..Bacardığın işlə başla

Abid Tahirli: “Xarici ölkədə yaşayan hər bir azərbaycanlını vətənimizin xoşməramlı səfirinə, onun təmsilçisinə çevirmək lazımdır”

Azərbaycan mühacirətinin, diasporunun tarixi və bugünki mənzərəsi aktual mövzulardan olduğu üçün uzun illər bu sahədə tədqiqatlar aparmış, bu gün də fəaliyyətini davam etdirən filologiya elmlər doktoru Abid Tahirli ilə görüşməyi, onun bu barədə fikirlərini öyrənməyi qərara aldıq. Onun mühacirətin yaşı ilə bağlı fikirləri maraqlıdır: “Mühacirətin yaranması, dövlətin yaranması ilə eyni vaxta təsadüf edir. Çünki dövlət varsa sərhəd var, sərhəd varsa, onu aşanlar da var. Mirzəbala Məmmədzadə “Milli Azərbaycan hərəkatı” kitabında yazır ki, mühacirətin formalaşması Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən istilasından, xanlıqların ləğvindən sonra başlayır. Mənim M.Məmmədzadə irsinə, onun şəxsiyyətinə böyük hörmətim var, amma mən bu fikirlə razılaşmıram. O, bu kitabı mövzuya dair məhdud mənbələrin olduğu bir vaxtda, özü də mühacirətdə olduğu bir yerdə yazmışdı.

Buna görə də onu xanlıqlar dövründən bağlamaq, məncə, yalnışdır”. Bir çoxları mühacirət tarixini 19-cu əsrin əvvəllərindən götürür. O, bu mülahizə ilə də razı deyil: “Bu yanaşma da düzgün deyil. Xanlıqlar dövründə mühacirət edənlər çox olub. Rusiya istilası zamanı Azərbaycanda baş verən təbəddülatlar nəticəsində İrana, Türkiyəyə mühacir edənlər olub. Sonrakı dövrlərdə isə Səttərxan, Xiyabani hərakatından sonra xaricə üz tutanlar oldu. Daha sonra Rusiya imperiyası dövründən, eləcədə Azərbayacan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdikdən sonra xaricə üz tutanlar olub. Bununla yanaşı II Dünya Müharibəsinə 700 mindən çox cəbhəyə çağırılmış azərbaycanlılardan on minlərlə, cənubda isə Pişəvəri höküməti süquta uğradıqdan sonra çox sayda azərbaycanlı mühacirətdə məskunlaşmağa məhkum oldu. 1979-80-ci illərdə də İran inqilabı zamanı yenə də milyonlarla soydaşımız xaricə üz tutdu. Sovet İttifaqı dağılandan sonra da müəyyən insanlar bu yolu seçdi”.

Qeyd edək ki, Azərbaycanın 70 il tərkibində olduğu Sovet İttifaqı zamanında mühacirət edənləri vətən xaini adlandıraraq, onlar haqqında danışanları da cəzalandırırdılar. Bu səbəbdən də, demək olar ki, xalq mühacirətdə yaşayan soydaşlarımız haqqında məlumatsız idi. Onlar haqqında ilk məlumatlarsa 1980-ci illərin sonunda, Sovet İttifaqında həyata keçirilən yenidənqurma siyasəti dövründə yayılmağa başladı. A.Tahirli bildirir ki, belə yazılara sovet dövründə, ümumiyyətlə, rast gəlinmirdi, maraq göstərənləri isə vətən xaini hesab edirdilər: “1980-ci illərin sonlarında başlayan yenidənqurma və aşkarlıq siyasəti zamanı bu mövzuya marağı çoxlatdı. Amma, məqalələr həvəskar səviyyədə yazılırdı. Təhlil, dərindən araşdırma isə yox idi. Tədricən bu mövzuları dərindən araşdırmağa ehtiyacı yaranırdı. Misal üçün deyim ki, beş-on il bundan qabaq bu sahədəki fəaliyyət bugünkü qədər deyildi”. O, bu sahədə görülən işlərin kəmiyyətini qənaətbəxş hesab etsə də, bu sahədə yazılan əsərlərin keyfiyyət cəhətdən aşağı olduğunu deyir. Alimin fikrincə, Azərbaycan mühacirət problemi haqqında yazarkən mövzuya xüsusi həssaslıqla yanaşılmalıdır: “Maraqlı yazılar çoxdur. Amma məzmun, məğz, mahiyyət etibarilə bəzən tələblərə cavab verməyən, hay-küylü, pafoslu materiallara da rast gəlinir. Bu o demək deyil ki, bütün yazıları birmənalı şəkildə rədd edirəm. Sadəcə bu mövzu çox həssas, taleyüklü bir mövzudur. Ona görə də buna səthi yanaşmaq olmaz. Azəbaycan mühaciri düşüncəsinə, baxışına, coğrafi mövqeyinə və bir çox xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan mühacirəti çox rəngarəngdir”.

