İşğal altında olan ərazilərimizdə yüzlərlə tarixi-dini abidələr məhv edilib

Ermənistanın Azərbaycana olan uydurma torpaq iddiaları heç bir tarixi mənbəyə söykənmədiyindən, rəsmi Yerevanın mövqeyi daha çox cığal uşağın hərəkətlərinə bənzəyir. Erməni alimlərinin "tarixi sübutları" əsasında yazılan əsərlər ancaq Ermənistanın dövlət səviyyəsində yeritdiyi işğalçılıq siyasətinin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilməlidir. Ermənipərəst beynəlxalq təşkilatlar isə bu cür "tarixi sübut"ları əllərində bayraq tutaraq, məkrli siyasətlərini yeridirlər. Azərbaycan alimləri yüksək elmi səviyyədə, çoxsaylı epiqrafik, orta əsr, arxiv mənbələrinə əsaslanaraq sübut ediblər ki, Cənubi Qafqazda tarixən heç bir erməni siyasi qurumu mövcud olmayıb. Sənədlərin analizi Cənubi Qafqazın yeni tarixi konsepsiyasının işlənməsinə gətirir və Azərbaycan tarixinin sovet rus və erməni tarixçiləri tərəfindən saxtalaşdırıldığını sübut edir. Ermənilər üçün ilk dövləti bu regionda Sovet Rusiyası və Antanta dövlətləri 1920-ci ildə Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yaradıblar.

Qarabağda yerləşən abidələr də ermənilər tərəfindən kütləvi surətdə dağıdılıb və erməniləşdirilib. Bu haqda "əsərlər" rus, erməni, Avropa dillərinə çap olunur. Qeyd olunan ərazidə, həm Dağlıq Qarabağ ərazisində, həm də ona sərhəd və ermənilər tərəfindən hazırda işğal olunmuş zonada külli miqdarda xanəgahlar, türbələr, pirlər, monumental tikintilər, orta əsr qəbiristanlıqları, məscidlər və s. müsəlman abidələri yaxın zamanlara qədər mövcud idi. Lakin 15 ildir ki, bu ərazilər Azərbaycan nəzarəti altında olmadığından bu abidələrin indiki vəziyyətindən dəqiq məlumat yoxdur. Bu abidələrin üzərində olan yazılar memarların, alimlərin, xəttatların, nəqqaşların, sufi şeyxlərinin, Azərbaycan memarlıq məktəblərinin banilərinin adlarını ortaya qoyur.

Zəngilan: Türbələr

Şərəkə çayının hövzəsində yerləşən bir sıra türbələr öz memarlıq-konstruktiv formasına görə seçilir. Bunlardan Zəngilan rayonunun Məmmədbəyli kəndində yerləşən Yəhya ibn Məhəmməd türbəsi, Cəbrayıl rayonunun Şıxlar kəndində yerləşən Şıxbaba türbəsi (XIV əsr). Türbənin ətrafında orta əsr qəbiristanlığı yerləşir. Türbədən bir qədər aralı Şeyxzadə Şeyx abd as-Salam ibn Şeyx Qiyas əd-Dinin (759 h. - 1358 il) məzarı yerləşir. Türbənin ətrafında şeyxin davamçılarının baş daşları pərakəndə şəkildə yerləşir. Yazıların paleqrafik xüsusiyyətlərinə, bədii tərtibatına görə Şıxbaba Qədiriyyə sufi xanəgahının fəaliyyət dövrünü XIII-XIV əsrlərə aid etmək olar. Bu ərazilərdə XIII-XIV əsrə aid sənduqə, başdaşı formalı, qoç, at heykəlli qəbir daşları ərəb-fars-azərbaycan dilli yazılarla və müxtəlif relyeflərlə Azərbaycan xalqının həyat, məişətinin müxtəlif tərəflərini əks etdirir, xalqın tarixinə, toponimikasına, xalq təbabətinə, etnogenez məsələlərinə aydınlıq gətirir, Azərbaycanın orta əsr mədəni həyatına dair bir sıra məsələləri işıqlandırır.

