Böyük azərbaycanlı

“O, yeni Şərq tarixində insanları azadlığa çağıran birinci şəxs idi və bu yolda ilk şəhid də o oldu”

Azərbaycan diasporunun ən böyük nümayəndələrindən olan Şeyx Cəmaləddin Əfqani bir azərbaycanlı olaraq bütün dünyada dövrünün azadlıq mücahidi idi. Onu Şərq səmasına parlayıb dünyaya işıq saçan Böyük azərbaycanlı adlandırmaq olar. Keçdiyi yol, həyatı, yaradıcılığı onun haqqında bu təəssüratı yaradır. O, Azərbaycan diasporunun ən böyük nümayəndəsi olmaqla yanaşı, XIX əsrdə ən qabaqcıl İslam alimi kimi də tarixə düşüb. Əsl adı Seyid Məhəmməd ibn Səftər olan C.Əfqani 1838-ci ilin noyabr ayında Həmədan yaxınlığındakı Əsədabad kəndində doğulub. Ərəb, fars və türk dillərini mükəmməl öyrənən C.Əfqani hər üç dildə əsər də yazıb. O, fransız və rus dillərinə də bələd idi. Bəzi mənbələr C.Əfqanini ərəb millətinin nümayəndəsi kimi qələmə versə də, müasirləri, xüsusən şagirdləri onun özündən milliyət etibarilə türk-azəri olduğunu eşidiblər.

Bununla bağlı Əhmədbəy Ağaoğlu öz gündəliyində yazır ki, C.Əfqaniyə üç dəfə mülaki oldum: “İkinci dəfə mülaqatımızda onun əsli haqqında məlumat istədim, verdikləri cavabı hüzurlarında dəftərimə köçürdüm”. Ə.Ağaoğlu onun sözlərini olduğu kimi yazıb: “Mənim babam və anam əslən Marağalıdır, fəqət sonra Həmədana köçmüşlər. Mən Həmədanda doğulmuşam. Həmədanda babamın işləri pozulduğundan, Əfqanıstana hicrət etmək məcburiyyətində qalıb”. Daha sonra Ə.Ağaoğlu yazır ki, Marağa Azərbaycanın türk şəhərlərindən biridir. “Şeyx Cəmaləddin Əfqani Azərbaycan türküdür. Marağalı bir ailənin övladıdır. Həmədan yaxınlığında, Əsədabad kəndində dünyaya gəlib. C.Əfqani isə Azərbaycan dilini ana dili olaraq danışırdı”-deyə Ə.Ağaoğlu yazır. Qeyd edək ki, Həmədan vilayəti tarixi Azərbaycan torpağı olub, Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşir.

“Elmi bəşəriyyətin əlindən alsan, dünyada insanlıqdan əsər qalmaz”

C.Əfqaninin atası nüfuzlu din xadimi idi. Atasının sayəsində o, Kabildə mükəmməl dini təhsil aldıqdan sonra o zaman Əfqanıstanın suverenliyinə çalışan və bir müddət buna nail olan Əmir Dost Məhəmmədin yanında xidmət edir, Əfqanıstanın baş naziri vəzifəsinə qədər yüksəlir. Lakin Əmir 1863-cü ildə öləndən bir qədər sonra qəbilə və vərəsə çəkişmələri zamanı o, oradan uzaqlaşdırılır. Cəmaləddinin “Əfqani” təxəllüsü də Əfqanıstanla bağlı idi. İran istibdadından və onların təqibindən qurtarmaq üçün o, özünü çox vaxt Əfqan təbəəsi kimi göstərirdi. C.Əfqani dini təhsil görməyinə baxmayaraq, dünyəvi elmləri-bəşəriyyətin tərəqqisinə kömək edəcək elmləri təbliğ edirdi. O yazırdı: “Bütün var-dövlət, sərvət əsasən elmin məhsuludur. Dünya elm üstündə bərqərar olur. Elmi bəşəriyyətin əlindən alsan, daha dünyada insanlıqdan əsər qalmaz. Elm bir nəfərin gücünü on nəfərə, min və on min nəfərə bərabər edir”. Ə.Ağaoğlunun fikrincə, Cəmaləddin Allah kəlamlarına başqa yöndən yanaşır, dövrün tələblərindən və Quranın təbiətindən çıxış edərək ciddi islahatlar irəli sürür və ittihadi islama Şərq xalqlarının nicatı kimi baxırdı. İslama qarşı deyil, dini xürafata qarşı daim mübarizə aparan C.Əfqani hələ 1872-ci ildə Kəlküttədəki ingilis məktəbində oxuyan müsəlman gəncləri qarşısında çıxışında deyirdi: “Qəribə burasıdır ki, müsəlman üləmaları elmi iki yerə bölmüşlər: müsəlman elmləri və Avropa elmləri. Bununla da onlar müsəlman xalqını faydalı elmləri mənimsəməkdən çəkindirirlər. Onlar başa düşmürlər ki, insanı şərafətli edən elm ayrıca heç bir xalqa mənsub deyil, kim ona yiyələnsə, onundur”. O, həmin çıxışında bir maraqlı məsələyə də toxunurdu: “Təəccüblü burasıdır ki, müsəlmanlar Aristoteli o qədər rəğbətlə oxuyurlar ki, elə bil o əsl müsəlmandır. Amma Nyutonu, Qalileyi, Kepleri kafir hesab edirlər. Elmin atası-anası və sübutu dəlildir. Burada əsas Aristotel, yaxud Qaliley deyil, haqqı, həqiqəti sübut edən elmi bizim üləmalar qadağan edirlər, elə bilirlər ki, bununla islamı qoruyub saxlayırlar. Belə adamlar əslində islamın düşmənləridir”.

