Səhnəmizin Leylası

Rəsmi titulları çox idi Leyla xanımın Azərbaycan Respublikasının xalq artisti, SSRİ Dövlət mükafatı laureatı, Azərbaycanın Dövlət mükafatı laureatı və sair. Ancaq böyüyüb boya-başa çatdığı Azərbaycanında hamı onu Azərbaycan gözəli kimi tanıyırdı.

Azərbaycan gözəli Leyla xanım 1920-ci ildə Bakıda anadan olub. Atası Ağalar bəy, anası Bikə xanım Şəmkir bəyzadələrinin nəslindən idilər. Belə bir nəcabətli ailədə dünyaya göz açan Leyla xanım ömrünün sonuna kimi nəcibliyini, xanımlığını saxlaya bildi. Böyük yaradanın ona bəxş etdiyi gözəlliyi isə Tanrı özü qorudu. İlk dəfə səhnəyə çıxanda balaca Leylanın 8 yaşı var idi. Anası Bakıda Mərkəzi kəndçilər evi deyilən mədəniyyət evinin tibb məntəqəsində işləyirdi. O, tez-tez balaca Leylanı özü ilə iş yerinə aparardı, Leyla da həvəslə aktyorların məşqlərinə baxardı.

Bir dəfə dərnəyin rejissoru Əlisəftər Babayev bu balaca qıza diqqətlə nəzər salıb ded: "Görürəm səhnəyə həvəsin var. Gəlsənə özün kimi balaca bir rol tapşırım sənə". Beləcə balaca Leyla ilk dəfə "Coşqun" tamaşasında Coşqunun bacısı rolunda səhnəyə çıxdı.

Leyla Bədirbəyli kinoya da çox erkən gəlib. O, hələ yeniyetmə ikən moskvalı rejissor D.Vertovun "Lenin haqqında üç mahnı" sənədli filmində pioner qız rolunda çıxış etmişdi. Bundan sonra 1937-1942-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının Mahnı Rəqs Ansamblının solisti oldu. Gənc solist bu ansamblda "Bir dənəsən", "Naz eləmə", "Tərəkəmə" rəqslərini elə məharətlə ifa edirdi ki, neçə on illər keçməsinə baxmayaraq, sənət adamları bu barədə fəxrlə danışırlar.

Böyük sənətkar peşəkar teatr səhnəsinə gəlməzdən əvvəl 1937-ci ildə "Dəcəl dəstə" fılmində pioner dəstə rəhbəri, 1941-ci ildə "Səbuhi" filmində Tubu, 1942-ci ildə "Sovqat" fılmində Ayna rollarında oynayıb. "Dəcəl dəstə" uşaq fılmi 70 ildir ki, göstərilmirdi. Çünki surəti yox idi. Dövlət Film Fondunun təşəbbüsü ilə bu film Moskva kino arxivindən alındı. Bu gün bizim həmin filmdə çox gənc, 17 yaşlı Leyla Bədirbəylini görmək imkanımız var.

Leyla Bədirbəylinin teatrda ilk çıxışı M.İbrahimovun "Məhəbbət tamaşasında Zəhra rolu olub. Bunun ardınca A.Ostrovskinin "Tufan" əsərində Klaşa obrazını yaradıb. Bundan sonra teatr səhnəsində "Pəri Cadu" tamaşasında Pəri, "Vaqif'"də Gülnar və Xuraman, "Xanlar"da Mehriban, "Solğun çiçəklər"də Sara, "Almaz"da Almaz, "Şərqin səhəri" əsərində Dilarə, "Xoşbəxtlər”də İncə, "Əliqulu evlənir"də Qumral, "Kəndçi qızı"nda Göyərçin, "Şeyx Sənan"da Zöhrab, "Uzaq sahillərdə"də Anjelika, "Otello"da Dezdemona, "Canlı meyif"də Liza və digər rollar ifa edib. Leyla xanım tamaşalarda əsasən baş rolların oynayıb, kinoda olduğu kimi.

Sənətkarın həyatında ən əlamətdar il 1945-ci il oldu. Həmin il "Arşın mal alan" filmi çəkildi. Filmin qəhrəmanı Gülçöhrə zərifdir, gözəldir və həssasdır. O, Öz həmyaşıdlarından azad seçim və əsl məhəbbət arzusunda olması ilə fərqlənir. O, öz hissləri ilə sanki bütün cəmiyyətə meydan oxuyur. Axı o gözəl arşınmalçını sevib. Atasının hədə-qorxusuna baxmayaraq, Gülçöhrə öz məhəbbətindən imtina etmir, əksinə, axıracan öz məhəbbətini müdafiə edir. Leyla xanımın oyununda Gülçöhrənin hisslərindəki cəsarətsizliklə qətiyyət o qədər təbii, səmimi alınıb ki, uzun illər aktrisanın adı bu qəhrəmanın adı ilə uyğun səslənib.

