Oğlanqala gələcəkdə beynəlxalq turizm marşrutuna daxil ediləcək

Qazıntıların yekunu olaraq ABŞ da Oğlanqala haqqında kitabların, albomların və s. nəşri nəzərdə tutulur

Azərbaycan dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biridir. Dünyanın ən qədim xalqlarından olan Azərbaycan xalqı özünün tarixi, maddi-mədəniyyət abidələri, zəngin ədəbiyyatı, incəsənəti və musiqi mədəniyyəti ilə haqlı olaraq fəxr edir. Zaman uzaq keçmişlərin bir çox arxeoloji və memarlıq abidələrini bizim üçün qoruyub saxlayıb. Qədim daş kitabələr, əlyazmalar, əsrlərin dərinliklərindən yadigar qalmış xalça naxışları ölkənin qədim tarixə malik olmasından xəbər verir. Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı ilk sakinlərin məskunlaşmasına aid zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunub ki, bu da respublika ərazisinin insanın formalaşdığı məskənlər siyahısına daxil olmasına zəmin yaradıb. Azərbaycan ərazisi dünyanın ən qədim insan məskənlərindən biri olduğunu sübut edən arxeoloji abidələrlə son dərəcə zəngindir. Bu yaxınlarda Naxçıvan Muxtar Respublikası Şərur rayonunun Oğlanqala kəndi ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ölkəmizin tarixi ilə bağlı dəyərli maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunub. Bununla bağlı olaraq AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun “Nəşrlər və elmi əlaqələr” sektorunun müdiri, ABŞ-Azərbaycan Arxeoloji Ekspedisiyasının üzvü, tarix elmləri namizədi Səfər Aşurovla həmsöhbət olduq.

-Oğlanqalada tapılan maddi mədəniyyət nümunələri nələrdən ibarətdir və onlar hansı tarixi dövrə aiddir?

-Oğlanqala kəndi ərazisində yerləşən eyni adlı abidə hələ ötən əsrin 30-cu illərində Ə.Ələkbərov tərəfindən qeydə alınıb. Xarakterinə görə siklop tikililər siyahısına daxil edilir. Ümumiyyətlə, tikinti xüsusiyyətlərini və tikinti zamanı istifadə olunan daşların böyüklüyünü nəzərə alsaq demək olar ki, Oğlanqalanın analoqu yoxdur. Abidə Arpaçayın sağ sahilində yerli əhali tərəfindən Qaratəpə adlandırılan dağın üzərində yerləşir. Dağın özü qara mərmər bloklardan ibarətdir. Dağın şərq tərəfi sıldırım qayalıqdan ibarətdir və buradan qalaya qalxmaq mümkün deyil. Digər tərəflərdən isə qala divarları və bürclərlə möhkəmləndirilib. Bir-birinə birləşdirilmiş iki yarımdairədən ibarət iki bürc şimal və cənubdan qalaya çıxışların önünü kəsir. Dağın yamacları terraslardan ibarətdir və yaşayış evlərinin qalıqları məhz bu terraslar üzərində yerləşir.

Oğlanqalada ilk tədqiqatlar 1988-1989-cu illərdə V.B.Baxşəliyev tərəfindən qalanın mərkəzi hissəsində-Narınqala adlandırılan hissədə aparılıb. Tədqiqatlar nəticəsində bu sahədə e.ə.I minilliyə aid maddi mədəniyyət nümunələri, sütun altlıqları, tikili qalıqları aşkar edilib.2008-ci ildən tədqiqatlar bərpa edilib. Qazıntılar AMEA Naxçıvan bölməsi və ABŞ Pensilvaniya Universiteti arasındakı anlaşmaya əsasən aparılır.

Əsas qazıntı sahəsi Narınqala hissəsini əhatə edir. Əsas məqsəd hələ 1989-cu ildə aşkar olunmuş tikilinin tam üzə çıxarılması olub. Qazıntılar zamanı Narınqalanın bu hissəsində böyük bir ictimai binanın-sarayın qalıqları üzə çıxarılıb. Saray təbii qayaların üzərində tikilib və bu səbəbdən onun divarlarının hündürlüyü müxtəlifdir. Sarayın daxilində 27 ədəd müxtəlif sütun altlıqları aşkar edilib. Dairəvi sütun altlıqlarının analoqlarına indiyədək rast gəlinməyib. Sütunlar ağ rəngli daşlardan yonulub. Bu daşlar Oğlanqalaya kənardan gətirilib. Hələlik onların haradan gətirildiyi müəyyən edilməyib. Sarayın daxilində şurf xarakterli qazıntılar zamanı müəyyən edilib ki, bəzi yerlərdə mədəni təbəqənin qalınlığı 5 m. çatır.