Zəngilanın memarlıq abidələrindən biri də, Məmmədbəyli kəndindəki türbədir. Səkkiz tilli prizma şəklində tikilən bu türbənin yuxarısı piramidalı günbəzlə tamamlanır. Divarları xaricdən və daxildən yonulmuş daşla çox səliqəli şəkildə üzlənib. Türbənin sərdabə hissəsi içəridən kvadrat planda tikilib. Türbənin giriş qapısı üstündə nəsx xətti ilə yazılmış ərəbcə kitabə var. Həmin kitabədə Qurandan ayə, türbənin kimə məxsus olduğu və nə vaxt tikildiyi göstərilib. Türbənin 678 yaşı var. O, Yəhya ibn Məhəmməd Əl-həcc Seyid Əlinin türbəsidir. Haçalı qülləsi Məmmədbəyli kəndinin yaxınlığında dağın döşündə yerləşir. Kəndin qəbiristanlığı da buradadır. Qüllənin bünövrəsi və gövdəsinin divarları çay daşı, qaya daşı və kirəc məhlulu ilə hörülüb. Üst örtüyü tağ şəklindədir və bişmiş kərpiclə tikilib. Silindr formasında olan bu qüllə yuxarıya qalxdıqca daralır.

Zəngilan: Qəbiristanlıqlar

XIV əsrdə yaşamış məşhur coğrafiyaşünas və tarixçi Həmdullah Qəzvinin yazdığına görə, Zəngilanın əsası hicri tarixinin 15-ci ilində, yəni 6336-cı ildə qoyulub. Deməli, Zəngilanın 1360 ilə yaxın yaşı var. Rayonun ərazisində Xudafərin su qovşağının yaradılması ilə əlaqədar olaraq burada 1974-cü və 1979-cu illərdə arxeoloji qazıntı işləri aparılıb və məlum olub ki, ərazi arxeoloji və memarlıq abidələri ilə zəngindir. Bunlardan biri Şərifan kəndində yerləşən Şəhri-Şərifan abidəsidir. Bu abidənin böyük bir hissəsini Həkərə çayının selləri uçurub dağıdıb və yuyub aparıb. Şəhər qalığının ərazisi 9 hektara yaxındır. Şəhər təbii, coğrafi və strateji baxımdan əlverişli mövqedə yerləşib, qərb tərəfdən dağ silsiləsi, şərqdən Həkərə çayının sıldırım sahili ilə əhatə olunub. Burada aparılan tədqiqat zamanı şəhər ətrafında iki qəbiristanlığın olduğu müəyyən edilib. Onların biri şəhərin varlı əhalisinə məxsus sərdabə tipli qəbirlərdir. Bu qəbiristanlıq təqribən 1 km şimalda yüksək dağın döşündə salınıb. Onlar ağ daşla inşa edilib, əksər hallarda qapı üstü və ya mehrabvari hissədə həndəsi və nəbati formada naxışlanıb. İkinci qəbiristanlıq isə şəhərin cənub-qərbində olub üstü dirəklərlə örtülən qəbirlərdən ibarətdir. Hər iki qəbiristanlıqda dəfn islam adəti üzrə aparılıb.

Zəngilan: Qədim Şərifan şəhəri

Şərifanda aparılan qazıntılarda xeyli miqdarda maddi-mədəniyyət qalıqları aşkar edilib. Əldə olunan arxeoloji materiallara əsasən, şəhər tipli yaşayış məskəni olan Şəriban XIV əsrdə salınmış və XVII əsrə kimi burada intensiv yaşayış olub. Şəriban türbəsinin ancaq tağları qalıb. Giriş yolu, mehrabı və divarları nisbətən yaxşı vəziyyətdədir. Maraqlıdır ki, giriş və mehrab olan tağ naxışlanıb, digər tağlarda belə naxış yoxdur. Türbə içəridən və çöldən dördkünc formalıdır. Üstünün uçuğundan məlum olur ki, künclərdə boşluqları doldurmaq üçün saxsı qablardan istifadə olunub. Bu da içəridə dua oxunan zaman səsin ahəngdar səslənməsinə və təsirli olmasına imkan yaradırdı.

