Himayədar ailə modelinin təbliğinə böyük ehtiyac var

Gülarə Teymurova: “Himayəyə verilən uşaqlar üzərində daimi və işlək monitorinq mexanizmi olmalıdır”

Uşaq evlərində və internatlarda yaşayan kimsəsiz uşaqların taleyi cəmiyyətimizi ən çox narahat edən problemlərdən biridir. Məlum olduğu kimi bu məsələni daim diqqətdə saxlayan dövlət tərəfindən uşaqların bioloji ailələrə verilməsi- deinstitutlaşma ilə bağlı dövlət proqramı hazırlanıb. Proqramın icrasına başlayandan bu günə kimi bir çox uşaq yeni ailələrinə təhvil verilib. “Dan” Beynəlmiləlçi Gənclər İctimai Birliyinin sədri Gülarə Teymurova ilə söhbətimizdə sözügedən dövlət proqramı, cəmiyyətin proqrama münasibəti, himayədar ailə modeli və digər məsələlər ətrafında söhbət etdik. O ilk öncə himayədar ailə modelinin təbliğinə olan zərurət barədə danışdı.

-Son zamanlar aparılan araşdırmalar göstərir ki, himayədar ailə modelinin təbliğinə və tətbiqinə böyük ehtiyac var. Bu modelin həyata keçirilməsi uşaqların müəssisələrə düşməsinin qarşısının alınmasına böyük köməklik göstərə bilər. Eyni zamanda bu modelin tətbiqi müəssisələrdə olan və bioloji ailələrinə qayıda bilməyən uşaqların ailə mühitində böyüməsinə şərait yaradar. Himayədar ailələr bioloji ailələrinə qayıtmaq imkanı olmayan uşaqlar üçün münasib və təhlükəsiz bir məkandır. Hərtərəfli və harmonik inkişafı üçün uşaq ailədə səadət, məhəbbət və anlayış şəraitində böyüməlidir. Buna müvafiq olaraq cəmiyyətin bütün strukturları uşaqları ailə şəraitində böyüdən və qayğı göstərən valideynlərə və himayəçilərə dəstək göstərməlidir. Əvvəlki dövrlərdə bir çox uşaqlar ehtiyac olmadan uşaq evlərinə və internatlara yerləşdirilirdi. Bu ondan irəli gəlirdi ki, yoxsul ailələr buna uşaqlarının qida, paltar və yaşayış yeri ilə təmin edilməsi üçün yeganə vasitə kimi baxırdılar. Müasir dövrdə bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların uşaq evlərinə və internat məktəblərinə ancaq son halda və müəyyən vaxta qədər verilmə siyasətinə əməl edilir. Ailədə tərbiyə almaq imkanından məhrum edilmiş uşaqlar köməyə, xüsusi müdafiə və alternativ qayğı almaq hüququna malikdirlər. Uşaqların bioloji və himayədar ailələrə verilməsi dövlət müəssisələrində yaşamağın alternativ variantıdır.

Bu bir daha himayədar ailə institutunun inkişafı və tərbiyəyə uşaq götürmək istəyən ailələrə ciddi dəstək verilməsinin vacibliyini göstərir. Uşağın ailədə tərbiyə olunması onun hüquqlarının müdafiə edilməsi və eyni zamanda problemi ən səmərəli həll etmə yoludur. Buna görə UHICEF Təhsil Nazirliyi ilə birgə 2002-ci ildən etibarən uşaqların ailələrinə qaytarılması üzrə layihəni həyata keçirir.

Nazirlik “De-institusionalizasiya” dövlət proqramı çərçivəsində prioritet tədbirlər planı hazırlayıb ki, bura Azərbaycanda himayədar ailələrin inkişafı üzrə müəyyən addımların atılması nəzərdə tutulub. Dövlət proqramının əsas mahiyyəti dövlət qayğısında olan uşaqların bioloji və himayədar ailələrə verilməsindən ibarətdir.

