“Xalçalarımızı daşın üstündə yaratmağa çalışıram”

Tofiq Məmmədovun daş üzərindəki süsləmələri İçərişəhərdə nümayiş olunacaq

Hər zaman qədimliyi, zənginliyi və müxtəlifliyi ilə seçilən tətbiqi sənətimizin inkişafına və təbliğinə dövlətimiz tərəfindən xüsusi diqqət var. Belə ki, adət-ənənələrimizi, mənəvi dəyərlərimizi əks etdirən tətbiqi sənət nümunələrini, peşəkar sənətkarlarımızın bu sənət növü ilə bağlı işlərini geniş ictimaiyyətə təqdim etmək üçün respublika daxilində tez-tez sərgilər təşkil edilir.

Qeyri-adi və fərqli işləri ilə bu cür sərgilərin daimi iştirakçısı olan Milli Elmlər Akademiyasının “Selen” Elmi İstehsalat Birliyinin direktor müavini, daş üstündə miniatür ornament yaradan rəssam Tofiq Məmmədovun dediyinə görə, fərqli üsulda işləyərək mədəniyyətimizə öz töhfəsini verməyə çalışır. Hələ çox uşaq yaşlarından gözəl rəsm əsəri, ornamentlər hər zaman onun diqqətini cəlb edib:

- 2001 -ci ildə mən Efron və Brokqauz ensiklopedik lüğətlərini oxudum. Bu kitablar 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində Çar Rusiyasında çap olunmuş nadir nəşrlərdir. Orda ornament haqqında yazılmışdı ki, ornament heç bir zaman müstəqil əhəmiyyət daşımayıb və o hər zaman ikinci dərəcəli olub. Birinci dərəcəli isə hər zaman ornamentlə bəzədilən əşya olub. Bu fikirlər məni çox təəccübləndirdi. Düşündüm ki, bu qədər iş, zövq, bilik, əziyyət ikinci dərəcəlidir. O cümlələri oxumasaydım, bəlkə də indiyə qədər ornament yaratmazdım. XIII-XIV əsrə qədər ərəblər İspaniyada böyük və gözəl bir saray(Əl-Həmra sarayı nəzərdə tutulur-red.) yaratmışdılar. O sarayın ornamentləri çox xoşuma gəlir, orada ornament sənətinin zirvəsini görmək olur. Hətta ərəbləri İspaniyadan çıxaranda, deyiblər ki, ərəblər bizə əzab verib, gəlib bu sarayı da məhv edək, ancaq kraliça İzabella ornamentlərin gözəlliyini görəndən sonra söyləyib ki, bu gözəlliyi məhv etmək olmaz. Bu gün o saray İslam mədəniyyətinin nümunəsi və muzeyi kimi İspaniyada qorunub saxlanır. Ornament haqqında çoxlu sayda məlumatım olduqdan sonra düşündüm ki, nə yaratmaq olar ki, o ancaq ornamentdən ibarət olsun, heç bir əşyaya bənzəməsin və birinci dərəcəli olsun. Günlərin birində oğlum təklif etdi ki, bəlkə daş üzərində ornament yaratmaq yaxşı olar. Düşündüm ki, daşın üstündə ornamental xalça oyma üsulu yaratmaq çox maraqlı olacaq. Yəni daş və xalça müstəqil əhəmiyyət daşıyacaq və ornament birinci dərəcəli olacaq. Ornamenti nəyin üstündə yaradacağımı tapandan sonra, onu necə etmək haqqında düşündüm. Daşda iki rəng olacaq. Biri daşın rəngi, ikincisi isə daşın hündür və qabarıq yerlərində əmələ gələn kölgənin rəngidir. Ornamentlərin sıxlığını, hündürlüyünü və s. işləyərək düşündüm ki, hansı sahələrdə ornament bir az seyrək və hündürlüyü bir az alçaq olacaq. Bundan başqa ornamentlərin güllərinin, yarpaqlarının içində olan oymaları çox dərin etməli, kölgənin həcmini azaltmalıyam. Əksinə, harda rəngin diqqəti cəlb etməsini istəyirəmsə, orda ornamentin sıxlığını artırmalı, hündürlüyün və ornamentin siluetlərinin içində də oyma işlərini daha dərin edərək, kölgələrin həcmini çoxaldıram. Bir tərəfdə kölgənin rəngi çox, digər tərəfdə kölgənin rəngi az olsa onda zonaları bir-birindən ayıraram. Sonra hansı alətlərdən istifadə edərək bu effektin alınması haqqında düşündüm. Bunları təbii daş üstündə etməyi qərara aldım və daşı əldə etdim. Ancaq gördüm ki, bu təbii daşdan miniatür alına bilməz. Çünki təbii daş məsaməlidir. Ornamenti kiçik etdikcə o məsamələr hər şeyi korlayacaq. Karxanalarda külli miqdarda əhəng daşlarının qırıntıları, tozları və s. həddindən artıq çoxdur. Bu daşlar üzərində işlədim. Sonra tökmə üsulu ilə onlardan bir daş pilitə düzəltdim və gördüm ki, burda məsamələr azdır. Bundan sonra bu üsulla, əhəng daşından istifadə edərək işləməyə başladım.

