“Bu, bizim şərəfimiz və fəxrimizdir”

Əşrəf Hüseynli: “Azərbaycan, artıq, bütün dünyada qəbul olunur, onun dövlət siyasəti, dövlət rəhbəri şərəflə tanınır”

O, Cəlilabadda anadan olub. Əvvəlcə İncəsənət Universitetini, sonra isə gəncliyinin ən böyük arzusu olan Azərbaycan Dövlət Universitetini bitirib. İxtisasca tarixçidir. Universiteti bitirdikdən on üç il sonra götürdüyü elmi mövzunu müdafiə edərək tarix elmləri namizədlik dərəcəsini alıb. Layihə çərçivəsində bugünkü həmsöhbətim, artıq neçə illərdir ki, Rusiyada yaşayan, tarixçi olmaqla yanaşı, həm də gözəl ədəbiyyatçı və şair olan Əşrəf Hüseynlidir.

- Mən on iki ildən çoxdur ki, Azərbaycandan uzaq ölkələrdəyəm. Avropanın və Şərqin bir sıra ölkələrində olmuşam. Rusiyanı özümçün ən münasib ölkə seçdim. Bunun da səbəbləri var. Mən təbiətcə elə bir adamam ki, əgər bir millətin dilini, mədəniyyətini mənən dərk edə bilmirəmsə, ora mənim üçün qəfəs timsalındadır. Mən fars və ərəb dillərinə yaxın olmağıma baxmayaraq, həmin ölkələrdə də özümü rahat hiss edə bilmədim. Rusiya isə keçmiş Sovetlər məkanına daxil olan bir məmləkət kimi, mənən mənim düşüncələrimə daha yaxındır. Bir sözlə, biz bu məkanda böyüyüb boya-başa çatmışıq. Milliyyətindən, dinindən və dilindən asılı olmayaraq həmin məkanda, coğrafi birlikdə yaşayan nəsillər bir-birini daha asan başa düşürlər, nəinki avropalılar, ərəblər və farslar. Lakin burada bir qürbət sözü var. Siz həmin sualı yerində işlətmisiniz. Əlbəttə, Vətən dediyin məfhum insanın ana beşiyidir, anasının anasıdır. Böyük şairimiz Abbas Səhhət daha gözəl deyib:

Vətəni sevməyən insan olmaz,

Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz.

Hanı cahanda elə bir məqam ki, Vətənlə olduğun bir dəqiqənin yerini verə bilsin? Qürbət isə tarixi bir yükdür ki, asılıb çiyinlərimizdən. Əlbəttə ki, bir zaman gələcək hamı qürbətin qəriblik köynəyindən çıxacaq. Bu, bir tarixi prosesdir və bu proses təkcə, biz azərilər üçün davam etmir. Bu, Teymurləngin qazanına bənzəyir ki, sovetlər ölkəsinə daxil olan bütün xalqlar həmin qazanda birgə qaynayırlar. Əzabları və əziyyətləri də, demək olar ki, birdir.

- Ürəyi sözlə dolu olan bir tarixçi-şair üçün vətən həsrəti nə deməkdir?

- Vətən həsrəti, Dədəm Qorqudun sözü ilə desəm, iç göynərtisi, ürək yanğısıdır. Təbiət şairimiz Musa Yaqub isə əvəzsiz deyib:

Bəlkə də borcundan çıxmadım, Vətən,

Ömür bahar deyil bir də qayıtsın.

Ölsəm də qoynunda qoy ölüm ki, mən,

Çürüyüm, bir ovuc torpağın artsın.

- Tarixən bölünə-bölünə gələn Azərbaycan öz haqq səsini ədəbiyyatla layiqincə dünyaya duyura bilirmi?

