Sumqayıt şəhərinin heykəltəraşlıq abidələri

II Dünya Müharibəsindən sonrakı dinc quruculuq illərində, müharibədən qalib və məğlubiyyətlə çıxmış dövlətlər öz iqtisadiyyatının reabilitasiyası ilə məşğul olur, yeni-yeni sənaye və təsərrüfat rayonları yaradılırdı. Sumqayıtın şəhər statusu əldə etməsi nəinki respublikanın, eləcə də keçmiş Sovet İttifaqının mühüm sənaye rayonuna çevrilməsi də bu ümumi proseslərin tərkib hissəsi idi. Sənətşünaslıq doktoru, professor Cəmilə Novruzova müharibədən sonrakı dövrdə Azərbaycan heykəltəraşlığındakı inkişaf tendensiyalarını təhlil edərək müharibə qəhrəmanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi, əmək adamlarının zəhmətinin tərənnüm edilməsinin, yazıçı və şairlərin xatirəsinə həsr olunmuş heykəltəraşlıq əsərlərinin yaradılmasını prioritet təşkil etdiyini göstərir.

Sumqayıtın küçə və parklarını, xiyabanlarını bəzəyən heykəltəraşlıq abidələrini öyrənərkən sənətşünas Cəmilə Novruzovanın tezisləri öz təsdiqini tapır. Sumqayıtın bədii həyatında heykəltəraşlıq əsərlərinin mühüm keyfiyyətlərindən biri burada yeni salınan şəhərin memarlıq ab-havasının yeniliyi, landşaft, heykəl əsərlərinin ətraf mühitlə üzvi bağlılığı və harmonik səsləşməsinə yetirilən diqqəti hesab etmək olardı.

Nəriman Nərimanovun xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə Sumqayıt şəhərində qoyulan abidənin müəllifi tanınmış Azərbaycan heykəltəraşı Mirəli Mirqasımovdur. Heykəl 1964-cü ildə tuncdan tökülərək qırmızı mərmər kürsülük üzərində qoyulub. Hər bir heykəltəraşlıq əsəri ilk növbədə məhz konkret məkanda qoyulur. İş burasındadır ki, əgər rəngkarlıq əsəri ilə heykəltəraşlıq əsərlərini müqayisə etsək, onda asanlıqla görərik ki, məkan əsərin daxilində, təsvir müstəvisinin üzərində yaradılır. Lakin heykəltəraşlıq əsəri isə özü bilavasitə məkana daxil olaraq ətraf landşaftla əlaqəyə girir. Bu baxımdan N.Nərimanovun abidəsi Sumqayıtın ağır ekoloji landşaftı ətraflı inşaat və memarlıq mühiti ilə uyğun planda həll edilmişdir. Sanki heykəltəraş obraz üzərində işləyərkən onun harada qoyulacağı haqda aydın təsəvvürə malik olub. Memar isə süni, trapesiyaşəkilli kürsünü qaldıraraq onun üzərində Nərimanovun büstünü oturdub.

