Diasporologiya-tarix elmində yeni istiqamətdir

Gülzar Novruzova: “MDB məkanında, Avropa və Amerika qitələrində fəaliyyət göstərən Azərbaycan diasporu haqqında tədqiqatlar aparılır”

Azərbaycan diasporunun elmi olaraq tədqiq olunması istiqamətində işlər Bakı Dövlət Universitetində də aparılır. Hələ 2001-ci ildə BDU-nun tarix fakültəsində bu məsələləri dərindən araşdırmaq məqsədilə “Azərbaycanşünaslıq” Elmi Tədqiqat Mərkəzi yaradılıb və “Dünya azərbaycanlıları: tarixi-demoqrafiya” elmi bölməsi həmin mərkəzin bir strukturu kimi fəaliyyətə başlayıb. Elmi-Tədqiqat laboratoriyasının elmi işçisi Gülzar Novruzova “Paritet”ə bildirdi ki, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə “itirilmiş torpaqlar”problemi, Azərbaycan ərazilərində və onun hüdudlarından kənarda məskunlaşmış azərbaycanlıların tarixi-demoqrafik problemləri, onların diasporda təşkilatlanması, miqrasiyaların, qaçqın və köçkünlərin problemləri bölmənin tədqiqat obyekti olub. Onun sözlərinə görə, “Dünya azərbaycanlıları: tarixi-demoqrafiya” elmi bölməsinin əsərləri Azərbaycan diasporunun inkişafı problemlərinə həsr olunub.

Qeyd edək ki, G.Novruzova tərəfindən “Rusiya Federasiyasında Azərbaycan diasporu: tarixi-demoqrafiya problemləri (1989-2002-ci illər)” adlı tədqiqat aparılıb və 17 mart 2010 -cu idə tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiya müdafiə olunub.

Vətən tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq Azərbaycan diasporunun nümunəsində postvoset Rusiyasında baş verən tarixi-demoqrafik prosesləri tədqiq etməyə cəhd göstərib: “Həmçinin ilk dəfə olaraq konkret mənbələr əsasında Azərbaycan diasporunun təşkilati cəhətdən formalaşmasını tədqiq etmişəm. Həm Azərbaycan diasporunun özünün fəaliyyəti, həm də onun Rusiyanın ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni həyatına verdiyi töhfə xarakterizə olunub. Bundan başqa azərbaycanlıların Rusiyanın inkişafındakı rolu da müəyyənləşdirilib. toxunulmuşdur. Yeniliklərdən biri də xaricdəki Azərbaycan diasporu ilə işin təkmilləşdirilməsinə dair irəli sürülmüş mülahizələrdir”.

Onu da deyək ki, G.Novruzova Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq Rusiyadakı Azərbaycan diasporunun elitası problemini araşdırıb: “Elita elmdə qəbul edilmiş ümumi təsnifata uyğun olaraq məhsuldar və hakimiyyət elitaya bölünür; ictimai həyat sahələrinə görə isə siyasi və intellektual, biznes-elita və bürokratiya kimi təsnif olunur. Azərbaycan diasporunun intellektual elitası müxtəlif peşələrdə çalışan insanlarla təmsil olunub. Rusiyadakı azərbaycanlıların ümumi demoqrafik göstəricilərinin təhlili bu nəticələrə gəlməyə əsas verir: azərbaycanlılar Rusiya cəmiyyətinin sosial, təsərrüfat, iqtisadi, demoqrafik strukturunda müəyyən yer tuturlar; Rusiyaya gələn iqtisadi miqrantların böyük əksəriyyəti orta və orta ixtisas təhsilli şəxslərdir; azərbaycanlı əhalinin sosial-iqtisadi göstəricilərinin təhlili sübut edir ki, onlar kifayət qədər dolanışıq vasitələrinə malikdirlər; Rusiya Federasiyasında yaşayan azərbaycanlılar rus dilinin daşıyıcısıdırlar; Rusiya Federasiyasında Azərbaycanla Rusiya arasında dövlətlərarası münasibətlərə, humanitar əlaqələrin və iki dövlət arasında etibarlı münasibətlərin inkişafına təsir göstərmək iqtidarında olan Azərbaycan elitası formalaşıb”.

“Rusiya ərazisində təşəkkül tapmış Azərbaycan diasporu ən gənc diaspordur”

Həmsöhbətimiz hesab edir ki, Rusiya dövlətinin ərazisində təşəkkül tapmış Azərbaycan diasporu ən gənc diaspordur: “Son illərdə Rusiyanın bir çox regionlarında, ilk növbədə Moskvada və Sankt-Peterburqda diaspora təşkilatları yaranmağa başlayıb. Onların kortəbii inkişafı dövrün yeni dövr - özünütəşkil, müxtəlif ictimai, milli-mədəni birliklər, mərkəzlər, hərəkatlar şəklində həmyerli birliklərinin yaradılması dövrü əvəz edib. Bu təşkilatlar diasporun çoxtəbəqəli olduğunu, onun qruplarının sosial-mədəni cəhətdən yek-cins olmadığını nümayiş etdirir”.

