| KİTABLARIN İZİ İLƏ

Azərbaycan dünyanın ən qədim yaşayış məskənlərindən biridir və burada yaşayan insanlar çox zəngin mədəniyyət yaratmışlar. Bu mədəniyyətin müxtəlif aspektlərinin öyrənilməsinə, tədqiq olunmasına indiki dövrdə, qloballaşan dünyada çox böyük önəm verilməlidir. Çünki Ermənistan—Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin beynəlxalq səviyyəyə çıxması, onun həlli məsələlərinin mürəkkəbləşməsi Azərbaycanın tarixini, mədəniyyətini, dilini öyrənməyi, tədqiq etməyi zərurətə çevirir.

Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin fikri bu mənada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: “Bizim tarixçilər XX əsrdə çox işlər görüblər. Ancaq mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, hələ ki Azərbaycanın, xalqın, ümumiyyətlə bu torpağın, ölkənin tarixi lazımi səviyyədə öyrənilməyib, tədqiq olunmamışdır. Bu sahədə çox böyük işlər görülməlidir. Bununla onu demək istəyirəm ki, Azərbaycan nadir bir ölkədir, nadir bir ərazidir, bəşər tarixində Azərbaycan bir ərazi kimi, bir ölkə kimi və Azərbaycan xalqı bir xalq kimi böyük tarixi proseslərin iştirakçısı olubdur.

Biz indi, müstəqil Azərbaycanda ölkəmizin, torpağımızın sahibi olduğumuz halda gərək bu qədim, çox zəngin tariximizi araşdırıb meydana çıxaraq, xalqımızın o dərin köklərini elmi sübutlarla, elmi əsaslarla həm öz xalqımıza çatdıraq, həm də dünyaya göstərək ki, bu xalqın kökü hardandır və Azərbaycan bir ölkə kimi bəşər tarixində hansı yeri tutur. Ancaq biz bunu indiyə qədər göstərə bilməmişik.

Müstəqilliyimizin son illərində, xüsusilə 2000–ci ildən sonra Azərbaycanın ümumiyyətlə tarixini, ərazisini, adət–ənənəsini, dilini, yazısını, əlifbasını, etnoqrafiyasını öyrənmək, tədqiq etmək sahəsində xüsusi fəallıq göstərmiş və bir sıra elmi məqalələr, kitablar, monoqrafiyalar yazaraq Azərbaycan, rus, ingilis və digər dillərdə çapdan buraxmışlar: Azərbaycan dilçilərindən Əjdər Fərzəlinin “Gəmiqaya – Qobustan əlifbası” (2003), “Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyəti (e.ə.VIII – V minilliklər)” (2008), “Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyətinin işığında” (2010); fil.e.dok., professor Qara Namazovun “C.Çörçvodun tarixi kəşfləri” (2011); Zabit Babayevin “Ermənilər və haylar. Erməni problemi” (2012); İsmayıl Hacıyevin “Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və qanlı cinayətləri” (2012); Fikrət Rzayevin “Söz” (2012), “Söz konstrukturluğu” (2012) və s. Bu cür kitablar çox ciddi elmi araşdırmalara söykənir və Azərbaycanın bu istiqamətdə öyrənilməsi üçün müəyyən yollar açır.

Doğrudur, bu cür kitablar son onillikdə onlarladır. Amma Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ probleminin daha da mürəkkəbləşməsi bu cür tədqiqat işlərinin geniş şəkildə aparılmasını və müxtəlif dillərə tərcüməsini və nəşrini zərurətə çevirir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Diplomatik xidmət orqanları rəhbərlərinin IV müşavirəsindəki nitqi də problemin sistemli və ardıcıl şəkildə davam etdirilməsini qarşıya qoymuşdur. Ölkə başçısı müşavirədəki nitqində demişdir: “Xarici siyasətlə bağlı ölkə qarşısında duran əsas vəzifə, əlbəttə ki, Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli məsələsidir. Bu, nəinki xarici siyasətdə, ümumiyyətlə ölkə qarşısında duran əsas məsələdir. Bildiyimiz kimi, məsələ uzun illərdir öz həllini tapmır, ədalət, beynəlxalq hüquq normaları pozulur və bu ədalətsizlik davam edir…