Qafqazda analoqu olmayan yarımdairəvi bürclərdə aparılan qazıntıların əsas məqsədi bürclərin xarakterini öyrənməkdən ibarətdir. Bir neçə tonluq yonulmuş daşlardan inşa olunan qoşa yarımdairəvi bürclər tikinti texnikasına görə diqqəti cəlb edirdi. Bu hissədə aparılan araşdırmalar zamanı müəyyən olundu ki, bürcün üzəri qala divarlarının uçub tökülməsi nəticəsində örtülüb. Araşdırmalar yarımdairəvi qala bürclərinində birbaşa Qaratəpə dağının qayaları üzərində tikildiyini təsdiq edir. Tədqiqatlar zamanı bu sahədən çəhrayı, boz rəngli saxsı parçaları aşkar olunub. Qablar narın qum qarışığından hazırlanıb, bəziləri yaxşı cilalanıb. Bu tip keramika forma və texnoloji xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda geniş yayılan erkən dəmir dövrü keramikası ilə yaxındır.

Çəhrayı rəngli keramika parçalarından birinin üzərində Xocalı-Gədəbəy keramikası üçün xarakterik olan qabarıq çıxıntıya rastlanıb. Məhz bu fakt təsdiqləyir ki, Qaratəpə dağı üzərində məskunlaşma hələ son tunc dövründə, e.ə. II minilliyin sonlarında başlayıb. Qala divarlarının funksiyasını müəyyən etmək üçün şimal qala bürcü yaxınlığında aparılan qazıntılar nəticəsində şimal qala bürcünün yaxınlığında müdafiəni möhkəmləndirmək üçün terraslar üzrə pilləli, enli qala divarlarının inşa olunduğu məlum oldu. Kərpic divarlar daş təməl üzərində inşa olunmuşdu. Sonrakı tarixi mərhələdə kərpiclərin dağılması nəticəsində qalın mədəni təbəqə əmələ gəlib.

Qala divarlarının tikilmə tarixini öyrənmək üçün 2010-cu ildə bir neçə yerdə yeni şurflar qoyulub. Qazıntılar nəticəsində Narınqalanın şimal müdafiə divarının 2,7-3 m dərinliyə qədər davam etdiyi müəyyən olundu. Araşdırmalar Oğlanqalanın qala tipli şəhər-dövlət və mühüm inzibati-siyasi mərkəz olduğunu göstərir. Urartunun sərhədləri yaxınlığında yerləşən Oğlanqaladan tapılan keramika və digər nümunələr Oğlanqalanın Urartu ilə, həmçinin Qafqaz və Ön Asiyanın digər cəmiyyətləri ilə ticarət əlaqələri saxladığını təsdiq edir. Saraydan tapılan və üzərində mixi işarələr olan təsərrüfat küpünün parçaları Oğlanqalanın özünəməxsus yazı sistemi olduğunu təsdiqləyir.

Qazıntılar zamanı aşkarlanmış və e.ə. IV əsrin sonuna aid edilən binanın daxilindən götürülən kömürün C14 tarixləri e.ə. 340-320 -ci illər tarixini təsdiq edir. Bu göstərir ki, qala şəhərdə Atropatena dövrünə aid mədəni təbəqə var. Sütunların və gil qabların tədqiqi onların bir qisminin Atropatena dövrünə aid olduğunu göstərir. Lakin bu dövrdə sarayın tikintisi yarımçıq qalmış, daha sonra insanlar müdafiə divarlarını yenidən bərpa edərək qalada möhkəmləniblər.

2010-cu ildə aparılan qazıntılar bir daha təsdiq etdi ki, Oğlanqalada yaşayış e.ə. II miniliyyin sonlarından e.ə.I minilliyin sonlarınadək, yəni təqribən 1000 il davam edib. Hələlik Oğlanqala Azərbaycan ərazisində faktlarla təsdiqlənmiş ən qədim şəhərdir.

-Arxeoloji tədqiqatlara beynəlxalq ekspedisiyanın cəlb olunması hansı zərurətdən irəli gəlib?