“Bu qrupları birləşdirən obyektiv səbəb var” deyən G.Novruzova bunların ümumi qayğılar və məqsədlər, özlərinin milli-mədəni və dil ehtiyaclarının ödənilməsi, maraqlarının və hüquqlarının qorunması, milli köklərin və tarixi vətənləri - Azərbaycanla əlaqələrin qorunub saxlanması olduğunu vurğuladı: “Sovet dövründə Azərbaycan hüdudlarından kənarda yaşayan azərbaycanlıları birləşdirən ilk təşkilat 3 oktyabr 1989 -cu ildə qeydiyyatdan keçmiş Azərbaycan mədəniyyəti cəmiyyəti “Ocaq” olub. “Ocaq” cəmiyyətinin əsas məqsədləri və vəzifələri Azərbaycan xalqının milli irsinə yiyələnmək, Moskva azərbaycanlılarının mədəni həyatına kömək göstərmək, rusiyalıları Azərbaycan Respublikasının nailiyyətləri ilə tanış etmək və s. idi. Cəmiyyətə f.e.d., professor, ÜAK-ın vitse-prezidenti Tofiq Davud oğlu Məlikov rəhbərlik edir. 1992-ci ildə ictimai təşkilat olan “Beynəlxalq Azərbaycan Vətəndaş assambleyası” yaranıb. Cəmiyyətin sədri t.e.d., professor Zahid Qocayevdir. 2000-ci ildə Z.Qocayev Rusiyanın 30-dan çox diaspor təşkilatının daxil olduğu Rusiya Milli Birliklər Konqresinin prezidenti seçilib”.

Onun fikrincə, əgər sovet dövründə azərbaycanlılar kortəbii olaraq həmyerlilər təşkilatlarında birləşirdilərsə, müstəqil Rusiya dövlətinin hüquqi bazası sayəsində yeni təşkilati strukturda-diasporda birləşdilər: “Rusiya Federasiyasının Ədliyyə Nazirliyi iri Azərbaycan diaspor təşkilatlarını qeydə almışdır. Rusiya azərbaycanlılarının federal səviyyədə Ümumrusiya Azərbaycan Konqresini (ÜAK), Rusiya Azərbaycanlılarının Federativ Milli-Mədəni Muxtariyyəti (RAFMMM), Rusiya Azərbaycanlılarının həmyerli təşkilatlarını təsis etmişlər. Bu təşkilatlardan hər birinin öz regional şöbələri var. Məsələn, ÜAK Rusiya Federasiyasının 68 regionunda təmsil olunub”.

V.Putin “... biz Rusiyadakı azərbaycanlı icmasını dövlətlərimiz arasında münasibətlərin möhkəmləndirilməsinin mühüm amili hesab edirik”

Elmi işçinin sözlərinə görə, Azərbaycan diasporunun fəaliyyətinini əsas istiqaməti Rusiya Federasiyasının ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında iştirak etməkdir: “Rusiya Federasiyasının tam hüquqlu vətəndaşları olan azərbaycanlılar ölkənin ictimai-siyasi həyatında iştirak edirlər. Rusiya Federasiyası prezidentinin seçkiləri, Dövlət Dumasına və yerli idarə orqanlarına seçkilərdə bu, Azərbaycan diasporunun ictimai fəallığının heç də tam olmayan dairəsidir”.

G.Novruzova söhbətində 2004-cü ilin oktyabrında ÜAK-ın II qurultayında çıxış edən Rusiya Federasiyasının Prezidenti V.Putin fikirlərini də xatırlatdı: “V.Putin qeyd edirdi:”... biz Rusiyadakı Azərbaycan icmasını dövlətlərimiz arasında münasibətlərin möhkəmləndirilməsinin mühüm amili hesab edirik. Onun təşəbbüsləri bizim siyasi və əməli əməkdaşlığımıza xeyir gətirir.... Əminəm ki, Rusiya azərbaycanlıları, ölkəmizin digər vətəndaşları kimi, gələcəkdə və onun beynəlxalq nüfuzunun və statusunun möhkəmlənməsinə kömək göstərəcəklər”. Nəzərə çatdırım ki, ”Milli-mədəni muxtariyyətlər haqqında” Federal qanuna əsasən Rusiyanın Azərbaycan diasporunun kütləvi informasiya vasitələri yaradılıb. Rusiya azərbaycanlılarının FMMM-nın mətbu orqanı olan “Rusiya azərbaycanlıları - AZERROS” qəzeti; ÜAK-ın orqanı - “Azərbaycan Konqresi”; “Azərbaycan XXI əsr”, “Vətən”, “İrs-Nasledie”, “Bakı” kimi beynəlxalq jurnallar nəşr olunur. RF-nın regionlarında da qəzetlər nəşr olunur”.