Filoloq- alim bu rəngarəngliyi mühacirət edənlərin müxtəlif zamanlarda, müxtəlif məkanlarda yaşaması, müxtəlif həyat və təfəkkür tərzinə sahib olması ilə əlaqələndirir. Belə ki, onların bir qismi Çar Rusiyasının həyat tərzini görüb. Bir qismi Cümhuriyyət dövründən, digər hissəsi komsomol şinelindən çıxanlar, başqa bir hissəsi isə müstəqilliyimiz dövründə gedənlərdir. Onların hər birinə qiymət vermək mürəkkəb məsələdir: “Mühacirətdə yaşayan həmvətənlərimizin hər biri müxtəlif həyat tərzi görüb, başqa düşüncələrə sahibdirlər. Misal üçün, Cənubi Azərbaycandan çıxanlar üçün Vətən uğrunda mübarizə böyük əhəmiyyət daşıyır. Amma onlarda cərəyanlar həddindən artıqdır. Ordakı soydaşlarımız arasında farslaşan da var. Hətta İranın parçalanmağındansa özünün parçalanmağına razı olanlar da tapılar. Bu səbəblər onların Vahid Azərbaycan bayrağı altında birləşməsinə mane olur. Eləcə də Çar Rusiyasından çıxanlar, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün mühacirləri və sovet zülmündən qaçan soydaşlarımızın hər birinə müxtəlif, fərdi yanaşmaq lazımdır. Bütün bunlar çox müxtəlif, xüsusi diqqət tələb edən məsələlərdir”.

Diaspor fəaliyyəti son illər xeyli fəallaşsa da, lobbiçilikdə hələ də geridə qalır. Lobbiçilik fəaliyyətindən danışmağın hələ tez olduğunu deyən A.Tahirli qeyd edir ki, əvvəlcə lobbinin nə demək olduğunu bilmək lazımdır: “Lobbi siyasi hərəkat, güc deməkdir. Elə bir hərəkat ki, hər hansı bir ölkədə məskunlaşan azlıq, icma o ölkənin parlamentinə, hökümətinə təsir edə biləcək təbliğat şəbəkəsinə, maliyyə imkanlarına, gücə sahibdir. Azərbaycan lobbisi haqqında danışanda təbii sual yaranır: hansı bir ölkədə lobbimiz parlamentə, hökümətə təsir gücünə malikdir? Azərbaycan lobbisi haqqında danışmaq hələ çox tezdir. Sadəcə bu istiqamətdə fəal işlər görülür. Bu işlərə nəzər yetirdikdə “lobbinin formalaşması prosesi gedir” demək olar”.

Qeyd edək ki, “lobbi” sözünün mənası ingilis dilindən tərcümədə “dəhliz, vestibül, xoll, üstüörtülü gəzinti meydançası, səhnəarxası” mənasını daşıyır. Lobbi anlayışı isə 1553-cü ildə İngiltərə monastrlarında “gözətçi meydançası” kimi işlədilərmiş. Başqa bir mənada lobbiçilik təşkilatlanmış maraqların dövlət orqanlarına və ayrı-ayrı rəsmi şəxslərə məqsədyönlü təsirini ifadə edir. Yəni, lobbiçilik təkcə bu və ya digər qrupun sosial, siyasi və iqtisadi maraqlarının müdafiəsi olmayıb, əslində formal hakimiyyəti faktik hakimiyyətlə hesablaşmağa vadar edən bir mexanizmdir. Erməni lobbisinin bizdən daha öndə getməsinin səbəbini isə alim tarixi səbəblərdə görür: “Əslində erməni lobbisi necə oldu ki, formalaşdı, necə oldu ki, onların xaricdə dərnəkləri, təbliğat maşını oldu, bizdə isə yox. Bunun tarixi səbəbləri var. Tarixə baxsaq, görərik ki, erməni milli hərəkatı, Avropanın iyrənc “Şərq məsələsi” planları, rus və ingilislərin erməni siyasəti, sonra missionerlərin Osmanlıya müdaxiləsi, ermənilərə külli miqdarda maliyyə vəsaitinin ayrılması və bu kimi amillər ermənilərin yetərincə güclənməsinə səbəb olmuşdu. .