- Himayədar ailələr üçün təlimlər keçirilməlidirmi?

- Himayədar ailələrin bilik və bacarıqlarının artırılması və uşaqlara keyfiyyətli xidmətlərin göstərilməsini təmin etmək məqsədilə onların imkanlarının genişləndirilməsi üçün xidmətə başlamazdan öncə və xidmət göstərilən müddət ərzində himayədar ailələr xüsusi təlimlərə cəlb edilməlidir. Himayədar ailələr tərəfindən uşaqlara tələb olunan qayğının göstərilməsini izah edən xüsusi təlim paketi hazırlanmalıdır. Lakin gələcək himayədar ailənin uşaq qəbul etməyə hazır olub olmaması müəyyən edilmiş qurum tərəfindən qiymətləndirilməlidir. Himayədar ailələrin bilik və bacarıqları xüsusi testlər vasitəsilə qiymətləndirilə bilər.

Eyni zamanda həmin qurum uşaqların himayədar ailələrə verilməsi, himayədar ailələrdə olan uşaqlar üzərində nəzarətin həyata keçirilməsi və himayədə olan uşaqların himayə dövründən sonrakı həyatları ilə bağlı qərarlar qəbul edilməsi işlərini həyata keçirməlidir.

Beynəlxalq standartlar əsasən, himayəyə verilən uşaqlar üzərində daimi və işlək monitorinq mexanizmi olmalıdır. Eyni zamanda himayədar ailələrdə olan uşaqlarla davranış qaydaları ilə bağlı standartlar hazırlanmalıdır.

Himayədar ailə modelinin təbliğ olunması və səmərəli icrası məqsədilə bələdiyyələr və biznes qurumları ilə sıx əməkdaşlıq modeli hazırlanmalıdır. Bunun üçün bələdiyyələrin və biznes qurumlarının həvəsləndirilməsi mexanizmləri hazırlanmalıdır. Eyni zamanda himayədar ailələr və himayəyə verilən uşaqlar mütəmadi olaraq uşaq hüquqları sahəsində maarifləndirilməlidirlər.

- Kimsəsiz uşaqların himayəçiliyi hansı formalarda həyata keçirilir?

- Təşkilatımızın bu məsələ ilə bağlı keçirdiyi sorğunun nəticələrindən məlum olur ki, respondentlərin əksəriyyəti dövlət müəssisələrində yaşayan uşaqlar üçün alternativ qayğını qohum və tanışlara və yaxud seçilmiş ailələrə himayəyə verməkdə görürlər. Respondentlərin əksəriyyəti hesab edir ki, himayəyə götürülən uşaq doğma uşaqla eyni qayğı və tərbiyə almalıdır. Həmin qayğı və tərbiyənin fərqli olduğunu vacib bilən respondentlər isə himayəyə götürülən uşağın xüsusi qayğıya ehtiyacı olduğunu qeyd ediblər. Himayədar valideynlərin seçim meyarları kimi onların maddi durumu, psixoloji sağlamlığı, sağlamlıq imkanları və təhsil səviyyələri qeyd olunmuş həmin şəxslərin yaş hüdudları 30-50 yaş arası müəyyən edilib. Uşağı himayəyə götürmək istəyən şəxslər bunu kömək etmək, qayğı göstərmək, savab qazanmaq və öz uşağı olmadığı üçün özünə övlad etmək məqsədi ilə edə bilərlər. Belə hesab edən respondentlər sorğuda iştirak edənlərin əksəriyyətini təşkil edib. Eyni zamanda, dövlətdən maddi yardım almaq, işçi qüvvəsi kimi istifadə etmək, yaşlaşanda tək qalmamaq səbəblərini göstərənlər də olub. Belə rəylərin az da olsa səslənməsi himayəçilik etmək istəyən şəxslərin seçiminə daha diqqətlə yanaşmaq və seçim meyarlarını daha qətiyyətlə qoymağa vadar edir.