O, yaranmış diaspor təşkilatlarının gənc Azərbaycan diasporu üçün vahid Ümumrusiya etno-mədəni məkanın yaradılması missiyasını öz üzərlərinə götürdüklərini də qeyd etdi. “Onlar öz işlərini azərbaycanlıların və Azərbaycandan çıxmış şəxslərin vətəndaşlıq hüquqlarının müdafiəsi və bu hüquqların həyata keçirilməsi, Rusiya ilə Azərbaycan arasında dostluğun və əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi haqqında tarixi həqiqətlərin yayılması istiqamətinə yönəldirlər”, deyə elmi işçi əlavə etdi.

Onun qənaətincə, Rusiya azərbaycanlıları Rusiya gerçəkliyinin ayrılmaz və tərkib hissəsidir: “Onlar ölkə qarşısında öz peşə və vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirən yaradıcı insanlardır. Azərbaycanlılar Rusiyanın ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, elmi və mədəni həyatında fəal iştirak edirlər. Azərbaycanlıların yeni Rusiya cəmiyyətinə layiqli inteqrasiyası onlara təşkil olunmaq, Rusiya azərbaycanlılarının Milli-Mədəni Muxtariyyəti, Ümumrusiya Azərbaycan Konqresi, Moskva “Ocaq” cəmiyyəti, Rusiya azərbaycanlıların həmyerlilər birliyi və s. kimi xeyli sayda milli birliklər yaratmaq imkanı verib”.

G.Novruzova dedi ki, Azərbaycan diasporu mürəkkəb siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və psixoloji şəraitdə yaşamaq və öz gələcək taleyini müəyyənləşdirmək məcburiyyətindədir: “Odur ki, ona həm yaşadığı ölkənin dövləti, həm də tarixi Vətəni tərəfindən yardım göstərilməsinə ehtiyac var. Rusiyanın Azərbaycan diasporu bütövlükdə və onun hər bir üzvü ayrı-ayrılıqda, milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, diasporun işində fəal iştirak edir, dövlətlərarası münasibətlərə yardımçı olur, yaşadıqları ölkədə öz vətəndaşlıq və iqtisadi mövqelərini qüvvətləndirir, Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinə siyasi və iqtisadi vasitəçi rolunu oynayırlar və s.”.

Həmsöhbətimiz bildirdi ki, Rusiyanın Azərbaycan diasporunun potensialı Rusiyanın Azərbaycandakı və Azərbaycanın Rusiyadakı iqtisadi maraqlarının həyata keçirilməsinə dəstək olmaq iqtidarındadır. “Azərbaycan diasporunun nümayəndələri Rusiya Federasiyasının oliqarxları sırasına daxildir və Rusiya-Azərbaycan münasibətlərində ölkənin siyasi strategiyasına təsir göstərə bilərlər”, deyə o əlavə etdi.

Müasir Azərbaycan diasporologiyasının qarşısında hansı vəzifələr durur?

Diasporologiyanın tarix elmində yeni istiqamət olduğunu deyən G.Novruzova fikrincə, müasir Azərbaycan diasporologiyasının qarşısında duran vəzifələrdən biri xaricdə yaşayan azərbaycanlıların coğrafi məskunlaşmasının və demoqrafik göstəricilərin öyrənilməsidir: “Azərbaycan diasporunun təşəkkül tapmasının və inkişafının tədqiqi, diasporun Azərbaycanla və azərbaycanlıların yaşadıqları ölkələrdə əlaqələrinin möhkəmləndirilməsindəki rolu da araşdırılmalıdır. Eyni zamanda bu ölkələrin ictimai-siyasi həyatında azərbaycanlıların iştirakını müəyyənləşdirilməsi, Azərbaycan diasporunun tarixi Vətəni ilə əlaqələrinin gücləndirilməsinin öyrənilməsi, xaricdəki Azərbaycan lobbisinin siyasi və iqtisadi potensialının və ondan istifadə imkanlarının müəyyən edilməsi və s. qarşıda duran vəzifələrdir”.

Elmi laboratoriyada hazırda elmi araşdırılmaları davam etdirildiyini deyən G.Novruzovanın sözlərinə görə, burada MDB məkanında, Avropa və Amerika qitələrində fəaliyyət göstərən Azərbaycan diasporu haqqında tədqiqatlar aparılır.

Fuad Hüseynzadə

Paritet.- 2011.- 24-25 may.- S. 11.