İki tamaşa haqqında

Söhbət Azərbaycan dramaturgiyasının görkəmli nümayəndələrindən biri, maarifçi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri Cadu" əsərinin Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında və S.Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrında səhnəyə qoyulmuş tamaşadan gedir. Janr müəyyən edilməsində rejissor müstəqilliyi əsas götürülərsə, Gənc Tamaşaçılar Teatrında əsər ikihissəli mistik faciə kimi, Şəki teatrında isə ikihissəli psixomistik komediya kimi təqdim edilməsinə səy göstərilmişdir.

Orası təqdirəlayiqdir ki, son 40 ildə unudulmuş bu əsərə iki gənc rejissor böyük maraq, diqqət və həyəcanla müraciət etmişdir. N.Kazımov öztamaşasını zahiri hərəkətlər, tryuklar, son dərəcə kəskin mizanlar vasitəsilə həll edirsə, Şəki rejissoru Mirbala Səlimli bütün diqqətini əsəri daxilən işıqlandırmağa yönəldir. Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşanın tərtibatını (rəssam Lətifə Quluzadə) əsasən nağılvarı obrazlı şəkildə həll edirsə, Şəki teatrında (rəssam Qüdrət Məmmədov) tamaşanın zahiri görünüşünü statistik həll etmişdir. L.Qafarzadə tamaşanın arxa planında iri hörümçək toru göstərməklə aktyorların bu tor üzərində müxtəlif hərəkətlər etməsinə gözəl şərait yaratmışdır. Bu baxımdan fiziki hərəktlərə üstünlük verən Nicat Kazımov çox düzgün rəssam seçimi etmişdir. Əməkdar rəssam Q.Məmmədov isə qapıları olmayan bir məkan çəkmişdir ki, onun üç qapısı arxasından qurumuş ağacların mənalı kölgələri (xüsusilə qırmızı işıqda) hadisələri irrial bir məkana apara bilir.

Həm Gənc Tamaşaçılar Teatrı, həm də Şəki Dövlət Dram Teatrı əsərin şərhinə bir-birindən fərqlənən münasibətlərdən çıxış edirlər. N.Kazımov mistik faciə dedikdə bir qədər qeyri-dəqiqlik göstərir. Tamaşada şəxsi ehtiras hissləri, cinslərin bir-birinə münasibətlərinin freydizmə əsaslanması, ehtiramların fəlakətə səbəb olması həm Qurbanın, həm-Səlimənin, həm Hafizə xanımın, həm Pəri Cadunun məhv olması heç də mistik təsir bağışlamır. Bu freydizmin qurbanları həddən çox səy göstərmələrinə baxmayaraq, faciədən çox dram təsiri bağışlayırlar.

Aristotelin faciə janrı haqqında verdiyi tələblərə də çox az yaxınlaşırlar. Tamaşa yarı mistik, yarı plastik cinsi ehtiras prinsiplərinin ön planda çox ifadəli təsvirindən başqa bir şey deyildir. Lakin buna baxmayaraq, tamaşada məşğul olan bütün ifaçılarda böyük məsuliyyət hissi görünür. Bu tamaşanın iştirakçıları həm zahiri, həm daxili hərəkətlərində sanki bir-birini yarışa çağırıblar.

Tamaşanın ən ümdə dəyəri ondan ibarətdir ki, əsər milli teatr ənənələrimiz əsasında qurulmuşdur. Tamaşada müəllif mətninə müdaxilə edilmədən bir çox rejissor tapıntıları var ki, onlardan ikisini xüsusi qeyd etmək istərdim. Əsərin əvvəlində iblis, barmaqlarında olan parlaq üzüklərdən birini çıxarıb Pəri Cadunun barmağına salır. Sonda Pəri Cadu Qurban tərəfindən öldürülür, peyda olan iblis öz üzüyünü onun barmağından çıxarıb öz barmağına qaytarır. Burda şər qüvvələrin hədiyyələri belə faciəvi işarə xarakteri alır. İblislərdən gələn hər şey insanı məhv edərək, yenə də İblisə qayıdır. Tamaşada ikinci tapıntı rəqqasə obrazının tamaşanın ümumi ideya çərçivəsində maraqlı həllidir. Pəri Cadu qarşısında rəqs edən rəqqasə əslində Şamama Cadunun göndərdiyi bir varlıqdır ki, o rəqs edə-edə əvvəl Səliməni, sonra isə Hafizəni çağırır. Beləliklə, Qurbanı tökdüyü qanlarla çaşdırır və Pəri Cadunun da qətlinə səbəb olur.

Gənc Tamaşaçılar Teatrında obrazlar məlum ənənələrə əsaslanaraq oynanılır. Bunu Şamama Cadu rolunun ifaçısı Naibə Allahverdiyevaya, həm də İblisin ifaçısı N.Kazımova aid etmək olar. Lakin Səlimə (Küşvər Şərifova), Hafizə xanım (Mehriban Abdullayeva) ənənəvi (müəllifdə olduğu kimi) ifalarına baxmayaraq, son dərəcə emosional təsir bağışlayırlar. Səlimənin acizliyi, sadəlövhlüyü, təəssüf doğurursa, Hafizə xanımın qəddarlığı, amansızlığı, kobudluğu, kin və küdurəti tamaşaçıları bir o qədər hiddətə gətirir.

