Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatı Azərbaycan tarixşünaslığında

Qeyd etmək lazımdır ki, Pəhləvilər hakimiyyəti illərində (1925-1979-cu illər) Cənubi Azərbaycanda milli hərəkat və bu hərəkata başçılıq edən şəxsiyyətlər haqqında yazmaq rəsmən yasaq edilmişdi. Bu cəhətdən Ş.M.Xiyabani şəxsiyyəti və başçılıq etdiyi hərəkat haqqında İran tarixşünaslığında böyük başlıq var idi. Doğrudur, 1960-cı illərdə görkəmli tarixçi Əli Azərinin “Təbrizdə Şeyx Məhəmməd Xiyabani üsyanı” adlı fundamental əsəri yazılıb oxuculara təqdim edilmişdir. 512 səhifədən ibarət olan bu dəyərli kitab redimi şurasından kənarda çap edilmişdir. Mərhum alimin bu kitabı Xiyabani və onun başçılıq etdiyi həkərat haqqında ən müfəssəl mənbə hesab olunur, 3 iri fəsildən ibarət olan kitabda böyük mütəfəkkir və din xadimi olan Xiyabaninin həyatı və keçdiyi mübarizə yolu geniş səpgidə əks olunmuşdur. Ə.Azərin kitabında diqqəti çəkən mühüm cəhətlərdən biri odur ki, həmin dövrün sosial-siyasi və mədəni durumu şərh edilir, Xiyabaninin silahdaşlarının fəaliyyəti, Azərbaycan Milli hakimiyyətinin 5 ay ərzində icra etdiyi tədbirlər və nəhayət, Xiyabaninin nitqlərinin bir hissəsi kitabda verilir. Ümumiyyətlə Ə.Azərin Cənubi Azərbaycan tarixşünaslığında Xiyabani və onun başçılıq etdiyi hərəkat haqqında dəyərli salnamə yazan müəllif kimi çox qiymətlidir. Ə.Azərin xiyabanişünaslıqda açdığı cığır Xiyabani haqqında sonralar yazmış müəlliflər üçün zəngin və etibarlı mənbə olmuşdur.

1979-cu il İran inqilabından sonra Xiyabani irsinə müraciət edənlər sırasında tarixçi-alim Səməd Sərdariniya, Zəhra Vəfalı, Hüseyn Düzgün, Salamulla Cavid, və başqalarının adlarını qeyd etmək olar.

S.Sərdariniya “Azərbaycan məşhurları” adlı kitabının II cildində Xiyabaniyə onun silahdaşlarından olan Hacı Məmmədəli Badamçıya, Hacı Mirzəli Gəncəviyə və başqalarına xüsusi yer vermişdir. Sərdariniyanın əsərində Xiyabani Cənubi Azərbaycan xalq hərəkatının qorxmaz və dönməz zəkalı xadimi kimi təqdim olunur. Kitabın 41-52 səhifələri bilavasitə Xiyabaniyə həsr edilib. Oşerkvari yazılmış bu yazıda oxucu Xiyabani şəxsiyyətinin böyüklüyünü onun geniş elmi, fəlsəfi və dini dünyagörüşünün müxtəlif çalarlarını görür.

İnqilabdan sonra Xiyabani haqqında yazan müəlliflərdən Z.Vəfalı özünün çap etdirdiyi “Azərbaycana şöhrət gətirənlər” kitabında Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri sırasında Xiyabaniyə xüsusi yer ayırmışdır. O öz kitabında Vüsuqqudövlnin ingilislərlə bağladığı əsarət gətirici gizli müqavilənin ifşa olunmasında Şeyxin yorulmaz mübarizəsini faktlarla sübut etmişdi.

