad”, “Həftəgiye ketab” qəzet və jurnalllarında elmi və publisistik məqalələri çap olunub. M. Hacıyev bədii yaradıcılıqlada məşğul olur. O, yaradıcılıq işi ilə də həvəskar kimi deyil, əsil peşəkarlıqla məşğul olaraq maraqlı əsərlər yaradır.

Maqsud müəllimin yaradıcılığının əsas hissəsi də tatlarla bağlıdır. Belə ki, o, “Azəri”-Tat Mədəniyyət Mərkəzinin sədri kimi də fəaliyyət göstərir və bu fəaliyyət onun bədii və tərcümə yaradıcılığında da əks olunur. Məlumdur ki, Azərbaycanın şimal bölgəsində bir sıra etnik azlıqların nümayəndələri də yaşayır və tatlar bu sırada xüsusi yer tutur. O, bizimlə söhbətində bildirdi ki, Azərbaycanda yaşayan etnik azlıqların nümayəndələrinin, o cümlədən tatların da azərbaycanlılarla siyasi, iqtisadi, mədəni və etnik zəmində heç bir problemi olmayıb, hər zaman dost və qardaş kimi yaşayıblar:” Tarixən Azərbaycanda dini tolerantlıq olub. Bu tolerant yanaşma həm də xalqların, etnik qrupların tolerantlığına aiddir. Mən də bu ideyaya xidmət etmək üçün tat dili haqqında kitablar yazmışam, fərqli etnolinqvistik qruplar əlaqələri daha da yaxınlaşdırmaq üçün Azərbaycan-Tat Mədəniyyət Mərkəzini yaratdıq. Əsas məqsədimiz o oldu ki, tatların mədəniyyəti, rəqsi,tarixi, dili, şifahi xalq ədəbiyyatını öyrənib kitab halında nəşr edək. Çünki tat etnik qrupu könüllü assimiliasiyaya məruz qalır. Yəni mənim 50-60-cı illərdə tədqiqat apardığım kəndlər var ki tat dilində danışırdılarsa, bu gün Azərbaycan dilində danışırlar. Onu da qeyd edim ki, Azərbaycanda zorakı assimiliasiyaya məruz qalan heç bir kiçik xalq da olmayıb. Azəri türkləri həmişə başqa xalqlara qarşı olduqca loyal olublar”.

Azərbaycanda hər zaman tatlara qarşı tolerant mühitin olduğunu deyən M.Hacıyev bildirdi ki, müxtəlif ad altında kitablar nəşr ediblər:” İlk olaraq tatlarla bağlı ədəbiyyatların- kitabların nəşrindən başladıq. Mən və mərkəzin üzvləri birlikdə tat nağıllarını topladıq, 1993-cü ildə nəşr etdik. Sonra Azərbaycan bölgələrində yaşayan tat şairlərinin şeirlərini toplayaraq “Bahar” adında antologiyanın işıq üzü görməsinə nail olduq. Daha sonra tat uşaqlarının Azərbaycan şairlərinə marağını artırmaq üçün tat dilində klassiklərdən başlayaraq, müasir dövr Azərbaycan şairlərinin toplusunu nəşr etdik və maraqla qarşılandı. Sevindirici haldır ki, bu gün Azərbaycan məktəblərində etnik azlıqlar üçün həftədə 1-2 dəfə fakültətiv dərslər keçirilir. Bizdə bunun üçün tat dilinin əlifbasını nəşr etdik.Bundan başqa “Qonaqkənd tatlarının dili”kitabını çap etdim”. Maqsud müəllimin xeyli sayda məqaləsi də tat dilinə həsr edilib və onun “Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi” adlı sanbalı bir monoqrafiyası da var:”Bu məsələni daha genişləndirmək, tədqiqatları daha dərinləşdirmək üçün “Azərbaycan tatlarının dili” adlı kitabı nəşr etdim. Bu kitabda Şamaxı, Quba,İsmayıllı, Xızı,Qonaqkənd və s. ləhcələri toplayaraq müqayisəsini apardım. Bundan sonra Azərbaycan tatlarının etnoqrafiyası ilə bağlı kitab yazdım.2009-cu ildə “Azərbaycan tatlarının dili, tarixi və etnoqrafiyası” oçerki yazdım. Qeyd edim ki, keçmişdə yazdığım kitabları bir yerə toplayaraq 550 səhifəlik bu kitabı nəşr etdik. Çox böyük maraq doğurdu”.

