Səfəvilər dövləti Azərbaycan dövlətçiliyinin genealoji yaddaşıdır

Bu gün Azərbaycanımızın dünyada xüsusi yeri var və o, bir çox ölkələrin xarici siyasi kursuna və daxili siyasi tədbirlərinə təsir edə bilir, bir sıra dövlətlərə onların iqtisadiyyatının inkişafında yardım göstərir. Artıq Azərbaycanımız geosiyasi gücə çevrilməkdədir. Bütün bunları Azərbaycanımızı sevməyən ölkələr də anlayır və bilirlər. Ona görə də hansısa yolla bölgədəki vəziyyəti dəyişmək istəyirlər. Son vaxtlar bu tendensiya daha çox ideoloji ekspansiyalar formasında həyata keçirilir. Bu özünü ictimai fikri formalaşdıran bəzi siyasət adamlarının çıxışları və onların tariximizi təhrif edən təbliğatları formasında daha çox özünü bürüzə verir. Acınacaqlı hal odur ki, bu vəziyyətlə ədəbi məfkurəlikdə də və incəsənət aləmində də tez-tez rastlaşırıq.

Bu günlərdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri akademik Ramiz Mehdiyevin ictimaiyyətə təqdim edilmiş “Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi” yazısı məni çox düşündürdü.

Xüsusən də müəllifin aşağıdakı fikirləri:

-Özünü dərk edən fərd ona tarixi obyektiv qiymətləndirmək imkanı verən dəyərlərlə zənginləşir. Çünki əvvəlki tarix, daha dəqiq desək, keçmiş insanın özündə müdriklik formalaşdırması üçün təcrübədir. Ona görə də keçmiş həmişə indiki zamandan daha müdrikdir, çünki indiki zamandakılar hələ gerçəkliyə çevrilməlidir. Deməli, indiki zamanda keçmişin izləri nə qədər qalmışdırsa, o, bir o qədər müasirdir. Elə buna görə də keçmiş həmişə bizimlədir və o, heç vaxt indiki dövrlə əvəz edilə bilməz. Məhz bu səbəbdən insan özündə öz keçmişinə hörmət hissi tərbiyə etməlidir. Nəinki ayrıca bir insana, həm də bütövlükdə millətə münasibətdə öz keçmişindən yüksəkdə olmaq mümkün deyil, çünki bu, millətin tarixidir. Ona görə də öz keçmişimizə tənqidi münasibət bildirərkən həddindən artıq ehtiyatlı olmaq lazımdır. İnsan öz keçmişi ilə nə dərəcədə həmrəy yaşayırsa, o, özü ilə də eyni dərəcədə həmrəy yaşayır deyənlər haqlıdırlar.

Burada müəlliflə razılaşmamaq mümkün deyil, həqiqətən də, tarixi irs və mental dəyərlər, şüur və özünü dərk etmənin formalaşması üçün mütləq şərtdir. İnsan özünü və ətraf aləmi müəyyən zaman və məkan daxilində dərk edir. İnsan, müəyyən genetik proqramla doğularaq, hələ heç bir keçmişi, özünə və ətraf aləmə münasibət təcrübəsi olmadan gələcəyə doğru olan həyatına başlayır.

Mental psixologiyada kifayət qədər irsi, psixofizioloji bacarıqlar şəklində gizli xüsusiyyətlər mövcuddur. Buna görə də, dahi şəxsiyyətlərin tərcümeyi-halını yazan insanlar buna xüsusi diqqət yetirirlər. Onlar bu şəxsiyyətlərin harada anadan olduğunu, onların milli mənsubiyyətini və doğma dilini tədqiq edirlər. Bu əlamətlərə görə onlar bu şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətindəki bəzi xarakterik cizgilərini izah etməyə çalışırlar. Bəzi müəlliflər, liderlərin milli cizgilərini anlamaq üçün stereotip qiymətlərinə deyil, tarixdən gətirilən faktlara, onun genetik koduna nəzər yetirməyi daha düzgün hesab edirlər.Ona görə ki, bu faktorlar hər bir liderin təfəkkür və düşüncəsinə təsir edir.