Bizim bir “Əkinçi”miz olanda onların artıq bir neçə mətbu orqanı var idi. Bizim ilk siyasi partiya 20-ci əsrin əvvəllərində yarandı, onlarda isə çox əvvəllər mövcud idi. Onların bəzi məsələlərdə öndə olmasında İngiltərə, Fransa və Rusiyanın rolu danılmazdır. Bu günün özündə də bu dəstək davam edir”. Bir sözlə, düşmən ölkənin bu sahədə inkişafı onların öz əqli, fitri, yaxud, mədəni inkişafı hesabına baş verməyib: “Bu, ermənilərin xüsusi xidmətləri deyil, onlar sadəcə olaraq həmin dövlətlərin dayaqları üzərində dayanıb.

Bu dəstək olmasaydı, ermənilərin fəallığı sabun köpüyünə bənzər bir şey olardı”. A.Tahirli daha bir tarixi məqamı diqqətə çatdıraraq qeyd edir ki, 1953-cü ildə Ermənistanda Xaricdə Yaşayan Ermənilərlə İş üzrə Dövlət Komitəsi yarandığı halda, sovet hakimiyyəti dövründə azərbaycanlılara münasibət başqa cür idi. Eyni zamanda alim vurğulayır ki, lobbiçilik fəaliyyəti qeyri-qənaətbəxş olsa da, son illər diaspor sahəsində uğurlarımız durmadan artır. Buna səbəb olan məqamlardan biri də dövlətin bu istiqamətdə gördüyü işlərdir: “Azərbaycan dövləti mühacirətin, diasporun təşkilatlanması istiqamətində çox mühüm addımlar atır. Ulu öndər Heydər Əliyevin 90-cı illərdə xarici ölkələrdə yaşayan həmvətənlərimizlə görüşü, onun proqram xarakterli çıxışı hər birimizin xatirindədir. Bu gün Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi fəaliyyət göstərir. Qürbətdə yaşayan azərbaycanlılarla əlaqələr daha da genişləndirilir, dövlət onların problemlərini maraqlanıb həll etməyə çalışır. Vəzifə ondan ibarətdir ki, xaricdə yaşayan hər bir həmvətən Azərbaycanın xoşməramlı səfirinə, onun təmsilçisinə çevirilsin.

Bu halda Azərbaycanın artan siyasi, iqtisadi inkişafı dünyaya təbliğ ediləcək, eyni zamanda diasporun fəaliyyəti öz bəhrəsini daha çox göstərəcək. Bu iş məqsədyönlü xarakter alacaq. Azərbaycan mühacirətinin, diasporunun fəaliyyəti təkcə müəyyən işlər görməklə məhdudlaşmalı deyil. Onlar yaşadığı ölkələrin ictimaiyyətinə Azərbaycan haqqında daha ətraflı məlumat verməlidir. Məncə, bu gün diasporun fəaiyyəti belə qurulmalıdır. Bunun müxtəlif yolları var. Verilişlər, simpoziumlar, görüşlər vasitəsi ilə məqsədə doğru addımlamaqdır. Əsas olan istəkdir”.

Onun sözlərinə görə, əsas olan hansı ölkədə, harada yaşamasından aslı olmayaraq hər bir soydaşımızın Azərbaycan uğrunda fəal mübarizə aparmasıdır: “Əsas odur ki, hər bir soydaşımız Azərbaycan uğrunda maddi və mənəvi yardımı əsirgəməsin. Bunu kimsə vəzifə kimi, boyun yükü kimi qəbul etməsin. Sadəcə könüllü surətdə olmalıdır. Onlarda səhv tapmağa çalışsaq, hər işlərini tənqid etsək, təbii ki, onları həvəsdən salarıq. Bu işi elə qurmaq lazımdır ki, onlar bunu həyatının bir hissəsi hesab etsinlər”.