N.Nərimanovun obrazı heykəltəraş tərəfindən müəyyən mənada tam əhatə olunub. Onun xarakterik geyim tərzi başını dik tutaraq iti nəzərlərlə irəliyə baxması hər bir xırda detallardan uzaq durmaqla əsas məqamı vurğulayan heykəltəraşın yapılarında (lepka) aydınca oxunur. Çiyninə salınmış plaşın altından çıxan sağ əlin jesti, sifətlə ifadə olunan qətiyyət və inamla daxilən sanki gizli əlaqəyə girərək obrazın mənəvi aləminin açılmasına şərait yaradır. Mərmər büst abidələrin plastik quruluşu, frontallığı, fəzada müəyyən bir istiqamətə yönəldilməsi, həcmlərin qabarıqlığı bu abidələrə daha aydın monumental görkəm verir. Burada monumentallıq zahiri görünüşlə əlaqədar olmaqdan daha çox obrazların məzmun qarşısına qoyduğu məqsədini ucaldılan abidədə yerinə yetirdiyinin şahidi oluruq. Abidədə əllərin jesti, qamət, personajın mürəkkəb səciyyəsi plastik vasitələrlə verilib. Aydın məsələdir ki, 1960-cı illərdə bütün sovet vətəndaşları, o cümlədən heykəltəraş Mirəli Mirqasımov da 1917-ci ildə baş verənləri inqilab kimi dərk və qəbul edirdilər. Burada heykəltəraşın Nərimanovun obrazında açıqladığı inam məhz oktyabr inqilabının qəti qələbəsinə olan inamı ifadə edir. Bu heykəl kommunist ideologiyasına qulluq edən bir insanın obrazı kimi qiymətləndirmək yanlış olardı. Çünki Nəriman Nərimanov Azərbaycan ədəbiyyatı, maarifi, elmi və xalqı üçün böyük işlər görmüşdür. Hal-hazırda heykəltəraşlıq abidəsinin arxasında yüksək mərtəbəli yaşayış binaları ucaldılmışdır ki, bununla da heykəlin ətraf mühitlə uyğunluğunun tam surətdə pozulduğunun şahidi oluruq. Nəriman Nərimanovun abidəsində rastlaşdığımız laqeydlik, səbatsızlıq, bədii estetik problemlərin çoxluğu, heykəltəraşlıq portret əsərlərinin yerləşdiyi məkanla uyğun gəlməsi sünilik Cəlil Məmmədquluzadənin və Cəfər Cabbarlının büstlərində də aşkar görünür.

Heykəltəraş Osman Nəzirov C.Məmmədquluzadənin büstünün müəllifidir. Tunc büst obrazın daxili aləminin, mənəvi zənginliyinin öz təcəssümünü tapması zəruri olduğu qədər də inandırıcılıqla öz əksini tapmışdır. Heykəltəraş yaratdığı portretdə təsvir etdiyi dramaturqun daxili aləmini göstərməyə çalışsa da, onun üz simasını, baxışlarını qəzəbli göstərmişdir. Müəllif burada insanın mənəvi və əxlaqi mahiyyətini aydınlaşdırmağa çalışmışdır. Biz burada diqqətlə heykəl portretinə baxanda onun heç də xarici təsviri C.Məmmədquluzadənin təsvirinə oxşamadığının şahidi oluruq. Azərbaycan ədəbiyyatının “Molla Nəsrəddin”inə, bütün zamanların kefli İsgəndərinə, millətin nəhəng mütəfəkkirinə, işıqlı maarifçi ziyalısına bu abidənin qoyulmaması yaxşı olardı, nəinki ona bu biabırçı nəslin biabırçı münasibətini ifadə edən belə abidə qoymaq. Sumqayıt şəhərində qoyulan bu abidə barəsində heç insanın əli gəlmir nə isə yazsın və bu portreti bir sənətşünas təhlil etsin.

Heykəltəraş Elmira Hüseynovanın yaratdığı, onun yaradıcılığı üçün ənənəvi planda mərmərdən yonulmuş Cəfər Cabbarlının abidəsində də açıq mənzərə kimi baxılır. Abidənin yeri bir neçə dəfə dəyişdirilib. Lakin bu məsələ haqda deyil, bir qədər yaradıcılıqdan danışmaq yerinə düşərdi. Cəfər Cabbarlı Azərbaycanın tanınmış dramaturqu olmuş, Aydın, Oqtay Eloğlu, Sevil və s. kimi zəmanəsinin ictimai eyiblərinə qarşı çıxan obrazlar yaradıb. Elmira Hüseynova isə həmin obrazları sanki Cəfər Cabbarlının obrazında cəmləşdirərək yaşatmağa çalışıb. İrəliyə doğru dikilmiş iti nəzərləri onun psixoloji aləmini açmağa böyük kömək edir. Sifətinin digər cizgiləri isə sərt planda öz həllini tapmışdır. Yaradıcılıq baxımından bu obrazın özü, fikrimcə, layiqli müzakirə mövzusu ola bilər. Lakin bu işin qəbir daşına bənzədilməsi buna imkan vermir.

