Ahıska türkləri-tarixi torpaqlara qayıdış mütləq olacaq

İbrahim Burhanov: “Azərbaycan hökuməti hər zaman bizim problemlərimizin həllinə böyük həssaslıqla yanaşır”

Tarixi qanlı səhifələrlə dolu olan türk xalqlarından biri də Ahıska (Mesheti) türkləridir. Məlumat üçün bildirək ki, Ahıska Gürcüstanın cənubunda yerləşən tarixi bölgələrdəndir. Bu bölgə “tayfalar qapısı” kimi ad-san qazanıb, zaman-zaman bu əraziyə müxtəlif türk tayfalarının axını baş verib. Geostrateji bir bölgə olan Ahıska tarixən türk tayfalarının keçid nöqtələrindən olub. Araşdırıcılar müəyyənləşdiriblər ki, Ahıska türklərinin yerləşdiyi bölgə qıpçaq boylarının yayılma ərazilərindəndir. Ahıska türkləri digər azsaylı xalqlardan faciəli taleləri, dəfələrlə deportasiyalara məruz qalmaları, mübarizə dolu keçmişi ilə fərqlənən etnoslardandır.

Ahıska türkləri sonuncu ən böyük faciə ilə 1944-cü ildə üzləşib. Belə ki, həmin il noyabrın 5-də Sovet İttifaqının gürcüəsilli lideri İosif Stalinin və Gürcüstanın erməni əsilli rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə 100 minə yaxın Ahıska türkü doğma torpaqları sayılan Gürcüstanın cənub-qərbindən Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstana sürgün olunublar. Onların evlərində isə elə o vaxtdan əsasən ermənilər və gürcülər məskunlaşdırılıb. Sürgün prosesi zamanı 17 minə yaxın adam soyuqdan, aclıqdan və digər səbəblərdən dünyasını dəyişib. Bununla yanaşı, 12 il Ahıska türklərinə qarşı hərbi komendant rejimi də tətbiq edilib. Onların vətənə qayıtması ilə bağlı SSRİ dövründə dəfələrlə ölkə rəhbərliyinə edilən müraciətlər isə nəticəsiz qalıb.

SSRİ-nin dağılması nəticəsində Gürcüstan müstəqillik qazandıqdan sonra bu məsələ ilə əlaqədar müsbət dəyişikliklər baş verib, Gürcüstan prezidenti Mixail Saakaşvilinin problemin həlli üçün müvafiq addımlar atıb. Belə ki, 2004-cü il noyabrın 24-də qayıdış məsələsinin hüquqi tərəflərinin hazırlanması məqsədilə Dövlət Komissiyası yaradılması üçün sərəncam imzalanıb.

Gürcüstan hökumətinin Avropa Şurasına qəbul olunarkən Ahıska türklərinin geri köç etməsi haqqında götürdüyü öhdəliklə əlaqədar Gürcüstan parlamenti 2007-ci il iyulun 11-də Ahıska türklərinin repatriasiyası ilə bağlı qanun qəbul edib. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Ahıska türklərinin böyük bir qismi hələ də öz doğma torpaqlarına qayıda bilməyib.

Ahıska türkləri bu gün 13 ölkə ərazisində məskunlaşıblar. Onların təxmini sayı isə 629 mindən artıqdır. Müxtəlif ərazilərə səpələnmələrinə baxmayaraq onlar öz adət-ənənələrini, mədəniyyətlərini, türk soyuna bağlılıqlarını qoruyub saxlayıblar. Ən böyük arzuları doğma torpaqlarına qayıtmaq olan Ahıska türkləri öz mübarizələrini davam etdirirlər.

Qeyd edək ki, Ahıska türklərinin doğma torpaqlarına qayıtması uğrunda onların yaratdıqları təşkilatlar, cəmiyyətlər daha aktiv mübarizə aparırlar. Belə təşkilatlardan bir də ölkəmizdə fəaliyyət göstərən Azərbaycan Respublikası Mesheti Türklərinin “Vətən” Cəmiyyətidir. Cəmiyyət sədri İbrahim Burhanov “Paritet”ə bildirib ki, cəmiyyətin yaranma tarixi 1944-cü ildə Gürcüstanın Meshetiya-Cavahetiya bölgəsindən Ahıskalıların zorla sürgünə məruz qaldıqları bir dövrə təsadüf edir. Həmin dövrdə Ahıska türkləri bu cəmiyyəti gizli şəkildə yaradıblar: “1944-1956-cı illər arasında Ahıska türklərinə 12 il müddətinə komendant rejimi tətbiq edilib və rejim aradan qaldırıldıqdan sonra vətənə dönmək uğrunda mübarizə gücləndirilib. Sovet dönəmində Mesheti türkləri 181 dəfə Moskvaya rəsmi heyət göndərməklə, çox sayda aksiyalar, mitinqlər keçirməklə tarixi ata-baba torpaqlarına dönməyi tələb etsələr də, həmin dövrdə problem həll edilməyib. Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra yenicə yaranmış müstəqil Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi tərəfindən 1993-cü il oktyabrda ilk dəfə Mesheti Türklərinin “Vətən” Cəmiyyəti rəsmi qeydiyyata alındı”.