- Mənə belə gəlir ki, cənublu-şimallı Azərbaycan ədəbiyyatı nəhəng bir okeanı xatırladır. Ora minlərlə suları dolu və daşqın olan uzun və gen çaylar dayanmadan can atır. Bununla belə, saysız-hesabsız sısqa çaylar da mövcuddur. Çox təəssüflər ki, bəzən onlar mənsəbə çatmamış ömürlərini yarıyolda sona çatdıraraq ilğım kimi yoxa çıxırlar. Əgər tarixən götürsək, Azərbaycanımızın cənub hissəsi Əhəmənilərin dövründən (bəzi dövrləri istisna etməklə) ta indiyə kimi, fars imperiyasının tabeliyində olub. 10 fevral 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinə görə isə Bütöv Azərbaycan Rusiya ilə İran arasında iki yerə parçalandı. Həmin tarixdən etibarən də Azərbaycan adlı məmləkətin dəhşətli və bəlalı günləri başlandı. Gözümüzün qarşısında dili bir, qanı bir, dini bir millətimizi iki yırtıcı dövlət öz maraqlarına görə iki yerə şaqqaladı. O dövrlərdə bizim müstəqil dövlətimiz və onu müdafiə edə biləcək ordumuz olmadığından, yumruqlar altda dözməyə məcbur olduq. Çar Rusiyası isə bunun əvəzində İrandan və Türkiyədən köçürüb Qərbi Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirdiyi etnik erməni qruplarının hesabına Ararat Respublikası (21 mart 1828-ci ildə), Sovet hakimiyyəti isə həmin qurumu qüvvətə yüksəldərək onun əsasında süni Ermənistan Respublikası yaratdı. Bu gün də Azərbaycan xalqı həmin qondarma tarixi qərarların bəlasından qurtara bilmir. Bu, bizim tale tariximizdir ki, bunu yalnız gec-tez Azərbaycan xalqı özü həll edəcək. Fikrimin əvvəlinə qayıdaraq sualınıza belə cavab verərdim ki, Azərbaycan ədəbiyyatı məmləkətimizin taleyi ilə bağlı dünyanın nəzərinə əvəzi olmayan əsərlər verə bilib. Yüzlərlə, bəlkə də minlərlə qələm sahibləri cəsarətli yazılarına görə həm İranda, həm də Sovet Azərbaycanında qətli-qarətlərə, repressiyalara məruz qalıblar. Sualın cavabı bir qədər uzun olsa da, qeyd etmək istərdim ki, 20-ci əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli şairlərindən biri olan Bulud Qaraçorlu-Səhənd, Məhəmməd Abid, Məhəmməd Calal, Həmid Nitqi, Mədinə Gülgün, Hökumə Bülluri, Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir, Nigar Xiyavi, Məhərrəm Sürgün, Saplaq, Aqşin Ağakəmərli, Ülya Ülyai, Qulammirzə Təbrizi və onlarca şairlər iki əsrə yaxın davam edən ayrılıq həsrətimizi hər zaman dünyanın qulağına diktə ediblər. Onların arasında, şübhəsiz ki, Ulu Seyyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın xidmətləri ölçüyəgəlməzdir. Lakin dünyanın qulağı üçün bu haraylar və fəryadlar maraqlı olmadığı üçün səsimizə səs verən olmayıb. Görünür, bu məsələdə tanrı bizi yetim yaradıb.

Şimal ədəbiyyatımızda S.Rüstəm, B.Vahabzadə, M.Araz, Xəlil Rza Ulutürk, M.İsmayıl, R.Rza, N.Rəfibəyli, M. Dilbazi, Vaqif Bayatlı, Səməd Vurğun, H.Cavid, M.Müşfiq, Hüseyn Kürdoğlu, Abbas Abdulla, Cavad Cavadlı, Almaz İldırım, O.Sarıvəlli, H. Arif və b. qələmlərini süngüyə çevirərək daim parçalanmış millətimizin taleyindən qıyya çəkmişlər. Lakin şimalda Sovet hakimiyyəti, cənubda isə fars şovinizmi millətimizin neçə-neçə qələm bahadırlarının ömrünə son qoymuş, sürgünlərdə qətlə yetirmişlər. Lakin ədalətlə danışsaq, bizim ədəbiyyatın təbliğ-təşviq işi, qonşuluğumuzda bizə qənim kəsilən və hazır torpaqlarımıza nazir olan ermənilərin dünyada apardıqları təbliğat işindən xeyli zəif olub. Onlar hər işdə ardıcıl və məkrlidirlər. Onlar dünyanın qulağına yalanı doğru kimi, zəhri bal kimi təqdim etməyi bacardılar. Bax, fərqimiz burasındadır.