Sumqayıt şəhərinin simvoluna çevrilmiş “Göyərçin” monumental abidəsini 1970-ci ildə heykəltəraşlar Vaqif Nəzirov və Asim Quliyev birlikdə dənizkənarı parkda ucaltmışlar. Alçaq səthi postament üzərində yerləşdirilmiş göyərçin heykəli qanadlarını açaraq sanki uçmağa hazırlaşmış vəziyyətdə icra olunub. Abidənin göyərçin olmasını biz yalnız onun başından müəyyən edirik. Çünki bu abidədə təsvir olunan quş simvolik həll olunub. Sumqayıtlılar bunu dəniz quşu olan qağayı adlandırırlar. Onlara görə dənizin kənarında məhz qağayı quşu təsvir oluna bilərdi. Ancaq bu abidədə sülh quşu göyərçin təsvir olunub. Sülh quşu olan göyərçin heykəlinin qoyulması bütün xalqları sülhə çağırış kimi həyata yetirilmişdir. Sənaye şəhəri kimi formalaşan Sumqayıt şəhərində müxtəlif millətlərin nümayəndələri yaşayır, onların dostluq şəhərində birgə əməyi və mehribanlığını tərənnüm etmək üçün göyərçin heykəlini ucaltmışlar.

Sumqayıt şəhərindəki Şəhidlər Xiyabanında qəhrəman oğullarımızın şərəfinə “üç ulduz” monumental abidəsini də heykəltəraş Vaqif Nəzirov işləyib. Azərbaycanın torpaqları uğrunda gedən qanlı döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərən Sumqayıt oğullarının şərəfinə ucaldılan üç ulduz rəmzi məna daşıyır. 15 metr hündürlükdə olan bu ulduzlar sanki yerdən çıxaraq səmaya doğru hərəkət edirlər. Simvolik məna daşıyan ulduzların təsvirləri çox güman ki, döyüş zamanı qəhrəmanlıq göstərmiş oğullarımızın ruhunun səmaya ucaldığını simvolizə edir. Heykəltəraşın qarşısına qoyduğu əsas məqsəd ondan ibarətdir ki, döyüşdə fərqlənən və ən şərəfli ad sayılan şəhidlik zirvəsinə çatmağı məhz ulduz təsviri ilə göstərmişdir. Ulduz səma cisimlərinin ən yüksəkdə yerləşəni olduğuna görə, məhz heykəltəraş Şəhidlər Xiyabanında ulduz təsvirini yaradır. Müəllif şəhidlərimizin ruhunun ulduzdan hündürdə olduğunu göstərir.