Mən məsələnin tarixi aspekti haqqında dəfələrlə fikrimi bildirmişəm, müvafiq göstərişlər vermişəm, o cümlədən bizim alimlərə ki, məsələnin tarixi aspektinə dair tutarlı arqumentlərlə zəngin yeni kitablar dərc edilsin. Bu istiqamətdə də işlər gedir və araşdırmalarımız, əsərlərimiz həqiqəti əks etdirir, yəni, tarixi həqiqət üzərində qurulmuşdur. Məsələnin tarixi aspekti də çox önəmlidir. Çünki uzun illər ermənilər öz lobbi qurumları vasitəsilə dünyada belə bir rəy formalaşdırmağa çalışırlar ki, Dağlıq Qarabağ qədim erməni torpağıdır və erməni xalqı əsrlər boyu bu torpaqda yaşamışdır. Bunlar tamamilə yalan, təhrif edilmiş məlumatlardır. Hazırda biz bu yalanları ifşa etməklə, həqiqətləri ortaya qoymaqla eyni zamanda münaqişənin həlli üçün tarixi bazanı da möhkəmləndiririk”.

Onu da qeyd etməliyik ki, Azərbaycanın tarixinə, mədəniyyətinə, erməni terrorizminə aid çap edilən bir sıra kitablarda bu problemə xüsusi diqqət yetirilir. Çünki Qobustanın, Gəmiqayanın, ümumiyyətlə, yazılı abidələrin və Azərbaycan əlifbasının yaranmasında bu abidələrin roluna aid çap edilmiş bir sıra əsərlər, onların təhlili də qarşıya qoyulan bu problemin müsbət həllinə əsaslı təsir göstərə bilər və göstərir.

Bu mənada son illərdə çap edilmiş Əjdər Fərzəlinin “Gəmiqaya–Qobustan əlifbası” (2003), “Qobustan–Gəmiqaya mədəniyyəti” (2008), “Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyətinin işığında” (2010) və s. kitabları bu problemin müxtəlif cəhətlərinin aydınlaşdırılmasına əsaslı təsir göstərir. Məsələn, “Gəmiqaya–Qobustan əlifbası” (2003) kitabında alimin fikri aşağıdakı şəkildə verilmişdir:

“Belə ki, Əjdər Fərzəli bu günədək elmə məlum olmayan çox qədim, zəngin bir mədəniyyəti Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyətini aşkar etmiş, öz elmi yeniliyi ilə dilşünaslığı, folklorşünaslığı, tarixşünaslığı və fəlsəfəni daha da zənginləşdirmişdir. O, Gəmiqayadakı Tanqrı, 4 ünsür: Su, İşıq, Göy, Hava və 4 fəsil piktoqrammalarını müəyyən etmişdir. Müəllif qeyd edir ki: “Gəmiqaya–Qobustan və şumerli türk əlifbaları ilə müqayisədə Orxon–Yenisey işarələrinin miqdarı nisbətən “kasıb” görünür. Əlbəttə, Orxon–Yenisey əlifbasının hələ aşkara çıxarılmamış sirləri çoxdur. Onun işarələrinin miqdarı haqqında da qəti fikir söyləmək mümkün deyil. Fikrimizcə, hər iki türk əlifbası zaman etibarilə çox qədimdir. Orxon–Yenisey əlifbası Avroasiya mühitində Şərq, Gəmiqaya–Qobustan isə Qərb əlifbasıdır. Elə bu səbəbdəndir ki, qədim və müasir Avropa əlifbaları, Yaxın Şərqin bir sıra əlifbaları da Gəmiqaya–Qobustanın törəmələridir”.

Sonra alim müəyyənləşdirmişdir ki, Gəmiqaya–Qobustan əlifbası 32 hərfdən: 23 samit və 9 sait səsdən ibarətdir. Bunlar 100–ə yaxın işarədir. Bu əlifba ilə yazılmış bütöv mətnlər hələlik əldə edilməsə də prinsip etibarilə yəqin etdim ki, Gəmiqaya–Qobustan əlifbasının işarələri tanrıçılıq inamının tələbi ilə soldan sağa – Od tanrıya – Günəşə sarı yazılıb.

Alimin tədqiqatından o da məlum olur ki, Azərbaycan ərazisində XX əsrdə xeyli qədim yazı nümunələri aşkara çıxarılmışdır. Həm də Azərbaycanın ən müxtəlif yerlərində: Kəlbəcərdə və Şamaxıda, Gəncədə və Mingəçevirdə, İçərişəhərdə və Nüvədidə, Təbriz yaxınlığında, Pirallahı adasında, Hacıqabulda və s.

