“Bir gün müstəqillik qazanacaq Azərbaycan həmişə Fətəli xan Xoylunun ruhuna ehtiram göstərməlidir”

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlı həqiqətlər diaspor fəalımızın xatirlərində

Əziz Alpoud- Yəqin ki, bu adı çoxlarınız eşitməmisiniz. İlk dəfə oxuyan zaman sıradan bir şəxs olduğunu düşünə bilərsiniz. Mən də bu ismlə yeni rastlaşanda bu qənaətdəydim. Çünki bu günə qədər Azərbaycan dövlətçiliyi uğrunda mübarizə aparan şəxsiyyətlərimizi tanıdığımızı zənn edirdik. Amma yanılmışıq. Qanı-qanımızdan olan, varlığı ilə bu günümüz üçün mübarizə aparıb həyatını, xoşbəxtliyini qurban verən neçə-neçə oğullarımız var ki, adlarına çox təsadüf nəticəsində, toz-torpaq basmış arxivlərdə rast gəlirik. Bunlardan biri də Əziz Alpouddur. İlk öncə bu cür şəxsiyyətinin fəaliyyətini tapıb üzə çıxardığına görə Azərbaycan xalqının yazıçı Zakir Sadatlıya xüsusi minnətdarlıq edəcəyinə əminəm. Yəqin sizə də Əziz Alpoudun kim olduğu maraqlıdır. Amma gəlin ilk öncə 63 il mühacir həyatı yaşamış həmvətənlimizin kimliyinin üzə çıxmasına imkan yaradan amillərə nəzər salaq. Zakir Sadatlı bununla bağlı “Günaz.tv”-yə verdiyi müsahibədə geniş aydınlıq gətirib. Kiçik bir sitata diqqət yetirək:

“1998-ci ildə şəxsi arxivimdəki sənədləri gözdən keçirirdim və əlimə rus dilində yazılmış bir məktub “düşdü”. Uzun illər idi ki, saxlayırdım. Yenidən götürüb oxumağa başladım. 8 səhifəlik olan o məktub 1953-cü il mart ayının 24-də Paris şəhərindən Əkbər ağa Şeyxülislamzadə tərəfindən məşhur Gəncə üsyanının başçılarından birinə - İstanbulda yaşayan Cahangir bəy Kazımbəyliyə ünvanlanmışdı. Əkbər ağa öz dəst-xətti ilə yazdığı məktubda Azərbaycanın mühacirətdə yaşayan görkəmli ictimai-siyasi xadimləri haqqında qısa da olsa məlumat verir, Azərbaycanın bolşevik işğalına məruz qalmasının səbəblərini analitik olaraq anladır, eyni zamanda ayrı-ayrı şəxslərin müstəqillik zamanı və müstəqillikdən sonrakı fəaliyyətləri ilə bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürürdü. Məktubda adları sadalanan böyük şəxsiyyətlərin demək olar ki, hamısını tanıyırdım. Orda mənə naməlum olan yalnız bir isim vardı, o da Əziz Alpoud idi. Əkbər ağa cəmi bircə cümlə ilə onun adını çəksə də onu böyük tarixi şəxsiyyət kimi xarakterizə edir və ona qarşı törədilən haqsızlıqlardan heyrətini gizlətmirdi”.

Məktubda yalnız bir dəfə adı çəkilən Əziz Alpoudun tariximizdə nə kimi rol oynadığını sonralar biləcəydik və sadəcə qürur duyacaydıq. Bu səs-küylü məktubun Zakir Sadatlının arxivinə düşməsi də sırf təsadüf nəticəsində mümkün olub. Onun əsgər yoldaşı Tiflis dövlət arxivlərindən birinə rəhbərlik edir və yazarın orada fəaliyyət göstərməsinə imkan yaradır. Z.Sadatlı da bu zaman əlinə keçən məktubun Azərbaycanla bağlı olduğunu görüb özü ilə götürür.

1998-ci ildən 2008-ci ilə qədər aparılan axtarışlar nəhayət ki, öz bəhrəsini verir. Məlum olur ki, tarixdə Əziz Alpoud adlı şəxs olmayıb. Bu sadəcə onun gizli ləqəbi imiş. Əsl adı Mirəbdüləziz Seyiddir. Onun hələlik bizə miras qalmış 600 səhifəlik memuar-xatirəsi əldə olunub. Yazı olduqca maraqlı fikirlərlə başlayır: ”Heç şübhə etmirəm ki, üçrəngli bayrağımız Millət Məclisinin binası üstündə yenə də dalğalanacaq və Xəzərdən əsən küləklər onu salamlayıb oxşayacaq. Ölməyib o günü görsəm, necə də xoşbəxt olaram”. Əziz Alpoudun o günü görməyə yalnız üç ili çatmadı. Əvəzində üç rəngli bayrağı varisləri ucaltdı. Bu fikirləri o, 1961-ci ildə qələmə alıb.

Bütövlükdə “Həyatımın hekayətləri” memuarı Azərbaycanın bu günə qədər qaranlıq qalan tarixinə aydınlıq gətirir. 1905-ci ildə Tiflisdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlar, 1918-ci ilin mart soyqırımı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü, XI Qırmızı Ordunun Azərbaycanı işğal etməsinin gizlin məqamları, Ənvər Paşanın Bakıya gəlişi, 20-ci illərdə baş verən bolşevik repressiyalarının təfərrüatları, Bakı, Rostov, Moskva, Tambov, Arxangelsk və Xolmoqorı həbsxanalarında güllələnmə hökmü ilə sürgünlük və dustaq həyatı yaşayan müəllifin - Əziz Alpoudun ölüm düşərgəsindən qurtulduqdan sonra əvvəl İrana, sonra isə Türkiyə və Almaniyaya mühacirət etməsi, həbsxanada olarkən SSRİ xarici işlər komissarı Çiçerinlə, sonralar isə Atatürk və Hitlerin yavəri ilə keçirdiyi görüşlər kimi maraqlı məqamlar öz əksini tapıb. Bütövlükdə əsər Azərbaycanın bir gün mütləq müstəqil olacağına inam üzərində qurulub. Əziz Alpoudun apardığı ölüm-dirim mübarizəsi məhz buna həsr olunub.