Vaqif Nəzirov, Asim Quliyev ilə birlikdə Sumqayıt şəhərində Nəsimi adına parkda klassik şairimiz “İmadəddin Nəsiminin” heykəlini qoymuşlar. Müəlliflər heykəli yaratmamışdan əvvəl Nəsiminin həm dövrünü, həm də yaradıcılığını ardıcıllıqla öyrənmişlər və yaratdıqları bu heykəldə həmin xüsusiyyətləri göstərməyə çalışmışlar. Heykəltəraşlar İ.Nəsiminin üç metrlik tunc heykəlinin simasında dərin psixoloji xüsusiyyətləri məharətlə göstərə bilib. Biz onun çöhrəsində həm qüssə-kədərin, həm də təmkinli bir vüqarın, insanın, insanın ləyaqətli duyğusunun ifadəsini görürük. Şairin çöhrəsinin mütənasib cizgilərində, geniş açılmış gözlərində xəfif yol keçmiş insanın müdrikliyi görünür. Nəsimi yerin altından çıxaraq bu dünyanın gedişatına baxır. Onun əllərinin yana açılması sanki bu dünyanın işlərinə təəccüb qalmasına bir işarədir. Şairin baş geyimi, güclə sezilən qırışları, alnı sənətkarlıqla rəsm edilib. Göz yuvalarının, şişmiş göz qapaqlarının, dartılmış qaşların bu cür incə nüanslarla verilməsi şairin dünyanın gedişatını xəyal aləmində fikirləşməsi və onun müdrikliyini çox aydın bir şəkildə ifadə edir. Nəsiminin mənalı, nüfuzedici baxışı şəhərdə gəzən insanlara dikilib. Psixoloji baxımdan ifadəli bir heykəlin yaranmasında işıq-kölgənin rolu böyükdür. Tunc gözəl plastik xassələrə malikdir və günəşin şüaları altında bərq vuraraq xüsusilə böyük bir effekt yaradır. Kölgə şairin gözlərinin qeyri-adi biçimini, burun dəliklərini, bığ və saqqal xətlərini nəzərə çarpdıraraq, böyük mərdlik və mənəvi əzəmət təsiri oyatmağa kömək edir. Şairin çiyninə sallanan çalma bir haşiyə əmələ gətirir, heykəl və xətlərin aydınlığı və dəqiqliyi, siluetinin gözəlliyi ilə fərqlənir. Heykəltəraş geyimin gözəl və ifadəli olmasına, qatların bir-birinə bacarıqla uyğunlaşdırılmasına böyük əhəmiyyət vermiş və bilərəkdən əbanın qarşı hissəsini açıq qoyaraq onun bədənini göstərməklə tamaşaçıya bildirmək istəmişdir ki, şairin dərisi paltar kimi əynindən soyularaq çıxarılıb. Əbanın quruluşu abidənin şaquli kompozisiyasını yuxarıya doğru istiqamətləndiyini aydın göstərmək üçündürsə, çiyindən üfüqi xətt ilə sanki bu hərəkətin qarşısını almaq üçün bir vasitədir. Əllərin qarşıya uzadılması və əbada əmələ gətirdiyi çalar da heykəlin sanki yuxarıya doğru hərəkətinin qarşısını alan bir motivdir.

Heykəltəraş “Nəsimi”nin fiqurunun bədii quruluşu üzərində uzun müddət işləmiş və kompozisiya həllinin aydınlığına nail olmuşdur. Düzgün tapılmış nisbətlər heykəl ilə kürsülük arasında çox uğurla bir ahəngdarlıq yaratmağa imkan verib. Müəllif həm də heykəlin sol tərəfində postamentin üzərində Nəsiminin edam səhnəsini əks etdirən barelyef təsvir edib.

Sənaye şəhəri kimi günü-gündən yeniləşən və inkişaf edən şəhərin binalarının qarşısında həmçinin bir çox şair, yazıçı və qəhrəman oğullarımızın da barelyefləri öz əksini tapmışdır.

Sumqayıt şəhərinin bədii həyatında son illərdə gedən canlanma təsviri sənətin digər sahələrində olduğu kimi heykəltəraşlıqda, xüsusən monumental heykəltəraşlıqda da hiss olunur. 2005-ci ildə şəhərin mərkəzi küçələrinin kəsişdiyi yerdə xalqımızın böyük oğlu, ümummilli lider Heydər Əliyevin xatirəsinin əbədiləşdirilməsi məqsədi ilə onun monumental abidəsi ucaldılıb. Abidə görkəmli heykəltəraş akademik Ömər Eldarovun memarlıq layihəsi əsasında qırmızı mərmər postament üzərində ucalır. Dahi öndər özünə yalnız ona məxsus olan şux qaməti, iti nəzərləri, simasında təcəssüm olunmuş qətiyyəti ilə diqqəti cəlb edir. Üzərində Azərbaycanın dövlət gerbi təmsil olunmuş kürsülük üzərində ki, müstəqil Azərbaycanın konstitusiyasına əl basaraq and içən öz zəmanəsinin ən görkəmli siyasi xadimi kimi xalqa rəhbərlik etmək vəzifəsini öz üzərinə götürərək bütün dünya və xalqımıza Azərbaycanın müstəqilliyinin əbədi və dönməz olacağını inam və qətiyyətlə bəyan edir.