İ.Burhanov məqsədlərinə nail olmaq üçün həyata keçirdikləri layihələr barədə məlumat verərək görülən işlər nəticəsində ciddi uğurlara imza atdıqlarını deyib: “Həyata keçirdiyimiz bir çox layihələrin adını çəkmək olar. Mesheti türklərinin “Vətən” Cəmiyyəti 1997-ci ildə ABŞ-ın İSAR təşkilatının dəstəyi ilə Mesheti türklərinin sosial vəziyyətinin tədqiqinə dair seminarlar keçirib. BMT-nin QAK və Amerikanın UMCOR təşkilatlarının birgə dəstəyi ilə 3 il ərzində (1997-2000) Mesheti türk icmasının inkişafı ilə bağlı işlər görülüb. “Oksfam”təşkilatının dəstəyi ilə 2000-ci ildə fermer təsərrüfatlarının inkişafı üçün Mesheti türklərinin toplum halda yaşadığı yerlərdə məsləhət mərkəzləri yaradılıb. BMT-nin İnkişaf Fondunun dəstəyi ilə 2001-ci ildə qoyunçuluğun inkişafı ilə bağlı layihə yerinə yetirilib, bəzi imkansız ailələrə 125 ədəd qoyun paylanıb, veterinar xidməti təyin edilib. Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Yardım Fondunun dəstəyi ilə 2001-ci ildə cəmiyyətimizin üzvləri informasiya toplamaq məqsədilə Gürcüstanın Meshetiya bölgəsinə və Ukraynanın Krım yarımadasına səyahət ediblər. Bunun nəticəsi olaraq kitabçalar çap edilib. Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Yardım Fondunun dəstəyi ilə 2003-2004-cü illərdə Mesheti türklərinin mükəmməl məlumatlara sahib olması üçün onların maarifləndirilməsi, Gürcüstan vətəndaş cəmiyyətinə inteqrasiyası məqsədilə tədqiqat işləri aparılıb. Bundan başqa 2006-cı ildə Açıq Cəmiyyət İnstitutu-Yardım Fondunun dəstəyi ilə Krım yarımadasına səyahət edilib, sürgün, bəraət qazanma və vətənə qayıdış mövzularında oxşarlıq və müxtəlifliyin aşkar edilməsinə dair Krım tatarlarının təşkilatları ilə birgə seminarlar təşkil edilib. Bundan əlavə Azərbaycan Respublikası Prezident yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının yardımı ilə 2008-ci ildə Mesheti türklərinin irsinin araşdırılması üzrə tədqiqat işləri aparılıb və “Ahıska türklərinin folkloru” kitabı nəşr edilib.

İ.Burhanov Ahıska türklərinin Gürcastandakı tarixi torpaqlarına köçməsi ilə bağlı üzləşdikləri çətinliklərdən də söz açdı. O bildirdi ki, Gürcüstanda yaşayan ermənilər Ahıska türklərinin öz doğma yurd-yuvalarına dönmələrindən narahatdırlar. Ona görə də Azərbaycan mətbuatında gedən informasiyalardan öz məqsədləri üçün istifadə edirlər: “Köçlə bağlı Azərbaycan qəzetlərinə açıqlamalar veririk. Ermənilər onu düzgün olmayan formada, öz mənafelərinə uyğun şəkildə təhrif edib Gürcüstan hakimiyyət orqanlarına çatdırırlar. Bunun nəticəsində də çətinliklərlə qarşılaşırıq. Ona görə də çalışırıq bu məsələ ilə bağlı informasiyalar az getsin. Gürcüstan hökumət orqanları bizim verdiyimiz informasiyaları düzgün formada əldə etsələr, heç problem olmaz. Sadəcə, erməni təxribatçılar öz niyyətlərini həyata keçirmək istəyirlər”.