Amerikalı etnoqraf Eduard Holl yazır: “Milli mədəniyyət, kostyum kimi geyinilib, soyunulacaq bir adət deyil. İnsan nə qədər çalışsa da, o öz mədəniyyətindən imtina edə bilməz, çünki bu onun sinir sisteminin köklərinə hoparaq, onun dünyanı necə dərk etməsinə təsir göstərir. Milli mədəniyyətin böyük hissəsi şüura nəzarətin hüdudlarından kənarda gizli qalaraq, insan həyatının əsasını təşkil edir. Hətta milli mədəniyyətin gizli bir hissəsinin idraki mövcudiyyətin bir hissəsinə çevrilməsi halında belə onları dəyişdirmək çətindir. Ona görə yox ki, onlar insanlar tərəfindən duyulmuş və yaranmışdır, ona görə ki, insanlar mədəniyyətdən başqa heç bir dərk edilmiş yolla fəaliyyət göstərə bilmirlər”.

Yaxud müəllifin digər bir fikri : “Orta əsrlərdə xalqımızın dövlətçilik tarixində Səfəvilər imperiyası onun rəhbərliyi altında ən yüksək mərhələ kimi əvvəlki və sonrakı Azərbaycan dövlətləri zəncirində yalnız bir halqa olmuşdur. Bu siyasi qurumlar bir-birini əvəz etməklə və çoxəsrlik Azərbaycan dövlətçiliyinin əsasını formalaşdırmaqla Azərbaycan türk tayfalarını birləşdirmiş, dövlət quruculuğu ənənələrini, idarəçilik vərdişlərini, qonşu xalqlar haqqında bilikləri və informasiyanı, onlarla ünsiyyət mexanizmlərini, hakimiyyətin çox vaxt atadan oğula verilməsi təcrübəsini növbəti nəsillərə ötürmüşlər. Deməliyik ki, Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixinin çoxsaylı əlaqələri ilə birlikdə, habelə dövlətin inkişafının varisliyi mövqeyindən öyrənilməsi Azərbaycanın tarixi gerçəkliyinə dolğun baxış formalaşdırmağa, XVI əsrdə Ön Asiyada baş verən bütün hadisələrin anlaşılmasına daha geniş mövqedən yanaşmağa imkan verir.”

Şübhəsiz ki, bu belədir!

Azərbaycan türkləri ta qədimdən müəyyən intellektual və emosional keyfiyyətləri ilə fərqlənmişlər. Məhz bu qabiliyyətləri ilə Azərbaycan türkləri yeni ərazilərdə nəhəng dövlətlər ərsəyə gətirirdilər. Azərbaycan türkləri özləri üçün ictimai tərbiyə formasına çevrilən, çoxsaylı məziyyətlərə malik davranış normaları işləyib hazırlayırdılar. Türk hələ uşaqlıqdan dünya ilə ünsiyyətin prinsiplərinin məcmuyunu əxz edir, vaxt ötdükcə bunları həyati davranış normalarına çevrir və yaşa dolduqca bu dəyərlər refleks şəklində onun şüurunda möhkəmlənirdi. Nəticədə genealoji olaraq beyin neyronlarında bütün toplananlar yeni nəsillərə ötürülürdü. Azərbaycan türklərinin dövlət təşkilatının hərbi-demokratik xarakteri bir sıra hallarda hakimiyyətin “mülki” və “hərbi” olaraq bölgüsünə gətirib çıxarmışdı. Xalq bu cəmiyyətdə bütün işlərdə başlıca təsirə malik idi və çoxluğun razılığı olmadan heç bir iş görülmürdü.

Bütün bunlarla bərabər Azərbaycan türklərinin dövlətçili ənənələrində dövlət başçısı mühüm qərarları cəmiyyətinin demokratik təşkilinin vacib elementi olan məclislə məsləhətləşmələrdən sonra qəbul edirdi. Məsələn Səfəvilərdən sonra hakimiyyəti ələ almış Nadir Şah 1736-cı ilin martında Muğana gəldi və xalq məclisi çağıraraq özünü yeni Əfşarlar imperiyasının banisi elan edərək tacqoyma mərasimi keçirdi (Yaqub Mahmudov, Kərim K. Şükürov Azərbaycan Bey-nəlxalq münasibətlər və diplomatiya tarixi, Dövlətlərarası müqavilələr və digər xarici siyasət aktları 1639-1828. Dörd cilddə Birinci cild, Bakı 2009. səh95).