“Millət xaricində səadət yoxdur”

İslam aləmində böyük mütəfəkkir kimi tanınan C.Əfqani həm də böyük milliyyətçi idi. O, “milliyyət xaricində səadət yoxdur” deyə yazırdı. Türkçülük hərəkatının böyük siyasətçilərindən olan Yusuf Akçura yazırdı ki, C.Əfqani İslam aləminin hər tərəfinə düşüncələri ilə, sözləri ilə, işləri ilə çox bərəkətli toxumlar saçmış və Qərb türklüyündə olduğu kimi, şimal türklüyündə də millət fikrinin inkişafına xidmət edir. Təsadüfi deyil ki, türk millətçi şeirinin memarı, əlində qavalıyla “Turi-Sina”dan enərək toplayıb-birləşdirən Məhməd Əmin Yurdaqula “qaval çalmağı”n sirrini də əslində C.Əfqani öyrətmişdi. Türk tarixçisi Fuad Körpülü yazırdı ki, M.Ə.Yurdaqulu mənəvi Turi-Sina dağına qaldıran da Şeyx Cəmaləddin idi. “Məni o yoğurmuşdur. Əgər ruhların əbədiliyi və ölməzliyi varsa, o, ruhunu mənə yadigar etmişdir. Cəmaləddinin ruhu məndə yaşayır” - deyən Yurdaqul “ərəb və fars qaydalarından təmizlənmiş ilk türkcə şeirlərini, o sıradan “Bən bir türkəm, dinim, cinsim uludur” misrası ilə başlayan şeirini C.Əfqaninin təlqini ilə yazmışdı. Bununla yanaşı, Şeyx Parisdə olduğu müddətdə Ə.Ağaoğlunu da türk milliyyətçiliyi hərəkatına sövq edib. Ə.Ağaoğlu bununla bağlı yazır: “İslam aləminin düşünürlərindən Cəmaləddin Əfqani həzrətləri, Parisdə bulunduğu sırada mənim mütəvazi məskənimi, başqalarından üstün tutmaq lütfündə bulunmuşlardı və həftələrcə bərabər qalmışdıq”. Onların bərabərliyi zamanı isə, C.Əfqani türkçülüyü ona təlqin edir və Ə.Ağaoğlunu bir milliyyətçi olaraq təkmilləşdirir. Bəzi mənbələrdə Mustafa Kamal Atatürkün də milliyyətçi kimi formalaşmasında C.Əfqaninin təsirinin olduğu göstərilir.

