SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin rəhbərliyində
işləmiş ilk azərbaycanlı
Hazırda İ.A.Qubkin adına
Rusiya Dövlət Neft və Qaz Universitetinin ən çox fərqlənən
tələbələri S.A.Orucov adına təqaüd
alırlar
Bu il Azərbaycanda və Rusiyada neft-qaz sənayesinin inkişafında mühüm xidmətləri olmuş Sabit Orucovun anadan olmasının 100 illiyi tamam olur. Ötən il Prezident İlham Əliyev onun 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzalayıb. Sənaye və Energetika və Təhsil nazirliklərinə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti ilə birlikdə may ayında yubileyə həsr olunmuş tədbirlər planı hazırlayıb həyata keçirmək tapşırılıb. Dövlət səviyyəsində S.Orucova verilən qiymət onun xalqımız üçün nə qədər dəyərli şəxs olduğunu göstərir. S.Orucov bundan da qat-qat artıqlarına layiqdir. Baxın, onun adının qarşısında neft və qaz sənayesi sahəsində tanınmış alim və dövlət xadimi, sabiq SSRİ qaz sənayesi naziri, sosialist əməyi qəhrəmanı, Lenin və Dövlət mükafatları laureatı, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, texnika elmləri doktoru, professor kimi elmi ad və titulların yazılması bunu bir daha təsdiqləyir.
Onun ömür
yoluna nəzər saldıqda, Azərbaycanda
ustalıqdan başlayan iş
həyatından SSRİ-də nazir səviyyəsinə
qədər yüksəldiyini görərik. Neft və qaz sənayesinin görkəmli təşkilatçılarından
biri olmuş S.Orucov 1912-ci ildə Bakıda doğulub.
Orta təhsilini Bakıda alıb, 1929-31-ci
illərdə orta məktəbdə dərs
deyib, 1931-36-cı illərdə Neft Sənayesi İnstitutunda
oxuyub. 1936-46-cı illərdə S.Orucov kompressor təsərrüfatında
mexanik, neftçıxarma ustası,
Suraxanı mədənlərində direktor
olub. "Orcenikidzeneft"in idarə rəisi, "Azərneftkombinat"da
qazma üzrə rəis müavini,
"Azneftdə" baş mühəndis
işləyib. 1946-47-ci illərdə SSRİ Neft
Sənayesi Nazirliyində şöbə müdiri,
1947-49-cu illərdə "Krasnodarneft"
birliyində rəisin birinci müavini - baş mühəndis,
1949-53 və 1955-57-ci illərdə SSRİ neft
sənayesi nazirinin müavini,
1957-59-cu illərdə Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı
Şurasının sədri, Nazirlər Soveti
sədrinin müavini, 1959-62-ci illərdə
Azərbaycan Nazirlər Sovetinin SSRİ
Nazirlər Sovetindəki nümayəndəsi, 1962-65-ci illərdə
SSRİ Dövlət Plan Komitəsində
neft və qaz sənayesi
məsələlərilə məşğul olub. 1965-72-ci illərdə SSRİ neft sənayesi nazirinin birinci müavini, 1972-81-ci
illərdə SSRİ qaz sənayesi naziri olub. 1981-ci ildə Moskvada vəfat edib.
Neft-qaz
sənayesinin dahi istehsalat təşkilatçısı və
rəhbəri, tanınmış alim və gözəl insan,
həmyerlimiz Sabit Orucovun heykəli Nadım şəhərinin
görkəmli yerində qoyulub, Urenqoy Neft-Qazçıxarma
İstehsalat Birliyinə, “Xəzərdənizneftdonanma”sının
sərnişin gəmilərindən birinə onun adı
verilib. Həmçinin, Moskvada ömrünün sonuna qədər
yaşadığı binanın fasadında S.Orucovun xatirə
lövhəsi vurulub. Bununla yanaşı, Bakının
küçələrindən biri də S.A.Orucovun adını
daşıyır.
S.Orucov
Xəzər dəniz neft yataqlarında, xüsusilə də
neft daşlarında neft çıxarılmasına
böyük əmək sərf edib. SSRİ qaz sənayesinin
inkişafında böyük xidmətləri olub. Xüsusilə,
Sibirdə qaz sənayesinin inkişafına diqqət yetirib.
SSRİ neft komitəsinin sədri və dünya neft konqreslərinin
sədr müavini seçilmişdir. "Yüksəkdərinlikli
iribloklu dəniz neft buruqları özülləri",
"İranın neft sənayesi", "Qaz sənayesi
inkişaf yolunda" kimi əsərlərin müəllifidir.
S.Orucov dəfələrlə Azərbaycan və SSRİ Ali
Sovetinə deputat seçilmiş, orden və medallarla təltif
edilmişdir. SSRİ-nin və xarici ölkələrin neft və
qaz sənayesinin aktual problemləri üzrə təxminən
120 elmi əsər yazılıb. Bu əsərlər bir
çox xarici dillərə tərcümə
edilib.