Xalq Məclisi həmçinin, “ağsaqqallar şurası” və ictimai məhkəmə idi. Əksər hallarda Şah titulu on illərlə, bəzənsə yüz illərlə eyni bir zadəgan ailəsinin əlində qalırdı. Çox vaxt hakimiyyət atadan oğula keçirdi, lakin şahlığa iddialı zəruri keyfiyyətlərə malik olmadıqda bu vəzifə digər bir zadəgana çatırdı. Amma bəzən də iddialı olanın şəxsi keyfiyyətləri heç də həmişə həmin mübarizənin sonluğunu müəyyən etmirdi.

Ona görə ki, xalq bütün işlərdə başlıca təsirə malik idi və əksəriyyətin razılığı olmadan heç bir iş görülmürdü.

Yaxud Ramiz müəllimin F. Ələkbərliyə qarşı olan iradı : “Azərbaycan xalqının formalaşmasının mühüm mərhələlərindən biri XVI-XVII əsrlərdə Səfəvilər sülaləsindən olan ilk şahların hakimiyyəti dövrü olmuşdur. Həmin vaxtda qədim Azərbaycan etnosu onu digər qohum türk xalqlarından fərqləndirən yeni səciyyəvi milli xüsusiyyətlər qazanmışdır. Bu müddəaların müəllifi olan F.Ələkbərli, eyni zamanda, zənnimcə, Şah İsmayılın fəaliyyəti barədə bəzi mülahizələrində subyektivizmə meyillidir. Ümumiyyətlə, XVI əsrin əvvəlində regionda baş verən proseslərin bütün dolaşıqlıqlarını bilmədən təkcə bir dövlət başçısının fəaliyyətini tənqid etmək nə dərəcədə düzgündür”.

Doğrudanda haqlı bir iraddır, ona görə ki, hər bir tarixi dövrün öz xüsusiyyətləri var, hər tarixi hadisə öz ilkin şərtlərinə malikdir və bunların birini digərindən ayırmaq olmaz. Əks təqdirdə tədqiqatçı mütləq subyektivizmə uğrayacaq. Doğrudur, nəzərdən keçirilən sivilizasiyanın içərisində və ya ondan kənarda yer almasından asılı olmayaraq hər bir müəllifdə hadisələrə özünə məxsus yanaşma tərzi əmələ gəlir. Bu və ya yekun nəticə ona daxili məntiqin gətirdiyi inandırıcılıq vektorlarının qarşılıqlı təsiri ilə izah oluna bilər. Ancaq mən tariximizi tədqiq edən bir şəxs kimi kitablarımın süjet xətlərində həmişə bir prinsipial şərtə əməl etmişəm - tarixi hadisələrə bu günün nəzərləri ilə baxmaq olmaz. Osmanlı - Səfəvi qarşıdurması zamanı Şah İsmayılın şəxsi keyfiyyətlərindən qaynaqlanan xüsusiyyətləri ilə bərabər, dövrün geosiyasi vəziyyətinin baş verən bu siyasi hadisələrə təsiri də nəzərə alınmalıdır. II Bəyazid həyatda ola-ola özündən böyük qardaşlarını öldürməklə hakimiyyətə gələn Bəyazidin üçüncü oğlu sultan I Səlim isə ölkəni coğrafi cəhətdən genişləndirmək, babası Fateh Sultan Məhəmmədin yolunu davam etdirmək istəyirdi. Ancaq şərqdə sürətlə güclənən Səfəvilər onun üçün təhlükəli görünürdü. Belə olan halda I Səlim və I İsmayıl arasında münasibətlər çox kəskinləşdi. Əslində hər iki lider xilafətdən sonra möhtəşəm bir imperiyanı yaratmaq arzusundaydılar. Hər ikisi də müqqədəs şəhərlərə və ümumilikdə Ərəbistana sahib olmaq istəyirdilər. Təsadüfi deyil ki, məhz Çaldıran savaşından sonra Osmanlı ordusu Misiri fəth etdi və çox keçməmiş Hicaz, sonra da Yəmən, Əl-İhsən və Ərəbistanın digər hissələrini ələ keçirdi. Məkkənin dəniz qapısı olan Ciddəyə, Misir, Hicaz və Əlcəzairin bir hissəsinə Sultan öz paşasını başçı təyin etdi (Cevdet. Ahmed. Tarih-i vekaiya devlet-i aliye. vol. 1-12. Istanbul. hicri 1271-1292. 12 vols). XVI əsrdə qüdrətli Osmanlı donanması demək olar, bütün Aralıq dənizi hövzəsinə nəzarət edirdi. 1521-ci ildə türk qoşunları Belqradı tutdular. 1526-cı il Moxaç döyüşündə onlar macar-çex qoşunlarını ağır məğlubiyyətə uğratdılar, sonra isə Macar krallığının əhəmiyyətli hissəsini ələ keçirdilər. Yalnız 1555-ci ildə Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər arasında sərhədlərin tanınması barədə müqavilə imzalandı (İsmail Hakkı Uzunçaşırlı. Osmanlı tarihi. III s. Ankara, 1988) .