"Arşın mal alan" qısa vaxt ərzində dünya şöhrəti qazandı və dünyanın bir çox xalqların bəstəkarın sehrli musiqisinə, mənalı yumoruna heyran qaldılar. "Arşın mal alan"a görə yaradıcı qrup, o cümlədən Leyla Bədirbəyli 1946-cı ildə SSRİ Dövlət mükafatına layiq gorüldülər.

Leyla Bədirbəyli yaratdığı Gülçöhrə obrazı ilə əlaqədar dünyanın müxtəlif ölkələrindən məktublar almışdı. Bolqarıstandan gənc qadının ona göndərdiyi məktub bu sözlərlə qurtarır: "Mən beş oğulun bir bacısına məharətlə oynadığınız Gülçöhrənin adını verdim. Bolqarıstanın Gülçöhrəsi sizin kimi şöhrət qazansa, özümü xoşbəxt sayaram".

Aktrisanın "Səbuhi" fılmində iştirakı ilə bağlı bu sözlərə rast gəlirik; "Film üçün aktyor seçmək rejissorları çox düşündürürdü. Onlar filarmoniyaya getdilər. Məqsədləri Leyla Bədirbəylini bir daha rejissor gozü ilə yoxlamaq idi. Nəhayət, milli paltar geymiş Leyla səhnəyə gəldi. Azərbaycan xalq çalğı alətləri üçlüyünün müşayiəti ilə "Tərəkəmə" rəqsini elə məharətlə oynadı ki, rejissorlar dərhal səhnənin arxasına keçib Leyla ilə görüşdülər". Leylanın boy-buxunu, incə rəqsləri rejissorları valeh etmişdi.

Leyla Bədirbəyli "Səbuhi" filmində M.F.Axundovun səmimi və mehriban həyat yoldaşı Tubu xanımın obrazını yaratdı. Məhz "Səbuhi" filmindən sonra Leyla Bədirbəyli teatrda işləmək üçün dəvət aldı. Aktrisanın özü həmin dövrü belə xatırlayırdr. "Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov, Ənvər Məmmədxanlı, Rəsul Rza, Rza Təhmasib və Adil İsgəndərov kimi sənətkarların təsiri ilə mən günlərin bir günü fılarmoniya səhnəsindən Akademik Dram Teatrının səhnəsinə dəvət olundum. Bu dövrü mən yaradıcılığımın ikinci və daha mühüm dövrü hesab edirəm".

Qeyd etmək lazımdır ki, Leyla Bədirbəylinin kinoda aktyor taleyi olduqca uğurlu olub. O, öz yaradıcılığında həmişə yüksək insani keyfiyyətlərə malik milli koloritli qadınların bədii obrazlarını təcəssüm etdirib. Leyla xanımın çəkildiyi filmlərin tematik dairəsi geniş, qəhrəmanları müxtəlifdir. O, əlliyə yaxın bədii, bədii-televiziya, qısametrajlı bədii filmdə çəkilib, bacılarımızın, analarımızın, nənələrimizin obrazlarını yaradıb. Onun "Fətəli xan" və "Koroğlu" filmlərində yaratdığı Tuti Bikə və Nigar obrazları təkcə sevimli ərlərinin nəzakətli, incə və etibarlı arvadları deyil, həm də igid, cəsur məsləkdaşlarıdır.

Tuti Bikə Fətəli xanın həyat yoldaşıdır. O, sədaqətli qadın, fədakar ana, cəsarətli döyüşçüdür. Leyla xanım qəhrəmanını bu keyfiyyətləri ilə bizə təqdim edir və yadda qalır.

Məşhur "Koroğlu" xalq dastanının eyniadlı variantı olan kino dastanında Leyla Bədirbəyli Koroğlunun sevgilisi, Həsən xanın qızı Nigarın surətini yaradıb. Nigar xan qızı olsa da, Rövşəni həqiqi məhəbbətlə sevir. Atasının zülmkar əməlləri onu bərk narahat edir. Buna görə o, əzab çəkir, saray mühiti onu sıxır. Nəhayət, Nigar imkan tapan kimi qaçıb Çənlibelə-Koroğlunun yanına gedir. Aktrisa Nigarın keçirdiyi iztirablarını, həyəcanlarını, daxili gər-ginliyi bacarıqla göstərə bilib.

"Onun böyük ürəyi" filmindəki Xalidə rolunu qeyd etmək yerinə düşərdi. Burada aktrisa böyük psixoloji həssaslıqla insan xarakterinin pərakəndəliyini və inamsızlıq hissini açıb göstərə bilib. Xalidə və Rəcəb bir-birlərini sevirlər. Böyük Vətən müharibəsi başlanandan sonra Rəcəb cəbhəyə gedir. Xalidə onun qayıdacağına inanmır. O, öz həyatını yaşamağa başlayır. Rəcəb döyüşlərin birində ağır yaralanır, gözləri tutulur. Rəcəbi bu vəziyyətdə görən Xalidə birdəfəlik ondan uzaqlaşır. Xalidədə əziz adama olan inam hissi yox olur. Xalidə obrazı aktrisa L.Bədirbəylinin xarakterinə, təbiətinə uyğun olmasa da, bu rolun öhdəsindən layiqincə gəlib.