Onu da qeyd etməliyik ki, hələ Əjdər Fərzəlidən əvvəl Gəmiqaya rəsmlərini Vəli Əliyev, Qobustanı İshaq Cəfərzadə kəşf etmiş, xalqımıza çatdırmışlar. Alimin “Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyəti” (2008) kitabında da Gəmiqaya–Qobustan abidələrinin yazısının, nəhayət Azərbaycan əlifbasının əsasında dayanması sübuta yetirilir. O, bu kitabında qeyd edir ki, Gəmiqaya–Qobustan abidələrində oxunan sözlər, (sözlərin bir qismi) müasir dilimizdə olduğu kimi, sait + sait + samit sonra sait+ samit sıralanması ilə fərqlənir. Sözlüyün əsasında qədim Azərbaycan əlifbasının fonetik quruluşu haqqında bəzi müşahidələr aparmaq da mümkündür…Həm müasir, həm də qədim əlifbamızda 32 hərf, 9 sait, 23 samit iştirak edir. Müasir əlifbamızda bütün hərflər 2 şəkillidir: böyük və kiçik hərflərdir. Qədim əlifbamızda isə 32 hərfin hamısı çox işarəlidir.

Bu tədqiqatlar əsasında aşağıdakı ümumiləşdirici fikirlər söyləmək mümkündür. Belə ki, Gəmiqaya–Qobustan rəsmləri qədim Azərbaycan –Qədim insan cəmiyyəti və həmin cəmiyyətin həyat, məişət – əxlaq normaları, inam və adətləri, yaradıcılıq düşüncələri, elmi–mifik baxışları, insan və ətraf aləmə münasibəti və s. haqqında geniş informasiya vermək imkanına malikdir.

Qarşıya qoyduğumuz problemin istiqamətində çap edilən maraqlı kitablardan biri də, fil.e.dok., professor Qara Namazovun müəllifliyi ilə çapdan buraxılmış “C.Çörçvodun tarixi kəşfləri” (2011) kitabıdır. Kitab ingilis tarixçisi Ceyms Çörçvodun Türkiyə cümhuriyyətinin qurucusu Atatürkün 1990–cı ildə xüsusi arxivi açılarkən ortaya çıxmış 4 kitabı əsasında aparılmış tədqiqatın nəticəsidir. Həmin 4 kitab əsasında yazılmış Qara Namazovun əsəri “İtmiş sivilizasiyalar”ın, bəşəriyyətin ilkin yaşam dövrünün müxtəlif təbii fəlakətlər nəticəsində 12 min il bundan qabaq okeana qərq olmuş Mu ölkəsinin tarixinin öyrənilməsi sahəsində Azərbaycan ictimai elmi fikir tarixində atılmış ilk uğurlu addımlardan biri hesab oluna bilər. Bu əsərin Azərbaycan tarixi üçün də çox böyük elmi əhəmiyyəti vardır. Kitabdan məlum olur ki, Günəş imperiyası adlandırılan Mu ölkəsində yaşayan əhalinin dilinin Mayalıların dili ilə eyni olması bu dilin isə uyğur dilinə çox yaxın, hətta demək olar ki, eyni olması, C.Çörçvodun qədim Akkad və Xalde, Xindi, Naqa (Mayya) dilləri ilə türk dilləri arasında paralellər aparması, 30–a qədər sözün həm qrammatik quruluşca, həm də məzmunca bir–birilə səsləşməsi ilə bağlı fikirləri prof.Q.Namazova heyrətamiz nəticələr çıxarmağa imkan vermişdir. Bu tədqiqat əsərinin əhəmiyyətini belə ümumiləşdirmək olar ki, türklər dünyanın ən qədim sivilizasiyasının daşıyıcılarıdır, eyni zamanda türklər dünyanın ən qədim xalqlarından biridir. Kitabın əlavə hissəsində prof. Q.Namazovun Amerika qızıldərililərinin türk soylu olması, onların dillərində 2000–dən çox türk mənşəli sözün müəyyən edilməsi və Qızıldərililərlə Qafqazın ən qədim sakinləri olan türklərin eyni kökə mənsub olması, onların qədim dövrdə türklərin ulu vətənindən ayrılıb, Amerika qitəsində məskunlaşması haqqında gəldiyi elmi nəticələr də çox maraqlı və əhəmiyyətlidir.