Laçın: At heykəlli qəbirlər

Azərbaycanın Laçın rayonunun Malıbəy kəndində aşkarlanmış üç at heykəlli qəbir daşında (XVI-XVII əsrlər) və Almazzisxevndə yerləşən (XIV əsr) at heykəlli abidənin bud tərəfində həkk olunan üç horizontal və bir vertikal xətt çox maraqlıdır. Qarabağ abidələrindəki epiqrafik məlumatlardan və təsviri incəsənət motivlərindən Cənubi Qafqazda Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamış qədim türk tayfalarının məskunlaşmasını müəyyən etmək olar. Laçın rayonunun Malıbəy, Güləbird kəndlərində at heykəlli qəbir daşlarında günəş simvolunun və əlində quş tutmuş insanın təsvirləri var. Məlumdur ki, qədim türk xalqlarının tanrısı Humay quşu idi və bunun abidələrin üzərində təsvir olunması, güman ki, abidələri dağılmaqdan qoruma məqsədi daşıyırdı. Laçın rayonunun Cicimli kəndində 1790-1791-ci ildə çaylaq daşından düzbucaqlı planda tikilmiş məscid binası mövcud olub. Laçının Ağoğlan məbədinə gedən yolun sağında XVI əsrin at heykəlli və sənduqəformalı qəbir daşları var idi.

Füzuli: Şeyx Babi Yaqub türbəsi

Epiqrafik abidələr Qarabağda gedən tikinti işlərindən, Qarabağ xanlarının mədəni-maarif fəaliyyətindən xəbər verir. Bu abidələr sırasına Füzuli rayonunun Babı kəndində yerləşən səkkiz guşəli Şeyx Babi Yaqub (XIII əsr) türbəsini aid etmək olar. Füzulinin Əhmədallar kəndində, orta əsr qəbiristanlığının yerində sənduqəformalı qəbir daşı qalıb. Qarğabazar kəndində, "Şah Abbas" karvansarasından yuxarı, qayanın üstündə "Qiyas əd-Din" məscidi durur. Yerli əhali onu "Şah Abbas" məscidi adlandırırdı. Kənddə yerləşən bulağın üzərində üç sətirli ərəbdilli yazı var. Yazıda deyilir ki, bulağı 1305-ci ildə Gəncəli Əmir Qarğabazarlının oğlu tikdirib. Bərdədə bir türbə və Axsadanbaba türbəsinin bünbvrəsinin qalıqları var. Bu naxçıvanlı memar Əhməd bin Eyyub əl-Hafiz Naxçıvaninin işidir.

Cəbrayıl: Tarixi abidələr

Cəbrayıl rayonunun Xocalı kəndində, köhnə qəbiristanlıqda yazının bir parçası aşkar olunub. Həmin yerdə, yolun qırağında iki başdaşı aşkarlanıb. Başdaşlarının yuxarı hissəsində heyvan təsvirləri - dağ keçiləri və Qobustanda, Abşeronda olan qayaüstü təsvirləri xatırlayan müxtəlif tamqalar həkk olunub. Cəbrayılın ətrafında müxtəlif bədii formaya malik qəbir daşları qalıbdır, onlardan ikisi qoç heykəllidir və Azərbaycanın digər dağətəyi rayonlarında mövcud olmuş abidələrin analogiyasıdır. Ümumiyyətlə, Cəbrayıl uyezdində 15 məscid və 16 məscid prixodu mövcud olub.

Memar Kərbəlayı Səfi xan Qarabağlı tərəfindən inşa edilən abidələr

Şuşa şəhərində memar Kərbəlayı Səfi xan Qarabağlı tərəfindən inşa edilən iki məscid və iki mədrəsə binası var. Bu haqda məlumatı məscidin üzərindəki kitabə xəbər verir. Memarın adına Füzuli rayonunun mərkəzində yerləşən məscidin, Bərdə və Ağdamda olan məscidlərin, Şuşa şəhərinin bir sıra məhəllə məscidlərinin üzərində də rast gəlmək olar. Bütün bu abidələr əsrin ikinci yarısına aiddir.