C.Əfqaninin “səadətin altı guşəli qəsri”ni qurmaq üçün irəli sürdüyü yeni təlimində də milliyyətçilik önə çıxarılır. 6 bənddən ibarət təlimə görə, “İnsan gərək özünün ərzi bir mələk, yaxud xilqətin əşrəfi olaraq yaradıldığına inana”, “Öz millətini başqa millətlərdən daha üstün və əfzəl bilə”, “Elmlərin mövcud qaranlıq mühitdən daha yüksək, daha ali bir aləmə keçmək üçün vücuda gəldiyinə etiqad edə”, “İnsanı digər canlılardan fərqləndirən mənəvi dəyərlərə-iffət və həya duyğusuna sədaqətli ola”, “Əmanətə xəyanət etməyə” və “Doğruluq və ədalət yolundan sapmaya” deyə göstərilir. Millətin aliliyini irəli sürən C.Əfqani milli varlığın davamlılığını dil birliyində görürdü. O yazırdı: “İnsanlar arasında daireyi-şümuli-vase olub bir çox əfradı yekdigərinə mərbut qılan iki rabitə vardır: biri vəhdəti-lisan, digər təbirlə cinsi və ya vəhdəti-cinsiyyə. Digəri din. Vəhdəti-lisanın, yəni vəhdəti-cinsiyyənin (irqin, millətin) heç şübhə yoxdur ki, dünyadakı bəqa və səbatı dindən daha davamlıdır, çünki az bir zamanda dəyişməz. Halbuki, ikincisi böylə deyildir. Lisani-vahid üzrə qonuşan irqi görürüz ki, bin sənəlik bir müddət zərfində vəhdəti-lisandan ibarət olan cinsiyyətə bir xələldari olmadan, iki-üç dəfə təğyiri-din ediyor. Deyə biliyoruz ki, ümuri-dünyəviyyədə vəhdəti-lisan mərbutiyyətinin təsiri din məcburiyyətindən daha qüvvətlidir”

Parisdə “ Ürvətül-vüsqa” qəzeti,

Londonda “Ziya ül-Hafiqeyn” jurnalı

C.Əfqani ömrünün çox hissəsini dünyanın müxtəlif ölkələrində keçirib. O, demək olar ki, ömrü boyu islam ölkələrini birləşdirmək, islami birlik yaradaraq müstəmləkələrə qarşı mübarizə aparmaq uğrunda mübarizə aparıb. Bir müddət İranda yaşadıqdan sonra siyasi təqiblər üzündən 1883-cü ilin əvvəllərində İngiltərəyə-Londona gəlir. Lakin burada çox qalmayan Şeyx Parisə gedir. Fəlsəfə elmləri namizədi, dosent Qəmər Mürşüdlü “C.Əfqaninin həyat fəaliyyəti” adlı məqaləsində yazır ki, Əfqani Avropada yaşadığı müddətdə burada baş verən proseslərlə tanış olur və burada da öz mübarizəsini davam etdirir: “C.Əfqani Parisdə dövrün tanınmış jurnalisti Henri Roçifotla tanış olduqdan sonra onun redaktoru olduğu “L,İntransgeant” qəzetində məqalələr yazır. Mütəfəkkirin fransız filosofu Ernest Renanla “Journal des Debats” qəzeti səhifələrində elmi diskussiyaları olur”.

Qeyd edək ki, E.Renanın “İslam dini elmdə bəhrəsizdir” hökmünə dair iddiasına C.Əfqaninin yazdığı cavabın müzakirəsi yüz otuz ildir ki, səngimək bilmir. Şeyx həmin yazısında Renana və Qərbə belə cavab verir: “Avropalılar Aristoteli ərəb qiyafəsində çox yaxşı qarşılamışlar, halbuki, onlar yunanlarla qonşu olduqları zaman heç Aristotel yadlarına da düşmürdü... Xristianlıq intişar tapdığı ilk yüzilliklərdə elm və fəlsəfədən ona görə imtina edib ki, “bu, izahı mümkün olmayan üçləşmə - xristian dininin etiqadına görə çörəklə şərabı İsa peyğəmbərin əti ilə qanına dəyişmə və Allahın ilahi mahiyyəti ilə insan mahiyyətinin birləşdirilərək Tanrının insan olması imanını izah etmək üçün gərəkli” idi... Əgər bütün avropalılar eyni nəslə mənsubdurlarsa, onda sami olan harranlar və suriyalılar da böyük ərəb ailəsinə mənsub oduqlarını haqlı olaraq iddia edə bilərlər... Elmin böyük qaynaqları halına gəlmiş İraq və Əndəlüs kimi məmləkətlər ərəb xilafətinin Şərqdə və Qərbdə süqutundan sonra təkrar keçmiş cəhalətə düşüb fanatizmin mərkəzi halına gəldilər”.