Prof.Q.Namazov kitabın ön sözündə yazır ki, C.Çörçvodun 4 kitabının araşdırılması əsasında məlum olur ki, iki məsələ diqqəti daha çox cəlb edir. Birincisi, təzəcə qurulmuş Türk Cümhuriyyətinin banisi Mustafa Kamal Atatürkün türk tarixi haqqında düşüncələri… Necə olub ki, türklər yer üzərindəki bütün qitələrə səpələnib? Türklərin əsl ana vətəni haradır? Türklər Orta Asiyaya gəlmədirlərmi, yoxsa yerli xalqlardır? Anadolu türkləri yerli xalqlardır, yoxsa gəlmədirlər? Gəlmədirlərsə, haradan gəlmişlər? Sakit okeana qərq olmuş qitənin sakinləri kimlər olub? Qitə okeana nə zaman qərq olub? Amerikada yaşayan qızıl dərililər kimlərdir? Onların türklərlə əlaqəsi varmı?…

Bu məsələlər Atatürkü çox düşündürüb və ömrünün son illərini bu məsələlərin öyrənilməsinə həsr edib.

İkincisi, türk tarixçisi Sinan Meydanın daha çox bəhs etdiyi ingilis tarixçisi Ceyms Çörçvodun kitabları haqqındadır. C.Çörçvodun kitabları aşağıdakılardır:

1. “Batmış qitə Mu” (402 s.); 2. “Batmış Munun övladları” (268 s.); 3. “Munun müqəddəs simvolları” (266 s.); 4. “Muda öyrədilən kosmik qüvvələr”. Sonuncu kitabı əldə edə bilmədik.

Kitablarla tanışlıqdan belə qənaətə gəldik ki, bu nadir kitabların Azərbaycan türkcəsinə çevrilib yayılması bir neçə ilə başa gələr. Buna görə də, kitablar haqqında qənaətlərimi yazıb tarixsevərlərlə görüşmək qərarına gəldim.

Tədqiqatçı Q.Namazovun əsərindən məlum olur ki, İsanın da, Musanın da yaydıqları dinin təməlində Mu qitəsinin dini dayanır. “…70000 il öncə ərzin 3–cü dövrəsində Mu qitəsindən çıxan yüksək elm, mərifət və mədəniyyət sahibi insanlar 3 müxtəlif yolla hərəkət edərək Asiya, Avropa, Afrika qitələrinə yayılmışlar və onlara özlərinin yüksək mədəniyyətini də aparmışlar. Raportda deyildiyi kimi, birinci yolla Mu qitəsindən Maya adı ilə çıxaraq Asiyanın Şərq bölgələrinə ayaq basdıqdan sonra Uyğur adı ilə Mu qitəsinin insanları kimi tanınmışlar. İkinci yolla hərəkət edən Mu qitəsinin insanları gəmilərlə Maya adı ilə Hindi–Çinin sahillərinə çıxmışlar. Oradan Birma qitəsi istiqamətindən Hindistana girərək orada Nara–Maya adı ilə böyük bir imperatorluq qurmuşlar. Bu imperiya 20000 il fəaliyyət göstərdikdən sonra süqut elədi. Həmin insanların bir qismi gəmilərlə Hindistandan Bəsrə körfəzinin şimalına–Fərat çayının sahillərində yerləşərək Akkad adını almış, daha sonra ətrafı tutaraq Şumer adını almışlar.

Akkad sözü Nara – Maya dilində bataqlıq, yumşaq yer deməkdir. Şumer sözü isə düz ərazi deməkdir.

Üçüncü yolla çıxan Mu qitəsinin adamları yenə də Maya adı ilə gəmilərlə hərəkət edib Afrikanın şərqində – Efiopiyada yurd salmışlar. Onlar da Maya adını almışlar”.

Bu fikirlərin əsasında Təhsin bəyin tədqiqatları dayanır. Qara Namazov qeyd edir ki, Təhsin bəy bu xalqların dil qohumluqlarına daha çox diqqət yetirir və bir sıra sözlərin Maya dilində yaşandığını və türk dilində olduğunu izah edir. Kökü Mu qitəsindən gələn Ulumil sözünə diqqət çəkir. Deməli, Ulu — (ulu) böyük, qüdrətli, M — Mu qitəsinə işarədir. İl — el — xalq, ölkə deməkdir. Mənası böyük Mu ölkəsi — İmperiyası deməkdir. Eləcə də, Kin — gün — yəni Günəş ölkəsi — Günəş dili deməkdir. Günəş dili nəzəriyyəsi də buradan doğmuşdur.