Şuşa: Məscidlər

XIX əsrin sonunda Şuşada 17 məscid fəaliyyət göstərirdi. Bunlar Yüxarı Came, Aşağı Came məscidi, Təzə məhəllədəki məscid, Malıbəyli, Gülablı, Şelli, Yusifcanlı, Mərəzəli, Xəzəristan, Lembran, Ağcabədi, Xəlil Fəxrəddinli, Xunaşın kənd məscidləri idi. Şuşa uyezdində Hacı Yusifli, Heydəri, Hamam, Cula Məriyanlı, Rahatlı, Dəmirçi, Hacı Mircanlı, Çoluçağa, Məhəli, Çuxur, Quyluq, Dövrlər qurdu, Qapan kəndlərində də məscidlər var idi. 1904-cü ildə Şuşa uyezdində 28 məscid, Cəbrayıl uyezdində 10 məscid fəaliyyət göstərirdi. 1911 ildə məscidlərin sayı Şuşa uyezdində 50-yə, Füzuli uyezdində isə 19-a çatıb. İndi bu abidələrin böyük qismi dağıdılıb, bəziləri isə erməniləşdirilib. A.A.Xaçatryan "Korpus arabskix nadpisey Armenii XIII-XVI vv. Yerevan, 1987 q" kitabında çap etdiyi abidələri görmədiyi halda belə Naxçıvan, Zəngəzur, bütün Azərbaycan, Qars, Anadolu abidələrini bu kitaba salıb, erməni abidələri kimi iddia edir. 1828-ci ildən Azərbaycana köçürülən ermənilər hələ sovet hakimiyyəti zamanı yaşadıqları Ordubadın Der kəndində azərbaycanlılara məxsus orta əsr qəbiristanlığını erməni qəbiristanlığına çeviriblər.

Erməni bərpaçılarının "bərpa işləri"

Bərpa idarəsində işləyən erməni inşaatçı ustaları Bakıda Came məscidi kompleksində olan mədrəsə kitabəsini torpağa basdırıb, Came məscidi bünövrəsindəki Şirvan ordusunun baş komandanı şəhid Əbu Yaqub Yüsifə həsr olunan kufi yazılı xatirə lövhəsini ovub, oxunmaz hala salıb, Bakı qala hasarında daşnak partiyasının emblemini həkk ediblər.

Cəbrayıl: Xudafərin körpüsü

Xudafərin körpüsü haqqında ilk məlumat VIII-IX əsrlərə aiddir. Xudafərin körpüsü Cənubi Azərbaycanla Şimali Azərbaycanın orta əsr şəhərlərini birləşdirən, karvan ticarət yolu üzərində tikilib. O, həm də mühüm hərbi-strateji əhəmiyyət kəsb edir. Araz çayının ən dar, qayalıqla əhatələnən bir yerində inşa edilmiş ilk körpü isə VIII əsrin sonu - IX əsrin əvvəllərindən başlayaraq XIX əsrə kimi fəaliyyət göstərib. Kərpic körpü isə XII əsrdə tikilib.

Ümumiyyətlə, son 200 ildə Azərbaycan xalqı, onun maddi mədəniyyət abidələri ermənilər tərəfindən genosidə məruz qalıb. Azərbaycan torpaqlarının işğalının ardınca kütləvi surətdə abidələr məhv olunur, erməniləşdirilir, maddi-mədəniyyət abidələri ilə yanaşı Azərbaycan xalqının bu yerlərdə köklü xalq olduğunu sübut edən toponimlər dəyişdirilir.

Azərbaycanın işğal edilmiş əraziləri İslam abidələri ilə zəngin zona olub. Bu ərazilərdə 300-dən çox dini abidələr mövcud olub. 19-cu əsrdə Şuşada 17 məscid, Cəbrayıl rayonunda 15 məscid, Ağdam şəhər məscidi və bir çox başqa kəndlərdə məscid və pirlər mövcud idi. Füzuli şəhərində Hacı Ələkbər məscidi, Qiyas-əd-Din məscidi, 17-ci əsrə aid məscidlər olub, Babı kəndində XIII əsrə aid Şeyx Babı Yaqub türbəsi bir çox qədim qəbiristanlıqlar mövcud olub. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində, həmçinin tarixi Azərbaycan torpaqları olan Qərbi Azərbaycanda, Zəngəzurda çoxsaylı qədim dini abidələr, müqəddəs sitayiş yerləri müsəlman qəbiristanlıqları var idi. Xocalı şəhərində yaşı 600-dən artıq olan qəbiristanlıq olub. İrəvan yaxınlığında 1413-cü ildə tikilmiş türbə vardı. İslam mədəniyyətinin bir parçası olan bütün bu abidələr bu gün işğalçı ermənilərin tapdağı altındadır.

Paritet.- 2010.- 5-6 oktyabr.- S. 8-9.