Həmsöhbətim bildirdi ki, ilk işinin ancaq bədii tərtibatını üzərində dörd ay işləyib:

-Belə ki, bu xalçanın üzərində mən ümumilikdə üç il işlədim. Bu işi məndən İçərişəhər Dövlət Tarix Memarlıq Qoruğu aldı. Bundan sonra mən yeni bir xalça işlədim və bunu da qoruq aldı. Deyilənlərə görə, İçərişəhərdə “İçərişəhər muzeyi” açılacaq, bu işlərim orda nümayiş olunacaq.

Onu da qeyd edim ki, mən daşların üzərində də çox xırda yazılar yazıram. Məsələn, bir işim var ki, ətrafı ornamentlərlə əhatə olub ortasında isə Mustafa Kamal Atatürkün azadlıq haqqında bir kəlamını türk dilində yazmışdım. Bu işimi Türkiyənin ölkəmizdəki səfirliyinin təmsilçiləri görmüşdülər və çox yüksək dəyərləndirmişdilər.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin tərkibində müxtəlif incəsənət nümunələrinə elmi, bədii və tarixi qiymət verən komissiya var. Mən də işlərimi bu komissiyaya təqdim etdim və onlar yazdılar ki, işlərim bədii əhəmiyyət kəsb edir və bu üsulla işləmək nadir iş üslubu hesab edilir. Görkəmli sənətşünas Ziyadxan Əliyevin işlərim haqqında yazdığı məqalə “Azərbaycan İrs” jurnalında nəşr edilmişdi. Çox sual verirlər ki, bu işdə bədii tərtibatı necə edirsiniz? Mən görkəmli xalçaçı rəssam Lətif Kərimovun, Kamil Əliyevin və başqa bir sıra yerli və xarici müəlliflərin ornamentlə bağlı əsərlərini oxumuşam və bu sənətkarların işlərinə baxmışam. Ancaq mən onlardan fəqli olaraq daşın üstündə o xalçaları yaratmağa çalışmışam. Bunun üçün də müəyyən ornamentləri seçmişəm və daşa uyğun dəyişmişəm.XV əsrdə bu sənət növündə kiminsə tərəfində yaradılan sənət nümunəsi mənim üçün maraqlı deyil. Düzdür, mən bu sənət nümunələrini yaradanlara hörmətlə yanaşıram və onların işlərini də yüksək qiymətləndirirəm. O işlərin məndə maraq yaratmamasına səbəb odur ki, bu işlər artıq yaradılıb, yenisini etmək lazımdır. XXI əsrdə ənənəni qorumaqla müasirliyə və yeniliyə doğru gedərək, təkrarçılıqdan uzaq gözəl və fərqli sənət nümunələri yaratmaq lazımdır.

Müsahibim bildirdi ki, tamaşaçı hər bir yaradılan sənət nümunəsinə baxanda onun gözü önündə yeni bir səhifə açılmalıdır:

- Bunun üçün də istədim ki, daşın üstündə xırda, yüksək səviyyəli, zərif miniatür ornament yaradım.

Burda bir haşiyə çıxım, AMEA Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyini italiyalı bərpaçılar bərpa edirdilər. Mən bu bərpaçılarla görüşdüm və onlar mənim işlərimin fotoşəkillərinə baxdılar. Və dedilər ki, fotoda işlər gözəldir, ancaq orijinal olaraq sənət nümunələrinin özlərinə baxmaq istədiklərini dedilər. İşlərimi apardım, onlar fotolarını çəkdilər və çox bəyəndilər mənə onlarla işləməyi təklif etdilər. Ancaq razı olmadım və imtina etməyim onlarda təəccüb yaratdı. Dedim ki, siz böyük bir işlə məşqul olursunuz, tarixdən bu günümüzə gəlib çatmış nadir sənət ocaqlarını, əşyalarını və s. bərpa edirsiniz, gələcək nəsillər bunu görür. Bu çox dəyərli işdir. Ancaq siz yeni nəsə yaratmırsınız, yalnız kiminsə tərəfindən nə vaxtsa yaradılan işləri bərpa edirsiniz. Mən isə yaradıram və istəyirəm ki, uzun illərdən sonra sizin kimi bərpaçılar mənim işlərimi bərpa etsin. İtaliyanlar məndən bir iş aldılar, o iş hazırda Milanda saxlanılır.

Hər kəsə adi görünən daşın özündə möcüzə və sirr olduğunu deyən rəssam bildirdi ki, heç nə mənasız, əhəmiyyətsiz və gərəksiz deyil, sadəcə usta yaxşı olmalıdır ki, əşyalarda olan sirri və gözəlliyi aşkar edərək göstəriblər.

GÜNAY

Paritet.- 2011.- 27-28 yanvar.- S. 16.