C.Çörçvodun tədqiqatından belə məlum olur ki, Mu qitəsi Havay adalarının quzeyindən ta aşağı güneyə – Filippin adasına enən çox geniş bir ərazini tutmuşdur. Şərq ilə Qərb arasında uzunluğu 9500 kilometr, quzeyi ilə güneyi arasında 4500 kilometr (bəzi mənbələrdə 4800 kilometr) məsafə vardır.

C.Çörçvod Mu qitəsinin koordinatlarını müəyyənləşdirdikdən sonra qitənin təbii zənginlikləri, bitkiləri, ormanları, irmaqları, otlaqları, şəhərləri, nəhəng tikililəri, nəhayət, quruculuğu haqqında geniş bilgi verir.

Q.Namazovun əsərinin əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də budur ki, həyatın və insanın yaranması, Günəş imperiyasında din, Günəş imperiyasının müstəmləkələri, Böyük Uyğur imperiyası, Maya imperiyası, qədim sivilizasiyalar, Amerikada yaşayan qızıldərililər türksoyludurlar və s. məsələləri ətraflı şərh edir.

Elmdə son illər aparılan tədqiqatlar, onların nəzəri və praktiki cəhəti xüsusi maraq doğurur. Belə ki, Azərbaycan yazı və əlifbası, dili ilə əlaqədar Əjdər Fərzəlinin və Fikrət Rzayevin tədqiqatları xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bu tədqiqatlar barədə Azərbaycanın tanınmış ziyalıları, görkəmli ədəbiyyatşünasları, dilçiləri maraqlı fikirlər söyləyirlər. Həqiqətən Fikrət Rzayevin, Əjdər Fərzəlinin Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyəti ilə bağlı apardığı araşdırmalara istinad etməsi də təsadüfi deyildir. Əjdər Fərzəlinin qayaüstü təsvirlərdə oxuduğu sözlərin çoxu dilimizdə işlənir. Həmin sözlərin mənalarının tapılması qədim Azərbaycan dili haqqında çox qiymətli tarixi həqiqətləri meydana çıxara bilər. Bunu deməkdə məqsədimiz budur ki, Fikrət Rzayevin tədqiqatları da Azərbaycan dili və Azərbaycan dilindəki sözlərlə bağlıdır. Bu tədqiqatların bir–birilə əlaqəsi və elmi yeniliyi görkəmli alimləri düşündürməyə bilməz. Məsələn, akademik İsa Həbibbəyli yazır: “Əjdər Fərzəli çağdaş mərhələdə Gəmiqaya–Qobustan mədəniyyətinin əsas tədqiqatçısıdır”. Elmə məlumdur ki, Əjdər Fərzəli həqiqətən bu istiqamətdə uzun illər axtarışlar aparmış və həmin tədqiqatların nəticəsi olaraq Gəmiqaya–Qobustan əlifbası tərtib etməyə müvəffəq olmuşdur. Onun bu barədəki tədqiqatlarını əks edən bir neçə irihəcmli monoqrafiyası Azərbaycan və rus dillərində çapdan buraxılmışdır.

Son illərdə Fikrət Rzayevin meydana gələn “Söz” (2012) və “Söz konstruktorluğu” (2012) adlı kitabları da Azərbaycan dilçiliyində yeni axtarışların, elmi nəzəriyyənin nəticəsidir. “Söz” kitabının redaktoru filologiya elmləri doktoru, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru Buludxan Xəlilovun fikri bu mənada maraq doğurur. O yazır: “Fikrət Rzayevin bu kitabı müxtəlif sistemli dillərin əlaqələrinin və münasibətlərinin öyrənilməsi baxımından da əhəmiyyətlidir. Odur ki, kitabda Azərbaycan, alman, rus dilləri üzrə aparılmış müqayisələri tipoloji dilçilik üçün də faydalıdır və burada da müəllifin fikri, mövqeyi və mülahizələri oxucunu düşündürür.

Müqayisəli tarixi metod, eləcə də müqayisəli–tipoloji tədqiqatlar XIX əsrin II yarısından geniş vüsət almışdır… Dəfələrlə sınaqdan çıxmış bu üsul hər dəfə dilə tətbiq olunmaqla aktuallığını təsdiq edir. Bu mənada Fikrət Rzayev müqayisəli üsuldan gen–bol faydalanaraq çox maraqlı tezislər ortaya atır”.