Xiyabani Cənubi Azərbaycan tarixşünaslığında yeri haqqında danışarkən Azərbaycan Milli Hökumətinin rəhbəri Şeyid Cəfər Pişəvərinin “Gülüstan” bağında nitqini xüsusi qeyd etməliyik. Pişəvəri 1946-cı il oktyabrın 2-də Xiyabani büstünün açılışı ilə əlaqədar söylədiyi tarixi nitqində demişdir: “Rəşidlik zirvəsinə baxsaq Səttar xan qəhrəman imiş. O, düşmən qabağında təslim olmamışdır. Amma fikir, elm və məlumat nöqteyi-nəzərindən baxsaq Şeyxin məqamı fövqəladə böyükdür. Sərdar rəşid imiş, Şeyx o xasiyyətlərə malik halda, bir də onun alimlik məqamı var idi”.

Azərbaycan Milli Hökumətinin mövcud olduğu bir il ərzində Xiyabaniyə büst qoymaqla yanaşı, Xiyabani adına məktəb də verilir. Xiyabani ailəsi üçün Azərbaycan Milli Hökumətinin qərarı ilə xüsusi təqaüd də verilmişdir.

Cənubi Azərbaycanın görkəmli siyasi xadimi, yazıçı doktor Salamulla Cavid “Xatirə dəftərindən” adlı kitabında Xiyabani şəxsiyyətinə və onun başçılıq etdiyi hərəkata xüsusi yer vermişdi. S.Cavid öz yazısında təkcə Xiyabaninin yox, onun silahdaşlarını da yad etməklə bərabər, “İnqilabiyyun” və “Tənqidiyyun” cinahlarının mövqelərindəki fərqli cəhətləri açıqlamış, Xiyabaniyə tərəfdar olan “İnqilabiyyun” cinahını xüsusi rəğbətlə oxucuya təqdim etmişdi.

Cənubi Azərbaycanın müasir alimlərindən olan Hüseyn Düzgün həm də bir şair kimi tanınır. O özünün Xiyabaninin həyat və mübarizəsinə həsr etdirdiyi poemasını, 1990-cı ildə (1379) “Şeyx Məhəmməd Xiyabani həmmaməsi” kitabında dolğun lövhələrdə əks etdirir.

Cənubi Azərbaycanın görkəmli ədəbi simalarından olan Həmid Nitqi, Xiyabani haqqında olduqca gözəl şeir nümunəsində Xiyabani hərəkatını, onun böyük şəxsiyyət olduğunu qeyd edir.

Cənubi Azərbaycan tarixşünaslığında Xiyabani şəxsiyyəti və onun başçılıq etdiyi hərəkat haqqında yazan müəllifdən biri də Xiyabani məfkurəsinə düşmən olan Əhməd Kəsrəvi olmuşdur. Ə.Kəsrəvini Azərbaycan xalqının milli kimliyi, mədəniyyəti və tarixi haqqında fars şovinist mövqeyindən yazılmış əsərləri bizə məlumdur. Kəsrəvi Xiyabani hərəkatının əvvəlində hərəkata qoşulub özünü Xiyabaniyə yaxın adam kimi göstərməyə çalışmışdı. O, Xiyabaninin milli ruhuna və hərəkatın milli yön aldığını gördükdə hərəkatdan uzaqlaşmış, sonra isə “Tənqidiyyun” dəstəsinə başçılıq edərək, Xiyabaniyə və onun başçılıq etdiyi hərəkata düşmən mövqeyi bəsləmişdi. Buna baxmayaraq Kəsrəvi sonralar “Xiyabani qiyamı” adlı kitabının bir çox yerində Xiyabani şəxsiyyətinin böyüklüyünü,onun savadlı olmasını, alovlu nitqləri ilə kütləvi hədəfə dönmədən qabiliyyətin etiraf etməyə məcbur olmuşdur. Onun 170 səhifədən ibarət olan kitabının son fəslində (VI fəsil) Kəsrəvi “İşin başa çatması və Xiyabaninin öldürülməsi” adlı bölməsində bir sıra həqiqətləri ortalığa gətirmiş və Xiyabani şəxsiyyətinin böyüklüyünü yazmaq məcburiyyətində qalmışdır.