Azərbaycan və Özbəkistan pambıqçılarının ənənəvi dostluğundan bəhs edən "Görüş" kinokomediyasında məhəbbət mövzusu ilə bağlı bir neçə sujet xətti var. Bunlardan biri Bilqeyis-Musa xəttidir. Filmdə gənc pambıqçı Bilqeyisin obrazını Leyla Bədirbəyli yaradıb. Bilqeyis qabaqcıl pambıqçı olmaqla yanaşı, həm də qayğıkeş bacıdır. Qardaşı Kamilin avaralığına göz yummayan bacı onu hər cür cidd-cəhdlə düz yola qaytarmağa çalışır. Leyla xanımın ifasında Bilqeyis ismətli, həyalı, mehriban, işgüzar, müasir Azərbaycan qızlarının ümumləşdirilmiş obrazıdır. Biz bunu Bilqeyisin sevgilisi Musaya olan münasibətində də aydın görürük.

Leyla Bədirbəyli müxtəlif illərdə çəkilmiş "Kölgələr sürünür" filmində Leyla, "İntizar"da Ana, "Sevil" film-operasında Tafta, "Gilas ağacı”nda nənə, "Bizim küçənin oğlanları"nda Leyla, "Çarvadarların izi ilə"də Məfruzə, "Vulkana doğru"da Gülsüm, "Kişi sözü"ndə ana, "Dərviş Parisi partladır"da Şəhrəbanı xanım, "Asif, Vasif, Ağasif"də nənə, "O dünyadan salam" filmində Kəblə Fatma və başqa filmlərdə maraqlı surətlər yaradıb.

Leyla xanım bu filmlərdə gənc qadın, ana, nənə rollarının hamısında məlahətlidir, gözəldir, istər bisavad Kəblə Fatma, Şəhrəbanı xanım olsun, istərsə də müasir nənələr. Hərənin öz xarakteri, öz həyat tərzi var.

Leyla Bədirbəyli milli teatr və kinodakı fəaliyyəti ilə uzun illər Azərbaycan incəsənətinə, mədəniyyətinə öz töhfəsini verib. O, "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının aktyor şöbəsində işləyərkən istedadlı gənclərin inkişafına çalışır, onlara dəyərli məsləhətlərini verirdi.

Leyla Bədirbəyli eyni zamanda Azərbaycan Milli Televiziyasının göstərdiyi bir çox televiziya tamaşalarında da müxtəlif rollar ifa edib, uzun illər televiziyanın "Aktyor, kino, rol" verilişinin aparıcısı olub.

Böyük sənətkar həyatı ilə bağlı ona verilən suala vaxtilə belə bir cavab verib: "Mənim həyatımı uzun bir yola bənzətsək, bu yol heç də həmişə hamar olmayıb. Sevinc dolu günlərim də olub, kədərli günlərim də. Bir sözlə, məşəqqətli və ilhamlı günlər yaşamışam. Amma heç vaxt sızıldayıb, ah-uf eləməmişəm".

"Leyla xanım nəcib olduğu qədər də mərd, alicənab insan idi. O, çox xoşbəxt insan idi. Ona görə ki, o vaxtlar doğulan qız uşaqlarının adını Leyla qoyardılar və gənc bir qızın gözəlliyini Leyla xanımla müqayisə edərdilər. Qızları ona oxşadardılar. Leyla xanımda insan əxlaqı, insani keyfiyyətlər çox yüksək idi, işıqlı, nurlu qadın idi. Qadın, sənətkar, şəxsiyyət. Bu üçlük Leyla xanımı ilahiləşdirmişdi. Onun haqqında nə qədər danışsaq yorulmarıq". Bu sözlərin müəllifi Adil İsgəndərovun çəkdiyi "Əhməd haradadır" filmindəki əsas rollardan birini ifa edən sürücü Əhməd, yəni Elxan Qasımovdur. Ömrünün 47 ilini kinoya həsr edən Elxan müəllim sənətdə Leyla xanımla çiyin-çiyinə çalışıb. Onu həm sənətkar kimi, həm nəcib bir insan kimi sevib, hörmət edib. Deyir ki, səhnəmiz Leylasız qalıb. O, səhnəmizin Leylası idi. Onun həm teatrda, həm kinoda yaratdığı obrazlara indi də tamaşa edəndə düşünürsən ki, doğrudan da, Leyla xanım səhnə üçün yaranmışdı, Azərbycan mədəniyyətinin, incəsənətinin səhnəsi üçün.

Fəxrəddin MUSTAFAYEV

Respublika.- 2011.- 1 yanvar.- S. 8.