Fikrət Rzayevin tədqiqatında dillərin kainata bağlı olması; sözlərin kainata və onun hərəkətliliyinə bağlılığı; dillərin və sözlərin bəşəri xarakteri və s.haqqındakı fikir və mülahizələri dilçilik elmində yeni uğurlu addım hesab edilə bilər. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etməliyik ki, bu tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2012–ci il tarixdə verdiyi “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” sərəncamı ilə də səsləşir. Məsələn, sərəncamda deyilir: “Bəzən dilimizin tarixinə aid səslənən fikirlərə vaxtlı–vaxtında cavab verilmir və bu dilin keçdiyi inkişaf mərhələlərini etibarlı tarixi mənbələr əsasında dolğun əks etdirən fundamental əsərlər yaranmır. Elmi tədiqatlar üçün bəzi hallarda müasir dünya dilçiliyinin müasir səviyyəsindən xeyli geri qalan, heç bir ciddi praktik əhəmiyyət daşımayan bəsit mövzular seçilir”.

Fikrət Rzayevin “Söz konstruktorluğu” adlı kitabının girişində müəllif belə yazır: “Beləliklə, insanın və dillərin əmələ gəlməsi üzrə mövcud baxışların dəyişdirilməsi bəşəriyyətin, elmin qarşısında labüddür, qaçılmazdır. Həm də elmdə mövcud olan” dilin yaradılışında dahi şəxsiyyətlərin rolu” nəzəriyyəsinə yeni gözlə, yeni baxışla nəzər yetirilməlidir”.

Son illərdə elmi baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edən kitablar sırasında Zabit Babayevin “Ermənilər və Haylar. Erməni problemi” (2012) və İsmayıl Hacıyevin “Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və qanlı cinayətləri” (2012) və s. kitabları da qeyd etmək olar. Z.Babayevin “Ermənilər və Haylar. Erməni problemi” (2012) kitabı üç bölmədən ibarətdir. Birinci bölmədə Erkən ermənilər və ya Manna armenləri; Manna armenlərinin müstəqil dövlətlərinin yaranması və süqutu problemləri əhatə edilir. İkinci bölmədə Erməniləşmiş Haylar məsələsi iki paraqrafda: “Hayların erməniləşməsi” və “Ermənistan dövlətinin ikiyə bölünməsi”şərh edilir. Üçüncü bölmə isə “Erməni tarixinin davamı” adlanır. Bu bölmədə verilən materiallar yeddi paraqrafda: 1. “Erməni–rus birliyinin təşəkkülü. Ermənistan dövlətinin yaranması”; 2. “Ermənistan dövlətinin”Böyük Ermənistan” yaratmaq uğrunda mübarizəsi; 3. “SSRİ dövründə ermənilərin repressiya və deportasiya fəaliyyəti”; 4.”SSRİ–nin süqutunun təşkili. Ermənistan ərazisinin Azərbaycan əraziləri hesabına genişləndirilməsi”; 5.”Azərbaycanın Erməni bəlası və ondan qurtulmaq cəhdləri”; 6. “Erməniçilik”; 7.”Erməni bəlasından qurtuluş yolu” öz əksini tapmışdır.

Tarixdən məlumdur ki, ermənilərin başqa xalqlara, o cümlədən azərbaycanlılara qarşı irəli sürdükləri ərazi iddialarının əsası yoxdur. Bunu müxtəlif xalqların ziyalılarının, alimlərinin, tarixçilərinin yazdıqları saysız–hesabsız elmi tədqiqat əsərləri təsdiq edir. Bu problemə Z.Babayev də öz əsərində toxunaraq göstərir ki, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı irəli sürdükləri ərazi iddiaları əsassızdır. Onun əsəri bir sıra tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq, Cənublu–Şimallı Azərbaycanın və müasir Ermənistanın yerləşdikləri əraziləri qədim türk torpaqları olduğunu sübuta yetirmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, əsərin “Erkən ermənilər və ya Manna armeniləri” adlı birinci bölməsində müəllif qədim armenilərin (ermənilərin) Manna dövləti ərazisində yaşamış türk mənşəli xalq olduğunu haqlı olaraq önə çəkir. Z.Babayev fikrini inkişaf etdirərək “Ermənistan”torpaqlarını Manna ərazisindəki Armed toponimindən törəndiyini bildirir. Həqiqətən də, “Ermənistan” toponiminin müasir ermənilərə heç bir aidiyyətinin olmaması haqda bir sıra müəlliflərin irəli sürdükləri ədavətli fikrin Z.Babayev tərəfindən yeni faktlara əsaslanaraq inkişaf etdirilməsi çox böyük diqqətəlayiqdir.