O,
bacarıqlı dövlət xadimi olmaqla yanaşı, neft-qaz
sənayesinin görkəmli təşkilatçısı,
neft-qaz yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsi
sahəsində görkəmli alim kimi həmişəlik
yaddaşlarda qalmışdır. Onun elmi, istehsalat və rəhbər
kadr kimi idarəetmə fəaliyyəti genişmiqyaslı
olub. Harada işləməsindən asılı olmayaraq,
doğma Azərbaycanın neft-qaz sənayesinin inkişafı
naminə sahənin problemlərinin həllində yorulmaq bilmədən
fədakarlıqla çalışıb.
Dərin Dəniz Özülləri
zavodunun təşəbbüskarlarından biri
Keçən
əsrin 70-ci illərinin sonlarında ümummilli liderimiz Heydər
Əliyevin və nazir S.Orucovun təşəbbüsü və
yaxından köməkliyi ilə Heydər Əliyev adına Dərin
Dəniz Özülləri zavodunun tikintisinə
başlanılıb. Dərin dəniz neft-qaz
yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsində
mühüm rol oynayan bu nəhəng strateji obyektin birinci
növbəsi 1984-cü ildə fəaliyyətə
başlayıb.
İlk
dəfə ölkənin qaz hasilatı o vaxt üçün
rekord rəqəmə - 407 milyard kubmetrə
çatdırılıb
S.Orucovun
böyük təşkilatçılıq qabiliyyəti
SSRİ qaz sənayesi naziri olduğu dövrlərdə
(1973-1982-ci illər) daha da parlayıb. Qərbi Sibirin Tümen
vilayətinin unikal qazkondensat yataqları (QKY): Urenqoy, Medvejye,
Nadım, Yamburq QKY; Şərqi Sibirin Krasnoyar vilayətinin
Messoyax QKY, Yakutiya vilayətinin Mastax QKY; Uzaq Şərqin
Tunqorskoye QKY, Türkmənistanın Açak, Ququrtlu, Dövlətabad,
Şatlık QKY, Özbəkistanın Şurtan, Qazli,
Mübarək; Qazaxıstanın Karaçaqanak, Tenqiz QKY;
Ukraynanın Şebelinka, Kotelevski, Novotroitski, Timofeyevski,
Bitkovski QKY; Komi MR-nın Vuktıl QKY; Ural-Volqaətrafı
neft-qaz zonasının Perm, Saratov, Samara, Volqaqrad vilayətlərinin,
Başqırdıstanın neft-qaz yataqları; Şimali
Qafqazın Krasnodar (Maykop, Anastasiyevski-Troitski QKY), Stavropol
(Russkiy Xutor, Severo-Stavropolski QKY), Astraxan (Astraxan, Promıslovoye
QKY) vilayətlərinin, Dağıstan,
Çeçenistanın yataqlarının kəşfi və
sənaye işlənməsində onun misilsiz xidmətləri
olub.
O, Qərbi
Sibirin qaz kompleksinin formalaşmasında və intensiv
inkişafında mühüm rol oynayıb. Regionun
geoloji-texniki, təbii iqlim xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla, qazkondensat yataqlarının sənaye işlənməsinin
yeni yanaşma ilə konsepsiyasını işləyib
hazırlayıb. Qaz sənayesinin iqtisadiyyatının daha da
inkişaf etdirilməsinə nail ola bilib. İlk dəfə
ölkənin qaz hasilatı o vaxt üçün rekord rəqəmə
- 407 milyard kubmetrə çatdırılıb.
Həmin
dövrdə ölkənin dünyada ən böyük Vahid
Qaz Təsərrüfatı sistemi intensiv inkişafa nail olub. Sənaye
istismarında 250 qaz-qazkondensat yataqları olmuş; qaz
emalı zavodlarının illik məhsuldarlığı 65 milyard
kubmetrə çatdırılıb. Qərbi Sibirdə,
Orenburq vilayətində, Türkmənistanda unikal qazkondensat
yataqları sənaye işlənməsinə daxil edilib.
O,
ölkənin qaz sənayesində müasir infrastrukturun
qurulmasına müvəffəqiyyətlə nail ola bilib
Tərkibində
xeyli miqdarda hidrogen-sulfid və ağır merkaptanlar olan Həştərxan,
Mübarək, Orenburq qazkondensat yataqları bazasında qaz
emalı zavodları (QEZ) kompleksləri tikilmiş və qiymətli
xammal olan kükürdün ayrılıb istehsal olunması
prosesləri müvəffəqiyyətlə həyata
keçirilib. Orenburqun yaxınlığında yerləşən
unikal Karaçaqanak QK-nın yüksək hidrosulfid tərkibli
qazı və kondensatı Orenburq QEZ-da emal olunur və
merkaptanlardan azad edilir. Nəhəng Şatlık QKY-nın
qazkondensat sistemində parafinin çökməsinin
qarşısının alınması məqsədilə
yüksək effektli metod işlənib hazırlanmış və
istehsalatda tətbiq edilmişdir. Sabit Orucov ölkənin qaz sənayesində
müasir infrastrukturun qurulmasına müvəffəqiyyətlə
nail ola bilib.