- Əşrəf bəy, Azərbaycan ədəbiyyatının bu gününü necə qiymətləndirirsiniz?

- Ədəbiyyat elə bir dünyadır ki, buxov, zindan tanımır. Nizami demişkən, sözə çəpər yoxdur. Qüdrətli söz böyük orduların görə bilmədiklərini, dünya şahlarının həll edə bilmədiyi tarixi hadisələri, missiyaları həll edə bilər. Xüsusən, 20-ci əsr Azərbaycan ədəbiyyatına gərəkli, təsirli qələm sahibləri verə bilib. Elə indinin özündə ədəbiyyatımızda Ramiz Rövşən, T.Avşarlı, N. Həsənzadə, Vüqar Əhməd (professor), N.Xəzri, Qabil, Bahar Bərdəli, Bəşarət Bəşirbəyli, Məcnun Göyçəli, Məmməd İsmayıl, Musa Yaqub, Vaqif Bayatlı, Elman Tovuz, Əlibala Hacızadə, Şahmar Əkbərzadə, Hüseyn Kürdoğlu, Tofiq Məlikli (professor), Nəsib Nəbioğlu (Moskva), Sultan Mərzili (Moskva), Əliş Əvəz (Moskva), Cəfər Sadiq (Moskva), İlham Bədəlbəyli (Moskva), Alla Axundova (Moskva), Çingiz Hüseynov (Moskva), Əbdül Hüseynov (Moskva), Çingiz Abdullayev, Anar kimi söz sənətkarları millətimizin harayını dünyamızın gözündə görümlü etməyə çalışırlar. Qələm sahibinin ordusu söz, süngüsü isə elə qələmidir. Lakin ədəbiyyat da milli ideyalardan, vahid birlikdən çıxış etməlidir. Əsl ədəbiyyat xalqın ağrılarından doğmalıdır, onun gələcəyinin qurulmasına kömək etməlidir.

- Rusiyada Azərbaycanı necə təbliğ edirsiniz?

- Mən deyərdim ki, Moskvada bütöv bir Azərbaycan var. Dünyanın ən böyük meqapolislərindən biri olan Moskvada bir çox cəmiyyətlər, ianə fondları, kommersiya təşkilatları və o cümlədən Ümumrusiya Azərbaycan Konqresi kimi, iri diaspor təşkilatı fəaliyyət göstərir. Biz hər yerdə azərbaycanlıyıq. Biz qürbətdə sanki mübarizə dərsləri keçirik. Milli dövlətçiliyimizi, ərazimizin bütövlüyünü, milli mədəniyyətimizi, tariximizi hər zaman təbliğ etməkdən nə yorulur, nə də usanırıq. Bu, bizim Vətən borcumuzdur. Moskvada Seyyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın adını daşıyan “ŞƏHRİYAR” ədəbi-mədəni cəmiyyəti 12 ildən çoxdur ki, fəaliyyət göstərir. Həmin cəmiyyət milli-mənəvi dəyərlərimizin, ədəbiyyatımızın, dilimizin inkişafı yollarında çox böyük işlər görür. Alimlər, sənət adamları, dilçilər, tarixçilər, filosoflar və şairlərin yaradıcılığını əks etdirən bu yaradıcı cəmiyyətə publisist Vasif Məmmədov rəhbərlik edir. Cəmiyyət eyni zamanda Rusiyada təhsil alan, burada yaşayan gəncləri də diqqətdən kənarda qoymur. Bakıda keçirilən “Avroviziya” musiqi yarışması Azərbaycanın imicini dünya miqyasında bir daha yüksəltdi. Bu gün Rusiya rəsmiləri Azərbaycanı strateji tərəfmüqabil kimi tanıyırlar.