Bu kitabda verilən maraqlı və əhəmiyyətli fikirlərdən biri də e.ə. II əsrin I yarısında əvvəlcə Selevki ordusunda xidmət etmiş, sonradan Van gölü ətrafında müstəqil dövlət yaratmış Artaşeş və Zariadrin, bir sıra əsərlərdə göstərildiyi kimi erməni deyil, türk mənşəli olduqları ilə bağlıdır. Bunu müəllifin tarixşünaslıqda özünə yer almış müəyyən fikirlərə və bəzi antik mənbələrə əsaslanaraq Artaşeşin həqiqətdə türk Ərtaş (möhkəm, igid) Zariadrin isə türk Zərdüşt adına uyğun olması haqqındakı fikri bir daha təsdiq edir.

Z.Babayevin kitablarının əhəmiyyətli cəhətlərindən biri də budur ki, böyük Ermənistan ərazisinin sərhədlərini müəyyənləşdirir. O göstərir ki, böyük Ermənistan ideyasına görə Xəzər dənizinə qədər olan ərazidə belə bir dövlət olmamışdır. Əsərdə qeyd edilir ki, e.ə.33–cü ildə Van gölünün Qərbi və Şərqinin Albanların köməyi ilə Çar Artaksesin hakimiyyəti altında birləşdirilməsi nəticəsində meydana gəlməsi sübut edilir. Müəllifin fikrinə görə “Böyük Ermənsitan” adlı dövlət Qərbi və Şərqi Van əyalətlərindən artıq bir ərazini əhatə etməmişdir.

IV əsrin 80–ci illərinə qədər Ermənistan əvvəlcə Roma–Parfiya, sonra isə Roma–Sasani rəqabətinin obyektinə çevrilmişdir. 387–ci ildə isə Sasani İranı ilə Roma arasında bölüşdürülmüşdür və əslində erməni dövlətçiliyinə son qoyulmuşdur. Vahid dövlətin parçalanaraq başqa dövlətin tərkibinə qatılmasını və siyasi cəhətdən asılı vəziyyətə düşməsini əsas götürərək müəllifin İranın tərkibində erməni dövlətçiliyinin 428–ci ilədək davam etməsi fikri ilə razılaşmaq lazımdır.

Məlum olduğu kimi, dövlətçilik ənənəsindən məhrum olmuş ermənilər sonrakı əsrlərdə regionda mövcud olmuş dövlətlərin tabeçiliyində olmuş, buna baxmayaraq imkan düşdükcə müsəlman–türk xalqlarına qarşı pozuculuq və düşmənçilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşlar. Bütün bunlar əsərin ikinci bölməsində faktlar əsasında şərh edilir.

Z.Babayevin əsərinin “Erməni tarixinin davamı” adlı üçüncü bölməsi XVIII–XX əsrlərdə ermənilərlə bağlı məsələlərə həsr edilmişdir. Bu bölmədə rus–erməni birliyinin yaranması, Azərbaycan torpaqlarının ikiyə bölünməsində erməni amilinin rolu, XX əsrin əvvəllərində ermənilər tərəfindən Azərbaycanlılara qarşı qırğınların törədilməsi, I Dünya müharibəsindən sonra şaumyanların, amazaspların, androniklərin, markaryanların və b. daşnak–bolşevik ünsürlərin fəaliyyəti və Rusiyanın himayəsi nəticəsində tarixi Azərbaycan torpaqlarında Ermənistan dövlətinin yaradılması, SSRİ dövründə Azərbaycanlıların Ermənistan ərazisindən mərhələlərlə və kütləvi surətdə qovulması və nəhayət, ermənilərin Dağlıq Qarabağ bölgəsinə olan iddiaları və bunun ağır nəticələri çoxsaylı mənbələr, faktlar və sənədlər əsasında geniş şərh edilir və bununla da bir çox tarixi faktlar üzə çıxarılır.