Fikrimcə, tarixə bu baxımdan nəzər yetirmək daha ədalətli olardı. Bu həqiqət tarixin bütün gedişi boyu təsdiqlənmişdir. Əgər dünyanın bugünkü geosiyasi vəziyyətinə nəzər salsaq görərik ki, keçmiş tarixi vəziyyət davam edir və təkrar olunur.

Ramiz müəllimin xüsusi ilə üstündə dayandığı digər bir qeydi “Şah İsmayıl Azərbaycan dilində təkcə gözəl şeirlərin, mükəmməl ədəbi abidə olan “Dəhnamə” (“On məktub”) poemasının müəllifi deyildi. O, həm də dövlət fərmanları imzalayır və beləliklə, Azərbaycan dilini dövlət müstəvisinə, siyasi müstəviyə keçirmiş olurdu. Bununla bağlı İ.P.Petruşevskinin bir fikrini xatırlatmaq istərdim. O yazırdı: “Aldığı tərbiyəyə və maraqlarına görə İsmayıl qızılbaş tayfaları və köçəri əyanları ilə sıx bağlı idi. O, yaxşı təhsil görmüşdü, şair və alimlərə himayədarlıq edirdi. Xətai təxəllüsü götürmüş İsmayıl öz vaxtının tanınmış şairi idi, özündən sonra şeirlər toplusu (divan) qoyub getmişdir. Diqqətəlayiq cəhət həm də odur ki, şair olan və özündən sonra divan qoyub getmiş Osmanlı sultanı I Səlim yalnız fars dilində yazdığı halda, İsmayıl Azərbaycan dilində yazırdı. Təkcə bu fakt bəzi Qərbi Avropa tədqiqatçılarının İsmayılı İran vətənpərvəri kimi qələmə vermək cəhdlərinin nə qədər cəfəng olduğunu göstərir. Azərbaycan dili İsmayılın ana dili idi, onun və ailəsinin əsas dayağı Azərbaycan köçəriləri idi, onun sarayında azərbaycanca danışırdılar (Petruşevskiy İ.P. V kniqe Sbornik statey po istorii Azerbaydjana. Str. 242-243).”

Azərbaycan tarixən tayfa və xalqların hərəkətinin mərkəzində olub. Azərbaycan dəfələrlə yadellilər tərəfindən təcavüz və işğala məruz qalıb. Azərbaycanı zəbt edənlər qılınc gücünə onun xalqına öz dillərini qəbul etdirməyə çalışıblar. Lakin onlar öz çirkin məqsədlərinə nail ola bilməyiblər. Azərbaycan xalqı öz milli mədəniyyətini, incəsənətini və öz dilində ədəbiyyatını yaradıb və inkişaf etdirib. Səfəvilər dövrü isə dilimizin inkişafının və yayğınlaşmasının zirvə nöqtəsi olub.

Bu gün keçmiş Səfəvi coğrafiyasında Azərbaycan dilinə qarşı hücumların şahidi oluruq, amma bu qafillər bilmirlər ki, Səfəvilər dövləti müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin geneoloji yaddaşıdır.Məhz bu geneloji yaddaş vasitəsi ilə Azərbaycan dili özünü həmişə qoruyub və bundan sonrada qoruyacaqdır, o yaşayır və yaşayacaqdır!

Adıgözəl MƏMMƏDOV,

araşdırmaçı-yazar

Mental portretologiya və siyasi

analizlər mərkəzinin rəhbəri

Paritet.-2012.-18-19 dekabr.-S.8.