- Bu işdə dövlətin rolu və nəzarəti necə həyata keçiriləcək?

- Dövlət tərəfindən dəstək verilməsinin zəruri hesab edən respondentlər himayəyə götürən ailəyə maliyyə yardımı və müavinatların verilməsi, himayəyə götürülən uşağın ehtiyaclarının ödənilməsi, ailəyə güzəşt və imtiyazların verilməsi kimi dəstək formalarını göstəriblər. Respondentlərin əksəriyyəti (93,3 faiz) dövlət tərəfindən himayədar ailələrə nəzarət edilməsinin lehinədir və uşağa ailədə göstərilən qayğı və ehtiyacların ödənilməsinin müntəzəm yoxlanılması, uşağın durumu ilə bağlı hesabatların müvafiq dövlət qurumlarına vaxtaşırı təqdim edilməsi, ailələrin seçilməsi və onlara akkreditasiyanın verilməsi kimi mümkün olan nəzarət formalarını qeyd ediblər.

Respondentlərin əksəriyyəti (80,6 faiz) uşağı himayəyə götürmək istəyən ailələrin hazırlıq mərhələsindən keçirilməsini vacib hesab edərək onlar üçün müxtəlif təlim mövzularını qeyd ediblər: uşağın fiziki və psixoloji inkişafı, uşağın və ailənin hüquq və vəzifələri, yarana biləcək münaqişələrin həll edilməsi, uşağa qarşı zorakılığa dair təlimlər vacib sayılıb. Respondentlərin hesab etdiyi kimi, uşaqları himayəyə götürməklə bağlı qanunda əsas dövlət tərəfindən göstərilən maliyyə dəstəyinin həyata keçirilmə mexanizmləri, himayəyə götürülən uşaqların hüquq və vəzifələri, dövlət tərəfindən olunan nəzarətin əsas formaları, himayəçilərin seçim meyarları, ailənin hüquq və vəzifələri, iş və evlə təmin edilməsi, əlil uşaqların maddi durumu və s. əks olunmalıdır.

-Hazırda uşaq müəssisələrində şərait hansı vəziyyətdədir?

- Azərbaycanda uşaq müəssisələrində şəraitin yaxşılaşmasına dövlət tərəfindən böyük diqqət yetirilir. Orada tərbiyə alan uşaqların qidalanması, fiziki sağlamlığı, təhlükəsizliyinin qorunması, təhsili və dünyagörüşlərinin inkişafı üçün hər cür şərait yaradılır. Lakin uşaqların tam ahəngdar şəxsiyyət kimi böyümələri üçün təkcə onların fiziki ehtiyaclarının ödənilməsi kifayət deyil, onların həm də mənəviyyat baxımından formalaşması çox zəruridir. Milli və beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq demək olar ki, müəssisələrdə dövlət himayəsində böyüyən uşaqların bir qismi ailə münasibətləri və dəyərlərindən xəbərsiz olduqları üçün öz ailələrini qurduqda valideynlik vəzifələrinin öhdəsindən çox zaman gələ bilmir və yaranmış böhran vəziyyətindən çıxış yolunu ancaq uşaqlarını müəssisələrə dövlət himayəsinə verməkdə görür. Odur ki, himayədar ailədə valideyn, bacı-qardaş və digər qohumlar arasında sağlam münasibətlərin nümunəsi himayəyə götürülən uşağın gələcəkdə yaradılacaq ailəsi üçün bir nümunəvi model rolunu oynaya biləcək. Müəssisələrin ən böyük çatışmazlığı odur ki, uşaqların bir çoxunun hiss və emosiyaları korlanmış olur və onlarda biganəlik, laqeydlik kimi duyğular inkişaf edir.

B.CAHANDAROV

Paritet.- 2010.- 9-11 yanvar.- S. 10.