Bu şəxs ötən əsrin əvvəllərində Tiflisin 1-ci klassik gimnaziyasında təhsil alıb, sonra Estoniyanın Tartu Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə qəbul olunub. Tələbə olarkən o, universitetdə tələbə hərəkatının liderlərindən biri olub. Hətta, 1917-ci ilin fevral burjua inqilabından sonra 22 yaşında Estoniyanın rabitə və teleqraf naziri vəzifəsinə təyin olunub. Az sonra isə təhsilini Xarkov Universitetinin hüquq fakültəsində davam etdirib. 1918-1920-ci illərdə Əziz Alpoud Azərbaycanın dəmir yolları üzrə baş hakimi olub.

Onun xatirələrinin ən maraqlı məqamlarından biri Azərbaycanın o dövürkü şəxsiyyətləri barədədir. Fətəli Xan Xoylu istisna olmaqla Əziz Alpoud onların heç birini yüksək səviyyəli intellekt hesab etməyib. Hətta onların bəzilərini qorxaqlıqda və milli xəyanətdə suçlayıb. Müəllifin fikrincə, bir gün müstəqillik qazanacaq Azərbaycan həmişə Fətəli Xan Xoylunun ruhuna ehtiram göstərməlidir. Onun sözlərinə görə, bu şəxsiyyət Azərbaycanı bütün varlığı ilə sevib və heç bir məsələdə ölkənin mənafeyini güzəştə getməyib. Ermənilərin törətdikləri qırğınların qarşısını almaqda isə müstəsna xidmətlər göstərib. Amma o ölüm-dirim meydanında tək olub. Bundan başqa bu günə qədər bizlərə tanış olmayan şəxsiyyətlərin adlarına da ilk dəfə bu xatirələrdə rast gəlinib.

Burada digər maraqlı məqamlardan biri Ənvər Paşayla bağlıdır. 1920-ci ilin sentyabrında Bakıda keçiriləcək Şərq müsəlmanlarının qurultayına Ənvər Paşa da nümayəndə kimi dəvət olunubmuş, ancaq Nəriman Nərimanov onun xalqla görüşünə bilavasitə maneçilik törədib. Əziz Alpoud bu məqamları çılpaqlığı ilə qələmə alıb. Eyni zamanda həmin qurultayda türk kommunistlərinin və başqa şəxslərin Ənvər Paşaya etdikləri haqsız hücumlardan da söhbət açılır.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti işğal olunandan sonra Əziz Alpoud yaxın ətrafı ilə gizli fəaliyyətə keçərək, mübarizə aparmağa başlayıb. 1921-ci il oktyabrın 31-də “Qurtuluş” adlı Ümumazərbaycan təşkilatı Azərbaycanda sovet hakimiyyətini devirməyi planlaşdırırmış. Bu təşkilatın mərkəzi Çəmbərəkkənddə olub, başçıları Həsən adlı bir şəxs, köməkçiləri isə Ələsgər və Əziz Alpoudun özü olub. Bu üçlük sistemiylə qurulmuş təşkilatı məxfi şəkildə peşəkar hərbçilər və xalqın bir çox vətənpərvər nümayəndələri də dəstəkləyirmiş. Amma bir acı təsadüf nəticəsində planlar pozulur. O vaxtlar Nargin adasında bolşeviklər tərəfindən güllələnən vətənpərvərlərdən biri təşkilatın gizli planını ağzından qaçırıb. Digər təşkilatçılar kimi Ə.Alpoud da həbs olunur. Sürətlə davam edəm məhkəmə prosesi, onun haqqında güllələnmə hökümü çıxarması ilə nəticələnib. Daha sonra bu günə qədər məlum olmayan səbəblərdən güllələnmə sürgünlə əvəz olunur. Sürgün edildiyi şəhərlərin xəritəsi də çox maraqlıdır. Rostov, Moskva, Tambov, Arxangelsk, Xolmoqorı. Moskva həbsxanasında olarkən Əziz Alpoud 1922-1930-cu illərdə SSRİ xarici işlər komissarı vəzifəsində çalışan Çiçerinlə bir kamerada yatıb. Onunla kifayət qədər ideoloji mübahisələr aparıb.

Bundan sonra azadlığa çıxmağa nail olan Ə.Alpoudun mühacirət həyatı başlayır. O qürbətdə olanda da bütün varlığı ilə Azərbaycan naminə mübarizə aparıb.

Hazırda həmin xatirlər kitab şəklində nəşr olunub. Fikrimcə Azərbaycanın müstəqilliyinin 20-ci ildönümünə Əziz Alpoudun xatirələri çox qiymətli hədiyyədir. Bu kitabı oxumaq hər bir azərbaycanlının mənəvi borcu hesab olunmalıdır. Keçən əsrin əvvəllərində baş verən hadisələri olduğu kimi görmək, keçmişdən dərs götürmək, tariximizdə kimin hansı işlər gördüyünü anlamaq, eləcə də vətənpərvər qəhrəmanlarımızın ruhunu yad etmək olduqca önəmlidir.

Məhəmməd Tağıyev

Paritet.- 2011.- 28 may – 1 iyun.- S. 10.