-Hazırda Azərbaycanda geniş qazıntılar aparmaq iqtidarında olan çoxlu arxeoloqlar var. Bununla yanaşı beynəlxalq arxeoloji ekspedisiyalara müraciət edilməsini bir sıra amillər zəruri etmişdi. Birincisi, qazıntıların kompleks aparılması zərurətidir. Bu zaman arxeoloqlardan başqa bir sıra mütəxəssislərə ehtiyac duyulur. Ekspedisiyalarda antropoloqların, paleontoloqların, geomaqnitik araşdırmalar aparan fiziklərin və başqa ixtisas sahiblərinin iştirakı ekspedisiyaların nəticələrini daha tam və uğurlu edir. Bu ixtisaslar üzrə mütəxəssislər Azərbaycanda yoxdur.İkincisi, müasir texnoloji yeniliklərdən yararlanmaq zərurəti. Təkcə onu qeyd etmək istərdim ki, geomaqnitik araşdırmalar Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Naxçıvanda beynəlxalq ekspedisiyalar tərəfindən həyata keçirilib.Üçüncüsü, abidələrimizin qazıntılardan sonra beynəlxalq miqyasda tanıdılması məsələsidir. Artıq Oğlanqalada aparılan qazıntılarla əlaqədar olaraq ABŞ, İngiltərə, Macarıstan, Rusiya, Qazaxıstan kimi ölkələrdə məruzələr edilib və bu məruzələr maraqla qarşılanıb. Bu günlərdə isə Almaniyada keçiriləcək konfransda Oğlanqalada aparılan son tədqiqatlarla bağlı olaraq geniş məruzə ediləcəkdir. Nəticələr Pensilvaniya Universiteti tərəfindən yaradılmış xüsusi İnternet səhifəsində öz əksini tapır. 2012-ci ildə isə Amerikada bilavasitə Oğlanqala qazıntılarına həsr olunmuş simpoziumun keçirilməsi planlaşdırılır.

-Ermənilər iddia edirlərki guya Oğlanqala Urartu abidəsidir və dolayısı ilə də onlara məxsus abidədir.

- Bu qazıntılar göstərdi ki, Naxçıvan ərazisi heç zaman Urartu tərəfindən işğal edilməyib. Az miqdarda Urartu elementləri isə iqtisadi əlaqələr vasitəsilə gətirilib. Xatırlatmaq istərdim ki, hələ ötən əsrin 20-30-cu illərində Naxçıvanda Urartu yazıları axtarmaq cəhdi heç bir nəticə verməmişdi. Və məhz o zaman ortaya atılan bir səhv nəzəriyyə bu gündə “erməni tədqiqatçıları” tərəfindən istifadə olunur. Bu nəzəriyyə ondan ibarətdir ki, Qafqazın ən qədim dövləti Urartu olub və onlar erməni və gürcülərin əcdadlarıdır. Sayıqlamalar hətta o səviyyəyə çatmışdı ki, orta əsrlərə aid ərəb əlifbası ilə olan yazıları belə ermənicə oxumağa başlamışdılar. Sonrakı araşdırmalar təsdiq etdi ki, urartulular yer üzündən silinmiş xalqdır. Onun ermənilərlə heç bir bağlılığı olmayıb. Hətta Urartu tarixinin və arxeologiyasının ən böyük tədqiqatçısı, arvadı erməni olan B.B.Piatrovski də sonda dözə bilməyib SSRİ Elmlər Akademiyası səviyyəsində bu sayıqlamalara sərt cavab verməli oldu və bir daha bildir di ki, Urartunun ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Ermənilərin Oğlanqala ilə bağlı yaydıqları yalan məlumatlar isə yalnız özləri tərəfindən eşidilir. Beynəlxalq elmi ictimaiyyat bu cür cəfəng uydurma və yalanlara inanmır.

-Tapılmış nümunələrin dünyada tanıdılması üçün hansı işlər görüləcək?

-Artıq qeyd etdim ki, qazıntıların davam etməsinə baxmayaraq ekspedisiya üzvləri müxtəlif beynəlxalq elmi tədbirlərdə Oğlanqala və burada aparılan tədqiqatlar, onların nəticələri barədə çıxışlar edir. Qazıntıların yekunu olaraq ABŞ da Oğlanqala haqqında kitabların, albomların və s. nəşri nəzərdə tutulur. Ən önəmlisi isə buranın gələcəkdə beynəlxalq turizm marşrutuna daxil edilməsi üçün hazırlanmasıdır.

Murad

Paritet.- 2010.- 30 oktyabr-1 noyabr.- S.9.