Bu tamaşada Pəri Cadu obrazını Kamalə Hüseynova ifa edir. Aktrisa böyük səylə rolun öhdəsindən (xüsusilə fiziki hərəkətlər vasitəsilə) gələ bilir.

Əmrah-İ.Əsədov, Rəhim-K.Hadizadə, Sayad-Sonaxanım Əliyeva öz rollarını məsuliyyətlə ifa edirlər.

Şəki teatrında isə Şamama Cadu obrazının ifaçısı Əbülfət Salahovu xüsusi qeyd etmək lazmıdır. Ola bilsin ki, inqilabdan qabaq bu rolu kişi aktyorlar oynaya bilsin, lakin sovet dövründə Şamama Cadunu adından da məlum olduğu kimi qadınlar ifa etmişdir. Qızıl Dərviş mükafatçısı Ə.Salahov Şamama Cadunu gözlənilməz, orijinal şəkildə təqdim edir. Bu bir gözü kor, qanadları sınmış qara qarğa təəssüratı bağışlayır. Ovsunlama səhnələrində Ə.Salahov zahiri plastik baxımdan inandırıcı bir şəkildə dəyişə bilir. Fərəhli cəhət budur ki, tamaşa komediya adlandırıldığından obrazda komik xüsusiyyətlər üstünlük təşkil edir.

Zahiri hərəkətlərlə zəngin olan obrazların biri də Qızıl Dərviş mükafatçısı Xanlar Həşimzadənin yaratdığı İblis surətidir. X.Həşimzadə həm də iblis olaraq Əmrah cildinə girmişdir. Rejissor tərəfindən belə yozum mübahisə doğura büər.

H.Caviddə İblis mifologiyaya uyğun dünyaları lərzəyə gətirən, dağıdan bir qüvvədir, o, sağlam, enerjili, qətiyyətlidir. Rejissor M.Səliminin tamaşasında isə İblis insult keçirərək iflic olmuş, hətta danışığını belə itirmiş şikəst bir dazbaşdır. O, Hafizə xanım kimi bir gözəlin eşqi ilə alışıb yanan Əmraha necə və nə üçün çevrilə bilər. Axı Əmrah Hafiz xanımın nə Qurbanı gətirməsində, nə də Sayada sataşmaqda İblisə layiq hərəkətlər etmir.

Tamaşada Dərviş obrazı (Aydın Əlibalayev) zahirən xeyirxah əməlləraşılayan məscid mollalarına bənzəyir. Tamaşanın əvvəlində aktyorun hərəkətində bütövlük hiss olunur. Lakin sonda tamaşada qoyulmuş mövzu həll olunub qurtarandan, ideya aydınlaşandan sonra Dərvişin uzun keçidlərlə səhnənin ortasına gəlməsi, heç tələsmədən diz çöküb, kitab açması ilə rejissorun nə demək istədiyi məlum olmur.

Pəri Cadu obrazının ifaçısı Yasəmən Malik, əlbəttə, Hafizə xanım rolunun ifaçısı Sima Şabanova ilə müqayisə edilə bilməz. Əvvəla, Pəri Cadu obrazında lazım olan vəziyyətləri ifaçı hələlik dərindən duyub göstərə bilmir. Y.Malikin ifasında bir yeknəsəqlik var. Sima Şabanovada isə Hafizə xanım obrazında dramatik qətiyyət, hücum, amansızlıq, kobudluq son dərəcə lirik formada təqdim olunur ki, bu da obrazın ümumi xarakterinə ziddir. Belə davranışın Hafizə xanımı məhvə gətirəcəyi inandırıcı görünmür.

Səlimə-L.Məmmədova, Niyaz-P.ismayılov, Sayad- İ.Şabanova xarakterləri ilə seçilə bilən tammənalı obrazlar yaratmağa müvəffəq olmuşlar.

Biz qəsdən həm Gənc Tamaşaçılar Teatrında, həm də Şəki Dram Teatrında Qurban rolunun ifaçıları haqqında fikrimizi sona saxladıq. Düzünü qeyd edim ki, Şəki teatrında Rəhim Qocayev səhnəyə çıxanda elə bildim ki, Gənc Tamaşaçılar Teatrının aktyoru Elşən Rüstəmovdur. Çünki hər iki ifaçının hərəkətləri və səsi bir-birinə çox uyğun gəlir. Lakin ədalət naminə demək lazımdır ki, artıq öz rolları ilə həm kinoda, həm də teatrda tanınan və sevilən Elşən Rüstəmovun Qurbanı birtərəflidir. Aktyorun obrazın daxilinə nüfuzu dərin deyildir. Lakin R.Qocayev bu sahədə, qismən də olsa, seçilir. Xüsusilə onun son şəkilləri hər bir hadisəni diqqətlə izləyib qiymətləndirilməsi baxımından önəmlidir.

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Teatr Xadimləri ittifaqının birgə təşəbbüsü ilə keçirilən festivallarda birinci dəfə Gənc Tamaşaçılar Teatrının, builki tədbirlərdə Şəki teatrının məhz "Pəri Cadu" əsəri ilə çıxışı təqdirəlayiqdir. Teatlarımıza yeni nəsil gəlir. Bir-birindən fərqlənən rejissorlar-N.Kazımov, M.Səlimlinin uğurlu işləri isə teatr ictimaiyyətimizi sevindirməyə bilməz.

Ağakişi KAZIMOV

Respublika.- 2010.- 3 iyun.- S. 6.