M.Hacıyevin tatlar və tat dili haqqında yazdığı kitabları və məqalələri ilə bağlı bir sıra tanınmış elm xadimləri və ziyalılar dəyərli fikirlər deyiblər. Belə ki, tarix elmləri doktoru,professor Qəmərşah Cavadov onun yaradıcılığını belə xarakterizə edib: “Azərbaycanda yaşayan etnik qrupların hər birinin ayrı-ayrılıqda tarixi-etnoqrafik, dil və mədəniyyət və s. baxımından tədqiq olunmasına böyük ehtiyac var. Maqsud Hacıyevin tatların indi də məişətində müəyyən yer tutan bəzi adət-ənənələrini müxtəlif fakt və mənbələr əsasında üzə çıxarması, onların qədim İran xalqları mədəniyyəti ilə, Azərbayacan xalqının mədəniyyəti ilə bağlılığı, bu adətlərin maddi-mədəni müştərəkliyi inandırıcı dəlillərlə izah olunur. Maqsud Hacıyevin tatların adət-ənənələrinə həsr olunmuş tədqiqatları uzun illər ərzində çəkilmiş gərgin zəhmətin nəticəsidir və onlar, heç şübhəsiz, Azərbaycan etnoqrafiyası üçün faydalıdır”.

Məlumat üçün bildirək ki, Maqsud Hacıyev 1935-ci ildə Quba-Qonaqkənd rayonunun Gümür kəndində anadan olub. Kiçik yaşlarından valideynlərini itirdiyindən Qubadakı Cimi kənd uşaq evində böyüyüb, burda orta təhsilini almışdır. ADU-nun şərqşünaslıq fakültəsini bitirdikdən sonra AEA Şərqşünaslıq və Milli Münasibətlər İnstitutunda böyük elmi işçi kimi tanınıb, İran filologiyası üzrə namizədlik dissertasiyası müdafiə edib.1962-ci ildən başlayaraq ayrı-ayrı vaxtlarda Əfqanıstan və İranda tərcüməçi işləyib.Eyni zamanda İrandakı İsfahan metalurgiya zavodunda sovet mütəxəssisləri rəhbərinin müavini, Əfqanıstanın Kabul şəhərindəki sovet səfirliyində ikinci katib, Ümuməfqanıstan siyasi klubunun sədri, Əfqanıstan İctimai Elmlər Akademiyasının əfqan ədəbiyyatı kafedrasının ustad-professoru kimi çalışıb. Tələbəlik illlərində tərçüməçilik və publisistik fəaliyyətinə başlayıb, ardıcıl şəkildə Azərbaycan ədəbiyyatının Yaxın Şərq xalqları ədəbi prosesi ilə əlaqələrini, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatını tədqiq və təbliğ edib. Eyni zamanda şərqşünas kimi bir çox beynəlxalq simpozum və elmi-ədəbi konfranslarda Azərbaycanı layiqincə təmsil edib, “Əmək rəşadətinə görə” medalına layiq görülüb, fəxri fərmanlar alıb. Y. Məmmədəliyev adına “Qızıl medal”, “Araz” və “Qızıl qələm” diplom və ali jurnalist mükafatları laureatı, Beynəlxalq Şərqşünaslıq Assosiasiyasının həqiqi üzvü, Azərbaycan-Tat Mədəniyyət Mərkəzinin sədri, Azərbaycan Ziyalıları Cəmiyyətinin və Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür.

Hazırda Milli Aviasiya Akademiyasında çalışmaqla tələbələrinə diplomatiyanın sirlərini öyrədir.

Onun müxtəlif illərdə qələmə aldığı “Tat dilinin Qonaqkənd ləhcəsi”, “İranın tarixi-etnoqrafik oçerki”, Əfqan ədəbiyyatında milli barışıq siyasətinin inkası”, “Ədəbiyyat və sülh mövzusu”, “Əfqanıstan görüşləri”, “Diplomatik protokol və xarici əlaqələr”, “Azərbaycan tatlarının dili:” Tatların tarixi- etnoqrafik oçerki”, “Zamanın özü, zamanın sözü” və s. elmi-publisistik yazıları maraqla qarşılanıb.

Şeir və poemalardan ibarət olan “Bahar”, “Dünyan mənim”, Günəşlə birgə”, “İblis yığnağı”, “Cəngi çalın” və s. kimi kitabları nəşr edilib.

Günay ƏSƏDOVA

Paritet.-2010.- 30 noyabr-1 dekabr.- S.9.