Gürcüstan rəhbərliyi tərəfindən də ahıskalıların köçməsinə problemlər yaradıldığını deyən cəmiyyət sədrinin sözlərinə görə, bütün bunlara baxmayaraq doğma torpaqlara köçmə istiqamətində işlər davam etdirilir.

İ.Burhanov bildirib ki, başqa ölkələrdən fərqli olaraq Azərbaycanda Ahıska türklərinə qarşı daha doğma münasibət bəslənir. Ölkəmizdə yaşayan ahıskalıların böyük əksəriyyətinin kənd təsərrüfatında, fərdi təsərrüfatlarda çalışdıqlarını deyən cəmiyyət sədri üzləşdikləri problemlərdən də danışıb: “Onların əsas problemləri iqtisadi inkişafla bağlıdır. Kolxoz və sovxozlar dağıldıqdan sonra irimiqyaslı meliorativ tədbirlərin görülməsinə ehtiyac yaranıb. Çünki torpaqlar şoranlaşmağa başlayıb, torpaqdan əldə edilən məhsuldarlıq aşağı düşüb, ailə başına düşən gəlir azalıb. Bu problem dövlətin uzunmüddətli proqramlarının həyata keçməsi hesabına aradan götürülə bilər. Onu da deyək ki, Azərbaycan hökuməti hər zaman bizim problemlərimizin həllinə böyük həssaslıqla yanaşır. Cəmiyyətimiz aşkar etdiyi müxtəlif problemlərin həlli üçün dövlət qurumlarına məktublar ünvanlayır, müraciətlər edir, bir çox dövlət tədbirlərində iştirak edir. Dövlət məmurları ilə görüşmək zəruri olduğu halda belə görüşlər təşkil edilir. Demək mümkündür ki, dövlət qurumları ilə əlaqələrin qurulmasında heç bir maneçilik mövcud deyil. Cəmiyyətimiz tələb olunduğu hallarda hesabat hazırlayır, layihələrin həlli zamanı hesabatları aidiyyəti dövlət qurumlarına təqdim edir”.

İ.Burhanov gələcək planları barədə də danışaraq həyata keçirmək istədikləri layihələr barədə məlumat verib: “Vətənə dönmək üçün repatriant statusu almaq məqsədilə Gürcüstana müraciət etmiş 12500 nəfər Mesheti türkünün Gürcüstan vətəndaş cəmiyyətinə inteqrasiyasına dair xüsusi televiziya proqramlarının təşkil edilməsini vacib sayırıq. İqtisadi layihələrin həyata keçirilməsi, bəzi kəndlərdə həyətyanı sahələri əhatə edən kollektorların təmizlənməsi, fərdi təsərrüfatların inkişafı üçün toxumçuluğun bərpa edilməsi, veterinarların təkmilləşdirilməsi kimi vacib işlərə dair layihələrin aidiyyəti təşkilatlara təqdim edilməsi gərəkdir.

Ahıska türkləri (türkcə: Ahıska türkleri, ingiliscə: Meskhetian Turks və ya Ahiska Turks - Qazaxıstan da, Özbəkistanda, Azərbaycanda, Qırğızıstanda, Rusiya Federasiyasında, Türkiyədə kompakt halda yaşayan, türk xalqlarından biri. Çox zaman onları Mesheti türkləri də adlandırırlar. Dilləri Azərbaycan dilinə və Türkiyə türkcəsinin şərq ləhcələrinə yaxındır.

Tarixi

Tarix boyu etnik yaşayış yerləri Gürcüstanın Məhsəti bölgəsi olub. 1944-ci ildə Ahıska türkləri Stalin repressiyasının qurbanı olmuş, ahısqalılar kütləvi şəkildə öz doğma yerlərindən deportasiya olunub. 31 iyul 1944-cü ildə SSRİ Dövlət Müdafiə Komitəsinin “№ 6279” qərarı ilə 90 000 Ahıska türkü məcburi şəildə Gürcüstandan Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstanın çöllərinə köçürülüb.

Ahıska türkləri Azərbaycanda

1999-cu idə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən Azərbaycanda 43.454 nəfər, eyni ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən isə Qırğızıstanda 33.327 nəfər[5] , Qazaxıstanda 2.761 nəfər[6] Ahıska türkü yaşayır.

2002-ci ildə aparılmış siyahıya almaya əsasən Rusiyada 3.257 nəfər , Ukraynada 2001 -ci ildə aparılmış siyahıyaalmaya əsasən isə 336 nəfər Ahıska türkü yaşayır .

Babək Cahandarov

Paritet.- 2010.- 30 sentyabr-1 oktyabr.- S. 9.