- Qürbətdə yaşayan bir azərbaycanlı kimi Rusiyada və ümumən dünyada Azərbaycan diasporunun işini necə dəyərləndirirsiniz?

- Azərbaycan diasporu xalqımızın Rusiyada bütün zümrədən olan təbəqələrini vahid ideya ətrafında birləşdirmək, Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsi və millətimizin haqq səsinin eşidilməsi üçün bütün imkanlardan istifadə edir. Diaspor, eyni zamanda ayrı-ayrı cəmiyyətləri, təşkilatları da vahid axında iştirak etmək üçün müxtəlif tədbirlər həyata keçirir. Biz hamımız Azərbaycan Səfirliyinin və eləcə də Ümumrusiya Azərbaycan Konqresinin, demək olar ki, bütün tədbirlərində yaxından iştirak edirik. Lakin bununla yanaşı, nöqsan cəhətlərimizi də qeyd etmək yerinə düşərdi. Bu gün özgə millətlər qəbiləçilik, tayfaçılıq, yerlibazlıq hisslərindən ümummilli hisslərə çoxdan keçmişlər və onlar əzəlki hissləri ümummilli dəyərlərə qurban verməyə hazırdırlar. Çünki əzəlki hisslər ibtidai icma quruluşu üçün mütləq idi. İndi isə ümummilli hisslər cəmiyyətin əsas aparıcı qüvvəsinə çevrilmişdir. Açığını desək, bizdə başqa cürdür. Biz hələ yerlibazlıq, qohumbazlıq, tərəfgördülükdən uzağa gedə bilmirik. Biz fərdi hərəkatı kollektiv hərəkatdan üstün tuturuq. Bu hissi bizim canımızdan yalnız güclü milli ideyalar təbliğatı çıxara bilər. Bunun üçün dövlətimizin əlində hər cür təbliğat gücü vardır. Azərbaycan, artıq, bütün dünyada qəbul olunur, onun dövlət siyasəti, dövlət rəhbəri şərəflə tanınır. Bu, bizim şərəfimiz və fəxrimizdir.

- Yaradıcılığınız nə yerdədir? Yeni işləriniz, şeirləriniz, planlarınızdan danışardınız.

- Hazırda Xəzərlərin tarixi ilə bağlı doktorluq elmi işi üzərində çalışıram. Həyatımın bir hissəsini cəmiyyətlərin tədbirlərinə, digər hissəsini isə material dünyamı təmin etmək üçün kommersiya işlərinə sərf edirəm. Asudə vaxtlarımda, könlümün xoş çağlarında poeziya ilə də məşğul olmağı unutmuram. Ümumiyyətlə, poeziya, şeir mənim nəfəsimdir. Poeziyasız, musiqisiz həyat havasız kolba kimidir. Şeirlərim qəzet və jurnallarda, kitablarda çap olunur. “Şəhriyar şərəfinə toplum” kitabında mənim həm Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı elmi yazım, həm də bir neçə şeirlərim çap olunub. İndi rus dilinə şeirlərimi çap etdirmək üzərində çalışıram. Qürbətdə yazdığım iki şeir kitabımı çapa hazırlamışam. Salamatlıq olsun, əcəl aman versə, kitabların çapından sonra sizinlə əlaqə saxlayacam. Müsahibə aldığınıza və qəriblikdə bizimlə maraqlandığınıza görə sizə və “Paritet” qəzetinin rəhbərliyinə, əməkdaşlarına dərin təşəkkürümü bildirirəm.

Nərmin MURADOVA

Paritet.-2012.-19-20 iyun.-S.12.