Göründüyü kimi, Z.Babayevin “Ermənilər və Haylar. Erməni problemi” kitabı olduqca əhəmiyyətli və zəngin faktları ilə diqqəti cəlb edən nəşrlərdən biridir. Bu istiqamətdə çap edilən kitablardan biri də qeyd etdiyimiz kimi İsmayıl Hacıyevə məxsusdur. İsmayıl Hacıyevin “Ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və qanlı cinayətləri” kitabı qarşıya qoyulan problemi iki fəsildə və çox sayda paraqraflarda əhatə edir. İsmayıl Hacıyevin bu tədqiqatı “Giriş”lə başlanır. Girişdə müəllif yazır ki, Azərbaycan xalqı tarix boyu erməni millətçilərindən ağır zərbələr almış, lakin humanistlik göstərərək bu qeyri–insani hərəkətlərə bir çox hallarda lazımi cavab verməmişdir. Bu məsələyə başqa amillər də təsir göstərmişdir. İlk növbədə erməni məkrini, hiylə və xəyanətini lazımi səviyyədə qiymətləndirməmiş, unutqanlığımız da buna imkan verməmişdir. Dünyanın bir sıra dövlətləri erməni amilindən faydalanmış, onları öz maraqlarına uyğun istiqamətləndirmiş, erməni millətçilərini qızışdırmış və onlara dəstək vermişdir. İri dövlətlərin himayəsi altında fəaliyyət göstərən ermənilər “Böyük Ermənistan”yaratmaq üçün hər cür əməlləri yerinə yetirmişlər.

İ.Hacıyevin bu kitabı da iki fəsil daxilində ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını və qanlı cinayətlərini faktlar əsasında ümumiləşdirə bilmişdir. Kitabın birinci fəsli “Erməni millətçilərinin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və soyqırımı siyasəti” adlanır. Qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün İsmayıl Hacıyev bu fəsildə problemi yeddi paraqrafda işıqlandırmışdır.

Bu fəsildə verilən paraqrafların yazılmasında çox sayda mənbələrdən, elmi tədqiqatlardan istifadə edilmiş, bütün məsələlərin həllində və şərhində faktlara üstünlük verilmiş və erməni millətçilərinin cəfəng ideyaları puça çıxarılmışdır.

Kitabın ikinci fəsli “Erməni daşnaklarının Naxçıvana qarşı ərazi iddiaları və Naxçıvan əhalisinin soyqırıma məruz qalması” məsələlərinə həsr edilmişdir. Bu fəsil faktların zənginliyi, elmiliyi və yeniliyi ilə diqqəti cəlb edir.

Nəticədə müəllif çox haqlı olaraq yazır ki, “Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini bərpa edənə qədər erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı törətdikləri soyqırımı, deportasiya və qaçqınlıq bəlaları barədə məlumatların dilə gətirilməsi, öyrənilməsi, qiymətləndirilməsi və bunların dünya ictimaiyyətinə çatdırılması mümkün olmamışdır”.

Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bu istiqamətdə tədqiqatlar müstəqillik dövründə genişlənmiş və ildən–ilə artmışdır. Bu elmi tədqiqatların geniş şəkildə təşkilində Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 dekabr 1997–ci il tarixli “1948–1953–cü illərdə Azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi etnik torpaqlarından kütləvi deportasiyası haqqında” və 26 mart 1998–ci il tarixli “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” fərmanları böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bu fərmanlarda göstərilirdi ki, ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri vəhşiliklər araşdırılsın, bunlar barədə tədqiqat əsərləri yazılsın və əldə edilmiş məlumatlar dünya ictimaiyyətinə çatdırılsın. Bu müddəalardan nəticə çıxaran Azərbaycan ziyalıları, alimləri, xüsusilə tarixçiləri, dilçiləri son illərdə bu aktual mövzuya aid çox qiymətli, dəyərli elmi–tədqiqat əsərləri yazmış və müxtəlif dillərdə çap etdirərək dünya ictimaiyyətinə çatdırmışlar. Fikrimizcə, mövzu indi qloballaşan dünyada daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu sətirlərin müəllifi mövzunun aktuallığını və əhəmiyyətini nəzərə alaraq son illərdə respubliklamızda çap edilmiş bir sıra tədqiqat əsərlərinin, monoqrafiyaların haqqında öz fikir və mülahizələrini bölüşmək məqsədilə bu yazını ərsəyə gətirmişdir. Hesab edirik ki, bu istiqamətdə tədqiqatlar sistemli və ardıcıl şəkildə aparılmalı, əldə edilən nəticələr kitablar şəklində çap edilməli, müxtəlif dillərə tərcümə edilərək dünya ictimaiyyətinə çatdırılmalıdır. Bu mövzuda yazılan və çap edilən kitabların ölkə əhalisi və dünya azərbaycanlılarının maariflənməsi üçün də böyük əhəmiyyəti vardır.

Bayram ALLAHVERDİYEV,

Bakı Dövlət Universitetinin professoru, tarix elmləri doktoru.

Respublika.- 2012.- 28 dekabr.- S. 9.