Yüksək
potensiallı kondensata malik olan qazkondensat yataqlarının məhsuldar
laylarında olan qalıq kondensatının (retroqrad
kondensatı) çıxarılma əmsalını xeyli
artırmaq məqsədilə SSRİ-də ilk dəfə
olaraq sayklinq prosesi tətbiq olunmuş və yüksək səmərəlilik
əldə edilmişdir. Həmin mütərəqqi metod
Kotilevski və Karaçaqanaq QKY üçün layihələndirilib.
Medvejye
(1972) və Urenqoy (1978) QKY-nın misalında S.A.Orucov göstərmişdir
ki, mədəndaxili boru kəmərləri yerüstü
olarsa, onlar xüsusi istilik örtükləri ilə
mühafizə olunarlarsa, istismar quyularından hasil olunan təbii
qazın temperaturu çıxış xətlərində və
kollektorlarda hidratəmələgəlmənin (donmanın)
qarşısının alınması üçün tamamilə
kifayət edə bilər. Bu məqsədlə
yaradılmış texnologiya nəticəsində hidratəmələgəlməyə
qarşı xüsusi inqibitorun verilməsinə və onun
regenerasiyasına ehtiyac olmamışdır. Medvejye və
Urenqoy QKY-da daimi buzlaq şəraitində təbii qazın mədəndə
qurudulması məqsədilə idxal adsorbentlərinin (bərk
sorbentlər) və ölkədə istehsal olunan absorbentlərin
(maye sorbentlər) tətbiq olunmasilə yüksək məhsuldarlıqlı
qurğulardan geniş istifadə olunmağa
başlanılıb. Urenqoy və Messoyax QKY-nın qaz
kondensatından dizel yanacağının və yüksək
oktanlı benzinin alınması texnologiyası işlənib
hazırlanmış və istehsalata tətbiq edilməyə
başlanılmışdır.
Keçən
əsrin 70-ci illərində SSRİ-də ilk dəfə
olaraq, neft məhsullarının və maye qazın yeraltı
saxlanılması məqsədilə müəyyən dərinliyə
qazılmış quyuya texniki-qoruyucu kəmər
buraxılmış, sonra layihə dərinliyinə qədər
qazılmış və “kamuflet” partlayışı
(yeraltı mina partlayışı) həyata
keçirilmişdir. Quyuda partlayışın enerjisindən
səmərəli istifadə edilməsi və quyunun
etibarlı qorunması üçün quyu gil məhlulu ilə
doldurulur və yenidən ikinci partlayış yaradılır,
sonra üçüncü dəfə güclü
partlayıcı maddə partladılır. Bundan sonra, quyudan
gil məhlulu çıxarılır, yaranmış
yeraltı kameranın divarları hava ilə qurudulur, neft məhsullarının
və maye qazın yeraltı saxlanılması prosesi həyata
keçirilir. Göstərilən bu maraqlı texnoloji proses
şəxsən S.Orucovun rəhbərliyi ilə istehsalata tətbiq
edilib.
“Dostluq”dan Avropaya uzanan qaz nəqli
70-ci
illərdə qaz hasilatının əsas mənbələri
Qərbi Sibirdə yerləşdiyi üçün uzaq məsafələrə-Avropaya
qazın nəqli üçün magistral qaz kəmərlərinin
uzunluğunun 4,5 min kilometrə çatdırılması ilə
əlaqədar olaraq, S.Orucovun təşəbbüsü ilə
“Dostluq” ixrac boru kəmərinin diametri ölkə
üçün rekord həddə-1420 mm-ə və nəql
olunan qazın təzyiqi 75 atmosferə
çatdırılıb.
Kimya elmləri
doktoru, Azərbaycan Texniki Universitetinin professoru Miryusif Mirbabayev
“Azərbaycan neftinin qısa tarixi” kitabında neft tariximizin
xronologiyasında 1972-ci il xüsusi qeyd edir. Çünki, həmin
il S.Orucov SSRİ Qaz sənayesi naziri təyin olunub: “O,
(S.Orucov-red.) sovet neft və qaz sənayesinin inkişafına
qiymətsiz töhfə verib.
Hazırda İ.A.Qubkin adına
Rusiya Dövlət Neft və Qaz Universitetinin ən çox fərqlənən
tələbələri S.A.Orucov adına təqaüd
alırlar”.
M.Mirbabayevə
görə, S.Orucov SSRİ neft
sənayesinin bütün inkişaf
tarixi boyu Neft Sənayesi Nazirliyinin rəhbərliyində
işləmiş ilk azərbaycanlıdır.
Mənbələr:
1.Miryusif
Mirbabayev "Azərbaycan
neftinin qısa tarixi" kitabı, Bakı-2009
2. Adam.az saytı
Fuad HÜSEYNZADƏ
Paritet.-2012.-6-7 mart.-S.13.