Heykəltəraş Natiq Əliyev bununla tamaşaçının diqqətini zahirdə görünənlərdən daha çox mətinaltı mənalara eyham vurur. Heydər Əliyevi müasir Azərbaycanın əsl vətəndaşı, onun dövlətinin memarı, ilk demokratik konstitusiyasının müəllifi kimi təqdim edir. Sanki xalqın gələcək taleyini müdrikcəsinə görmüş kimi onun nəzərləri irəliyə dikilib və bu gələcəyi heç kəs və heç bir qüvvə şübhə altına ala bilməz. Postamentin düzbucaqlı forması heykəl abidənin və kompozisiyasının sərtliliyi ətraf yaşayış binalarının konstruktiv quruluşu ilə uyğunlaşır. Heykəltəraşı ustalıq baxımından idealist etmək fikrindən kənar dayanaraq tənqid etmək üçün əlimizdə sübutlar var, lakin müəllifin belə nəzəri baxımdan qəbahət doğurmayan xırda nöqsanları dahi rəhbərin şəxsiyyətinin ucalığı yanında sezilməz dərəcədə azalıb.

Sumqayıt şəhərində 2008-ci ildə müəllifi tanınmış heykəltəraş İsa Məmmədxanov olan Nizami Gəncəvinin bu yeni abidəsinin açılışı şəhərin mədəni həyatında böyük hadisə olmaqla yanaşı, həm də simvolik xarakter daşıyır. Nizami öz əsərlərində hər zaman sadə xalqın, təqib və zora məruz qalan, ehtiyac içərisində yaşayan zəhmətkeş insanların maraqlarının müdafiəçisi kimi çıxış edir. O, ədalətsizliyin və zülmkarlığın əleyhinə öz etiraz səsini ucaldaraq, hökmdarlara qarşı o dövr üçün son dərəcədə cürətli sayılan fikirlər irəli sürmüşdür. Məlum olduğu kimi, Sumqayıt özünəməxsus gözəl və unudulmaz adət-ənənələri, ən başlıcası isə əməksevər, daim qurub-yaratmaq eşqi ilə yaşayan fədakar insanları ilə fərqlənir.

Sumqayıt şəhərinin baş rəssamı Vaqif Nəzirovun müəllifi olduğu Ü.Hacıbəylinin abidəsinin ümumi hündürlüyü 12 metr, postamentin oturacaq ölçüsü 7,5 x 7,5 m -dir. Postament royal formasında olub, qara qranitlə üzlənib, yüksələn hissəsi orqan borularının simvolik təsviri kimi verilib, üzərində 5 metr yüksəklikdə yerləşən bürüncdən hazırlanan barelyefin fonu isə ağ mərmərdən üzük qaşı formasında işlənilib. Əks tərəfdən isə eyni fon üzərində milli musiqi alətlərimizin, tar, kaman və qavalın tökmə bürüncdən təsviri yerləşib. 2010-cu il sentyabr ayının 15-də bu möhtəşəm abidənin açılışı oldu.

Beləliklə, Sumqayıt şəhərində mövcud olan bir çox monumental abidələrin və heykəltəraşlıq nümunələrinin təsvir təhlilini bacardığımız qədər həll etdik. Bu cür abidələrin çoxluğu ölkəmizin tarixində heykəltəraşlarımızın inkişafında böyük təkan olardı.

Samir SADIQOV,

sənətşünas

Paritet.- 2012.- 12-13 yanvar.- S. 16.