Q.Mürşüdlü məqaləsində göstərir ki, C.Əfqaninin Parsidə gördüyü ən önəmli işi “Əl Ürvətül-vüsqa” (Möhkəm ip-Quranda Allahın köməyi mənasında-red.) adlı gizli islami cəmiyətin fəaliyyətini yönləndirməsi və eyniadlı qəzeti nəşr etməsi idi: “Cəmiyyətin adı Quranın əl-Bəqərə sürəsinin 256-cı ayəsindən götürülüb: “Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğruluq (iman) azğınlıqdan (küfrdən) aydın fərqlənir. Hər kəs Şeytanı (və ya bütləri) inkar edib Allaha iman gətirsə, o artıq (qırılmaq bilməyən) ən möhkəm bir ipdən (dəstəkdən) yapışmış olur. Allah (hər şeyi olduğu kimi) eşidən və biləndir”. (14,2,256). Cəmiyyətin və qəzetin əsas məqsədi və vəzifələri Şərq xalqlarına geriləyib çökmələrinin səbəblərini izah etmək, itirilənlərin yerini doldurmaq, gəlməsi ehtimal olunan bəlalardan qorunmasının yollarını göstərmək, Şərq xalqlarını geri salan səbəblər haqqında araşdırmalar apararaq onları üzə çıxarmaq, xalqı müstəmləkələrə qarşı mübarizəyə qaldırmaq, islam ölkələrində dövrün tələb etdiyi islahatların keçirilməsinə inamın itməsinə aparan mövhumat və fanatizmi işfa etmək, ittihamlara qarşı çıxmaq və müsəlmanların keçmiş nəsillərin qoyduğu prinsiplərilə bağlı qaldıqca mədəniyyət səviyyəsinə çata bilməyəcəklərini söyləyən kimsələrin bu yersiz iddialarını təkzib etmək idi. Eyni zamanda, hədəfdə müsəlman xalqları arasında əlaqələrin möhkəmləndirilməsi var idi”.

Q.Mürşüdlü qeyd edir ki, “əl-Ürvətül-vüsqa” cəmiyyəti haqqında məlumatlar az olsa da, onun qısa zamanda bir çox müsəlman ölkələrində şöbələrinin yaradıldığı məlumdur. Onun araşdırmalarına görə, qəzetin ilk sayı 1884-cü il martın 13-də çapdan çıxdı.

“Qəzetin ideya-siyasi istiqamətini Əfqani müəyyənləşdirirdi. M.Əbdu isə bu ideyaları məqalə şəklində hazırlayırdı. Qəzet bütün islam ölkələrinə-Misir, İran, Türkiyə, Hindistan, Suriya, Sudan və digər ölkələrə pulsuz göndərilirdi. Qəzet əsasən redaksiya heyətinin adlarını bildikləri şəxslərə göndərilirdi”-deyə dosent məqaləsində yazır.

Belə ki, qəzetin ilk nömrəsində deyilir ki, dərgi adlarını bildiyimiz şəxslərə, zənginin də, fəqirin də ala bilməsi üçün pulsuz paylanır: “Adları bizə məlum olmayanların rəhbərlik ünvanımıza adlarını və ünvanlarını əks etdirən bir məktub göndərməyi yetərlidir.

Cəmiyyət tərəfindən maliyyələşdirilən, dövrün ərəbcə nəşr olunan və beynəlxalq miqyasda yayılan ən böyük siyasi mətbu orqanı olan “Əl-Ürvətül-vüsqa” qəzeti C.Əfqaninin öz dini-siyasi platformasını İslam aləminə yayması üçün güclü bir vasitəyə çevrildi. Qəzetdə dərc olunan məqalələrdə Şərq xalqlarının, özəlliklə də müsəlmanların hüquqları müdafiə olunur, müstəmləkəçilərin, xüsusilə də ingilislərin siyasi məqsədləri ifşa olunur, islami birlik ideyası təbliğ edilirdi.

C.Əfqaninin şagirdi Məhəmməd Əbdüh ustadın qəzet qarşısına qoyduğu məqsəddən bəhs edərək yazırdı: “C.Əfqani heç olmasa, bir müsəlman ölkəsini oyandırmağa çalışırdı.

Belə ölkə qabaqcıl ölkələrə çatmalı və islamı əvvəlki nüfuzuna qaldırmalıdır. O deyirdi ki, Şərqdə İngiltərəyə sarsıdıcı zərbə vurmaq, müsəlmanların başı üzərində asılan kölgəni götürmək lazımdır”.

Təbii ki, Avropada ingilis müstəmləkəsinin əleyhinə dərc olunan qəzet İngiltərə hökumətini narahat etməyə bilməzdi. Hələ qəzetin ilk sayı nəşr olunanda bəzi ingilis qəzetləri hökuməti bu barədə xəbərdar edir və qəzetin Misir, Hindistan, hətta Osmanlı imperiyasında yayılmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə çağırırdı. İngilis hökuməti də qəzetin müstəmləkə xalqlarına göstərdiyi təsirin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə başladı.

Asif NƏRİMANLI

(ardı var)

Paritet.-2012.- 24-25 yanvar.-S. 13.