Tarixşünaslıqda Xiyabani və Xiyabani hərəkatı haqqında bəhs etdiyimiz bu bölmədə “Azərbaycan” qəzeti tərəfindən nəşr edilmiş “Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Azərbaycan və Azərbaycan demokratik qüvvələri” kitabçası üzərində dayanmaq lazımdır. Mərhum alimimiz Qafar Kəndlinin dəyərli müqəddiməsi ilə oxucuya təqdim olunan bu kitabda Xiyabaninin bir sıra məqalələri və nitqləri verilmişdir. Kitabçanın “qorxu və cəsarət” adlanan bölməsi hər bir vətənpərvər insanımız üçün dəyərli nəsihət və örnəkdir. Kitabçada Xiyabani qorxunu xalqların qul olmasının başlıca səbəblərindən sayır. “Qorxmamalıyam, buna görə də nə qorxuram, nə də qorxmaq istəyirəm”. Xiyabaniyə görə, mübariz insanın qərarı belə olmalıdır.

Xiyabani şəxsiyyəti və onun başçılıq etdiyi hərəkat haqqında İranda və Cənubi Azərbaycanda çıxan bir sıra çox dəyərli qəzet və dərgilərdə xüsusi yer verilmişdir. “Nəvide- Azərbaycan”, “Şəmse-Təbriz”, “Azərbaycanın səsi”, “Əxtər” kimi qəzetlər, “Varlıq”, “Tribun”, “Azərbaycan günəşi”, “Yol” və s. dərgilərdə Xiyabani haqqında çoxsaylı yazılarla rastlaşmaq mümkündür.

Bütün deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan xalqının böyük mütəfəkkir oğlu Xiyabani və onun başçılıq etdiyi hərəkat o taylı bu taylı Azərbaycan tarixşünaslığında müəyyən yer tutur. Lakin bunu qənaətləndirici hesab etmək olmaz. Bu böyük şəxsiyyətin hərtərəfli tədqiq və təhlili tədqiqatçıların gündəmində duran məsələ olmalıdır. Xiyabani XX əsr tariximizin bir nöqtəsidir. Onu hərtərəfli öyrənmək yeni və gələcək nəsillərə çatdırmaq hər bir Xiyabanişünasın vətəndaşlıq borcudur

Ədəbiyyat siyahısı:

Taqieva Ş.A. Naşionalno-osvoboditelnoe dvijenie v İranskom Azerbaydjane v 1917-1920 q.q. Baku, 1956, 120 s.

Tağıyeva Ş.Ə. 1920-ci il Təbriz üsyanı. Bakı, Elm, 1990, 148 s.

Vüqar Əhməd. Şeyx Məhəmməd Xiyabani (həyatı, mühiti və ədəbi fəaliyyətı). Bakı, Mütəllim, 2010, 140 s.

Məmmədli Qulam. Xiyabani (Azərbaycan xalqının milli azadlıq mübarizəsi tarixindən). Bakı, Azərnəşr, 1949, 160 s.

İbrahimov Mirzə. “Cənubi Azərbaycanda milli demokratik hərəkat haqqında” // İnqilab və mədəniyyət jurnalı, Bakı, 1947, No 4.

Qiyame Şeyx Mühammed Xiyabani. Ba muqeddeme ve haşi ve verayişe Dr. Mühəmmədəli Homayun Katuzyan. Tehran, Nəşre Mərkəz, 1376 (1998), 172 s.

Ali Azeri. Azadistan devleti ve Şeyh Muhammed Hiyabani (1918-1920). Ankara, 277 s.

Makulu P. Xiyabani (roman). Bakı, Yazıçı, 1979

“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1976-cı il, 27 noyabr.

Nitqi Həmid. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Avrasya press”, 2005.

Sübhan Talıblı

Paritet.- 2011.- 3-4 fevral.-S. 15.