Alim qeyd edir ki, dünyada azərbaycanlıların sayı milyonlarladır və bu qədər soydaşımızın daha mütəşşəkil şəkildə bir araya gəlməsi, mətbuat orqanlarının yaradılması, KİV-lərdə təbliğat aparılması vacibdir. Onu da bildirək ki, A.Tahirlinin bu günə qədər 11 kitabı işıq üzü görüb ki, onun da əksəriyyəti mühacirətşünaslıqla bağlıdır. “İdrak işığında” adlı son kitabında da mühacirət mətbuatının önəmli simalarından olan Ceyhun Hacıbəyli və digər şəxslərin fəaliyyəti barəsində də ətraflı məlumatlar yer alıb. İlk dəfə onu mühacirətşünaslığa cəlb edənsə ötən əsrin 80-ci illərin sonunda Vətəndən uzaqda yaşayan soydaşlarımızdan aldığı məktublar olub. Həmin məktublar arasında Ceyhun Hacıbəylinin oğlu Timuçun Hacıbəylinin də məktubuna rast gəlinir. Alimin sözlərinə görə, həmin məktuba qədər onun C.Hacıbəyli haqqında heç bir məlumatı olmayıb. Sonradan isə araşdıraraq bu şəxsin zəngin irsi ilə qarşılaşır. O, Azərbaycan mühacirətinin tədqiqini həyatının mənası hesab edir: “Hələ sovet dövründə mühacirət mətbuatı, ədəbiyyatı ilə, vətəndən uzaqda yaşayan insanlarla maraqlanmağa başladım. “Onlar barəsində araşdırmalar aparırdım. Onlardan göz yaşı ilə yazılmış məktublar gəlirdi. Vətən həsrəti, Vətən nisgili var idi bu məktublarda. Onları həyacansız oxumaq olmurdu. Həmin məktublar məni onlara bağlayırdı. Özümə sual verirdim. Axı Vətənə bu qədər bağlı insanları niyə xain adlandırırlar?”

Daha sonra 1988-ci ildə Vətən Cəmiyyəti yaranır. Cəmiyyətin “Odlar yurdu” adlı mətbu orqanında fəaliyyətə başlayan A.Tahirli xaricdə yaşayan soydaşlarımızın həyatı ilə daha yaxından maraqlanmaq imkanı əldə edir və bu mövzuda elmi iş götürərək işləməyə başlayır: “O zaman Qarabağ müharibəsi ilə bağlı xaricdəki azərbaycanlılarla daha intensiv əlaqələr yaratmağa çalışırdım və nail olurdum. Ceyhun Hacıbəylinin oğlu Timuçin Hacıbəyli Qarabağ hadisələri haqqında və atası barəsində yazdırdığı məktublarda bildirirdi: “Atam Ceyhun Hacıbəyli əsrin əvvəllərində Azərbaycan mətbuatında çox böyük işlər görmüşdü və “Dağıstani” imzası ilə məqalələr dərc etdirmişdi. Eyni zamanda Xalq Cümhuriyyəti dövründə “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru olub”. Mən Ceyhun Hacıbəyli haqqında eşitməmişdim və başladım onun həyatını öyrənməyə. Gördüm ki, bu nəhəng irsi olan bir insandır. Sonradan onun həyat və fəaliyyəti barəsində namizədlik dissertasiya işinə başladım və müdafiə elədim. Bu məni mühacirətşünaslığa daha çox bağladı”. Qeyd edək ki, filologiya elmlər doktoru Xeyrulla Məmmədov yazır ki, Azərbaycan mühacirətşünaslığının lokomativi Abid Tahirlidir. O özü isə bunu alim həmkarının fikri olduğunu deyir: “Bu, Xeyrulla müəllimin fikridir. Amma təvəzökarlıqdan uzaq olsa da deyim ki, bu sahədə müəyyən nailiyyətlərimin olduğunu dilə gətirməkdə ona görə çətinlik çəkmirəm ki, görkəmli alimlər haqqımda rəy verərkən mənim fəaliyyətimi məhz belə xarakterizə edirlər”.

Abid Tahirli hazırda pantürkizmin banilərindən biri olan İsmayıl Qaspıralı ilə bağlı “Bütün türklərin və bütün dövrlərin tərcümanı” adlı kitab üzərində işləyir. Alim qəzetimizə açıqlamasında bütün azərbaycanlılara üz tutaraq hər kəsi xalqa, vətənə xidmət etməyə çağırdı: “Məncə, insanın ən böyük sərvəti onun azadlığıdır. Millətin ən böyük sərvəti isə onun istiqlalıdır. Amma sərvət əldə etməklə kifayətlənmək olmaz. Bu quruculuq işlərində fəal iştirak etmək lazımdır. Hər kəs öz bacardığı qədər etməlidir. İsmayıl Qaspıralının bir sözü var. “Xidmət etmək istəyirsənsə, bacardığın işlə başla”. Mən də hər kəsə üz tutub deyirəm ki, xidmət etmək istəyən bacardığı işlə başlasın”.

Asif Nərimanlı

Paritet.- 2011.- 21-22 aprel.- S.10-11.